«Όλες οι πλευρές του Αθανάσιου Ψαλίδα, οι οποίες παρουσιάζονται και μέσα από την έκδοση του έργου Αθανάσιος ο Ψαλίδας: Αρχείου Λόγος, είναι τα κομμάτια ενός παζλ που συνθέτουν την προσωπικότητα και τις ιδιότητές του, όπως αυτές προκύπτουν από τον Ιδιωτικό και τον Δημόσιο Βίο, την προσφορά του ως Λογίου, Διδασκάλου και Συγγραφέα, αλλά και τη δράση του ως Πατριώτη και Πολιτικού ανθρώπου, κατά την προετοιμασία και κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Όλες οι παραπάνω ιδιότητες δεν συγκλίνουν μόνον επειδή χαρακτηρίζουν έναν συγκεκριμένο άνθρωπο, αλλά ταυτίζονται με τη φιλοσοφία του Ανθρωπισμού και τις ιδέες του Διαφωτισμού…»
Η Δρ Ελένη Κουρμαντζή, επισκέπτρια καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Αγ. Κύριλλος & Αγ. Μεθόδιος στο Βελίκο Τύρνοβο της Βουλγαρίας, συμφωνεί με τη διαπίστωση ότι ο Αθανάσιος Ψαλίδας, μία προσωπικότητα της εποχής του αλλά και πέρα από αυτή, δεν είναι όσο θα έπρεπε γνωστός στο ευρύ κοινό. Αυτός άλλωστε είναι ο στόχος της έκδοσης «Αθανάσιος ο Ψαλίδας: “Αρχείου Λόγος”» -στην οποία υπογράφει την επιστημονική επιμέλεια- που κυκλοφορεί με την υποστήριξη του Ιδρύματος Ωνάση: Να παρουσιάσει όχι ένα σύνολο από «μουσειακά τεκμήρια», αλλά κομμάτια μιας συνολικής εικόνας της προσωπικότητας του Αθανάσιου Ψαλίδα μέσα από τα δικά του κείμενα και να τον συστήσει στο κοινό «με την ελάχιστη δυνατή εξωτερική παρέμβαση», όπως υπογραμμίζει στη HuffPost.
Με καταγωγή από τα Γιάννενα και δραστηριότητα -επιστημονική και διδακτική- που εντοπίζεται στην πνευματική παραγωγή του χώρου της Ηπείρου και ιδιαίτερα της πόλης των Ιωαννίνων, η Δρ Ελένη Κουρμαντζή σκιαγραφεί το πορτρέτο του Αθανάσιου Ψαλίδα, αναφέρεται στους σημαντικότερους σταθμούς της μυθιστορηματικής πορείας του και απαντά στην ερώτηση, εάν, εν τέλει, η μεγαλύτερη προσφορά του αφορά στην εκπαίδευση.
- Ποιος ήταν ο διδάσκαλος, συγγραφέας, πολυμαθής και πολύγλωσσος Αθανάσιος Ψαλίδας; Ποιά ήταν τα όνειρα του;
Ο Αθανάσιος Ψαλίδας γεννήθηκε το 1767 στα Ιωάννινα, μια πόλη που εκείνη την εποχή βρισκόταν σε πολιτιστική και οικονομική ακμή. Η οικογένειά του ασχολείτο με το εμπόριο στη Βλαχία και τη Ρωσία, παρέχοντάς του τα εφόδια να σπουδάσει και να διευρύνει τους ορίζοντές του. Με την απώλεια του πατέρα του, τις εμπορικές δραστηριότητες της οικογένειας αναλαμβάνει ο αδερφός του Αθανάσιου, Μιχαήλ, ενώ τα νήματα πίσω στα Γιάννενα φαίνεται να κινούνται από τη μητέρα τους Ελισσάβετ.
Ο Αθανάσιος από νεαρή ηλικία έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις επιστήμες και τα γράμματα. Ακολουθώντας πολλές φορές τις ευνοϊκές διασυνδέσεις με άλλες εμπορικές οικογένειες, όπως οι οικογένειες Μελά και Ζωσιμά, ακολουθεί τον δρόμο των λογίων. Σπούδασε στην Πολτάβα της Ουκρανίας και αργότερα στη Βιέννη, όπου ήρθε σε επαφή με τις ιδέες του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού.
Τα όνειρά του περιλάμβαναν την προώθηση της εκπαίδευσης και την αναβάθμιση της πνευματικής κατάστασης του ελληνικού έθνους για την απόκτηση της ελευθερίας, μέσω της διάδοσης της γνώσης, της λογικής σκέψης και των επιστημών, στο σύνολο της βάσης, και όχι μόνο για κάποια προνομιούχα ομάδα.
Για το ποιός ήταν ο Ψαλίδας, μιλάει το Αρχείο του. Ο Αθανάσιος Ψαλίδας μέσα από τα δικά του γραπτά αγκαλιάζει τα περισσότερα σημεία αυτού που ονομάζουμε ως ο άνθρωπος της Αναγέννησης. Δεν περιορίζεται σε ένα θέμα ή σε μια ιδιότητα, αλλά προσπαθεί να επικοινωνήσει το «υψηλό» και το «καθημερινό» στους άλλους, χωρίς διακρίσεις.
-Ποιοι οι σημαντικότεροι σταθμοί της πορείας του σε Ελλάδα και Ευρώπη; Κι ακόμη, πώς απέκτησε αυστριακό διαβατήριο -και γιατί το επιδίωξε;
Οι σημαντικότεροι σταθμοί της πορείας του Ψαλίδα περιλαμβάνουν τις σπουδές του στην Ουκρανία και τη Βιέννη. Παρατηρούμε μια μετακίνησή του από την ανατολή προς τη δύση με μια διαδρομή που δεν μας είναι άγνωστη. Αρκεί να παρακολουθήσει κανείς τους λεγόμενους «συνωμοτικούς κύκλους» των Ελλήνων της Διασποράς κατά την περίοδο εκείνη, με όσες -περιορισμένες- πληροφορίες έχουμε για την προεπαναστατική δράση τους και την ανεπίσημη «διπλωματία» τους με τις Μεγάλες Δυνάμεις.
“Αλλά, ξέρετε κάτι; Ο Ψαλίδας δεν φαίνεται να νοιάστηκε για την υστεροφημία. Ακόμη και αν τον ενδιέφερε, δεν προλάβαινε να ασχοληθεί με αυτό, γιατί δεν ήταν στις προτεραιότητές του”
Στη Βιέννη και με διαδικασίες που περιλαμβάνουν αρκετό παρασκήνιο, ο Ψαλίδας καταφέρνει να αποκτήσει Αυστριακό διαβατήριο. Αυτό που έχει όμως ακόμη μεγαλύτερο ενδιαφέρον είναι το τί αναγράφει αυτό το διαβατήριο. Ο Ψαλίδας, όπως όλοι οι Έλληνες της Οθωμανικής επικράτειας είναι Οθωμανός υπήκοος· το διαβατήριό του όμως αναγράφει «Έλληνας Καθηγητής». Εδώ έχουμε το παράδοξο: Θα μπορούσε ελεύθερα να επιστρέψει ως Οθωμανός υπήκοος, αλλά επιλέγει (ευκαιριακά) την προστασία των Αυστριακών. Οι λόγοι πολλοί· άλλοι προφανείς και άλλοι λιγότερο. Σίγουρα όμως χρειάζεται αρκετή συζήτηση η ανάλυσή τους. Αρκεί να αναλογιστούμε ότι σχεδόν 2 χρόνια αργότερα ο Ρήγας και μέλη του λεγόμενου «Κύκλου της Βιέννης» θα εκδοθούν από τους Αυστριακούς στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ως Οθωμανοί υπήκοοι.
Με την επιστροφή του στα Ιωάννινα ο Ψαλίδας κατέχει δύο βασικούς ρόλους: του διδάσκαλου, σε Σχολές αλλά και δημόσια, καθώς και του μέλους της αυλής του Αλή με διάφορες ιδιότητες, όπως αυτές του αιρετοκριτή, του διαμεσολαβητή με ξένους περιηγητές και όχι μόνο, καθώς και του επίσημου απεσταλμένου. Εργάζεται όμως ακούραστα και με κάθε τρόπο για την «ανόρθωση του πεπτοκώτος γένους».
Επόμενοι σταθμοί του η Κέρκυρα αρχικά, με διδασκαλία και διπλωματία, και τέλος η Λευκάδα. Αξίζει να σημειωθεί εδώ η προνομιακή θέση του Ιονίου και οι δυνατότητες για τις δράσεις του κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης, αλλά και ο πόθος του για την επιστροφή στην ελεύθερη Ήπειρο και στα Γιάννενα, που όσο κι αν προσπαθεί μέσα από την πολιτική αλληλογραφία του, δεν θα προλάβει να τον κάνει πράξη.
-Η γνωριμία με τον Λόρδο Βύρωνα, οι διαφωνίες με τον Αδαμάντιο Κοραή, οι επιστολές προς τον Ιωάννη Καποδίστρια, αλλά και η σεβαστή θέση του στην Αυλή του Αλή Πασά των Ιωαννίνων. Τι γνωρίζουμε όσον αφορά τη σχέση του Αθανάσιου Ψαλίδα με αυτά τα τέσσερα πρόσωπα;
Λίγο ή πολύ μπορούμε να συμπεράνουμε τη δράση του Αθανάσιου Ψαλίδα μέσα από τα τεκμήρια του Αρχείου του. Αξιοσημείωτη όμως παραμένει η άνεση με την οποία απευθύνεται στον Καποδίστρια, στον Μαυροκορδάτο, στα μέλη της Διοίκησης… Υπάρχει υπόβαθρο για σημαντική έρευνα σε αυτό.
Ο Byron έρχεται ως περιηγητής και παραμένει ως ισχυρός οικονομικός, πολιτικός και διπλωματικός παράγοντας. Ο Ψαλίδας τον γνωρίζει ήδη από την Αυλή του Αλή, όταν ο Byron φτάνει εκεί ως περιηγητής. Η επικοινωνία μάλλον θερμή, από όσα μαρτυρούν τα τεκμήρια και από τις δύο πλευρές. Οι περιηγητές φαίνεται να τον θαυμάζουν ή να τον φθονούν, γιατί ο Ψαλίδας έχει άποψη και μιλάει ελεύθερα. Από αυτό το τελευταίο και από την ελευθερία των κινήσεων καταλαβαίνουμε και τη σχέση του με τον Αλή. Δηλαδή ότι ο πασάς των Ιωαννίνων έτρεφε μια κάποια εκτίμηση προς το πρόσωπό του. Το αντίστροφο δεν θα το μάθουμε ποτέ. Γιατί οι μεταγενέστεροι χαρακτηρισμοί συμβαδίζουν με τις ανάγκες της εποχής, μετά το τέλος του Αλή.
“Είχε άποψη και δεν είχε περιορισμούς στο να την εκφράζει, χωρίς όμως και να είναι παρορμητικός. Αν και εξαιρετικός στη διπλωματία, δεν ανεχόταν εύκολα το ηθικά άδικο, και ακόμη περισσότερο όταν αυτό προερχόταν από κάποιον ισχυρό”
Για τον Κοραή, αν και ο Ψαλίδας γνωρίζει πολλά που δεν θα έπρεπε ίσως να γνωρίζει -σχετικά με συναλλαγές και συνδιαλλαγές (αν κρίνουμε από διάφορες νύξεις), η αντιπαράθεση είναι καθαρά ιδεολογική. Ο Ψαλίδας θέλει «εκλαΐκευση» της επιστήμης, γλώσσα καθημερινή, επανάσταση τώρα.
Με την οικογένεια του Καποδίστρια υπάρχει επικοινωνία που μάλλον προηγείται της άμεσης επικοινωνίας τους. Στην Κέρκυρα είναι ακόμη και δάσκαλος του ανεψιού του Ιωάννη Καποδίστρια, ενώ μαρτυρούνται και παλαιότερες σχέσεις, ήδη από τη Ρωσία.
-Γιατί ο Ψαλίδας -όπως και άλλοι λόγιοι της εποχής του- ασχολήθηκε σε μεγάλο βαθμό με τη γεωγραφία, την οποία και ενέταξε στο βασικό πρόγραμμα σπουδών στις σχολές που δίδαξε;
Πέρα από την ευρωπαϊκή τάση της εποχής που ζητάει γεωγραφίες· πέρα και από την ανάγκη για τη διδασκαλία· η γεωγραφία είναι μέρος και της πολιτικής. Δεν μπορείς να οργανώσεις επανάσταση και μετέπειτα διοίκηση, αν δεν γνωρίζεις τί είναι αυτό που διεκδικείς και τί είναι αυτό που θα διοικείς. Γι’ αυτό και η Γεωγραφία δεν έχει μόνο πόλεις, χωρία, ποτάμια, βουνά και θάλασσες, αλλά και στατιστικά και δημογραφικά στοιχεία κάθε περιοχής. Επίσης, αντίστοιχες εκθέσεις -με βάση τη γεωγραφία αυτή- αποστέλλονται στον Μαυροκορδάτο και τον Καποδίστρια, αλλά επικοινωνούνται και στην Ευρώπη ως «όπλα» της ελληνικής διπλωματίας.
-Πέρα από τα κείμενα που φέρουν το όνομα του, υπάρχουν και τα ανώνυμα «ριζοσπαστικά» κείμενα της προεπαναστατικής περιόδου στα οποία εμπλέκεται ως συγγραφέας. Γιατί δεν τα υπέγραψε;
Υπάρχουν δύο απαντήσεις σε αυτό το «γιατί». Η πρώτη είναι η λογική: Ήταν πολύ εύκολο να διωχθείς ή και να χάσεις τη ζωή σου για κάτι το οποίο σου προσδίδουν άλλοι. Πόσω μάλλον όταν αυτό το κάτι φέρει την υπογραφή σου. Αν μιλάμε, για παράδειγμα, για την Ελληνική Νομαρχία, που η έρευνα μπορεί να την αποδώσει καθολικά ή έστω μερικώς στον Αθανάσιο Ψαλίδα, τότε το ριζοσπαστικό περιεχόμενό της θα ήταν συνώνυμο της καταδίκης, όχι μόνο από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, αλλά και από τον ελληνικό κλήρο, τους προεστούς και άλλες ομάδες που κατακρίνονται στο περιεχόμενό της.
Η δεύτερη απάντηση έχει να κάνει με τους «συνωμοτικούς κύκλους». Η ανώνυμη έκδοση ενός έργου προστατεύει όχι μόνο τον συγγραφέα, αλλά και όσους «συνεργάζονται» με κάθε τρόπο μαζί του. Οπότε η ανωνυμία πολλές φορές ήταν επιβεβλημένη.
-Εν τέλει, η μεγαλύτερη προσφορά του αφορά στην εκπαίδευση;
Όλες οι πλευρές του Αθανάσιου Ψαλίδα, οι οποίες παρουσιάζονται και μέσα από την έκδοση του έργου Αθανάσιος ο Ψαλίδας: Αρχείου Λόγος, είναι τα κομμάτια ενός παζλ που συνθέτουν την προσωπικότητα και τις ιδιότητές του, όπως αυτές προκύπτουν από τον Ιδιωτικό και τον Δημόσιο Βίο, την προσφορά του ως Λογίου, Διδασκάλου και Συγγραφέα, αλλά και τη δράση του ως Πατριώτη και Πολιτικού ανθρώπου, κατά την προετοιμασία και κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Όλες οι παραπάνω ιδιότητες δεν συγκλίνουν μόνον επειδή χαρακτηρίζουν έναν συγκεκριμένο άνθρωπο, αλλά ταυτίζονται με τη φιλοσοφία του Ανθρωπισμού και τις ιδέες του Διαφωτισμού. Η επιστημονική παρουσία του Ψαλίδα ρέει μέσα στην πολιτική δράση του, η πολιτική δράση του μέσα στη διδασκαλία του, η διδασκαλία του μέσα στον καθημερινό βίο του, και ούτω καθεξής.
Αν πρέπει να διαλέξουμε υποχρεωτικά μία ιδιότητα, τότε, ναι, επικρατεί ο διδάσκαλος, με μια πολύ ευρύτερη και σίγουρα όχι αποκλειστικά «σχολική» έννοια. Μέσα από την προσφορά του στην ευρύτερη διδασκαλία και την εκπαίδευση, έθεσε τα θεμέλια για την πνευματική αφύπνιση και την προετοιμασία των Ελλήνων για την επερχόμενη επανάσταση και ανεξαρτησία.
-Ποια πληροφορία για τον βίο και την πολιτεία του σας εξέπληξε περισσότερο;
Όπως σημειώσαμε και πιο πριν, ο Ψαλίδας είχε άποψη και δεν είχε περιορισμούς στο να την εκφράζει, χωρίς όμως και να είναι παρορμητικός. Αν και εξαιρετικός στη διπλωματία, δεν ανεχόταν εύκολα το ηθικά άδικο, και ακόμη περισσότερο όταν αυτό προερχόταν από κάποιον ισχυρό. Έτσι, δεν θα διστάσει κάποια στιγμή ακόμα και να επιτεθεί φραστικά σε βρετανούς περιηγητές (βλ. Charles Robert Cockerell και John Hobhouse) καταδικάζοντας την αρχαιοκαπηλία και εγείροντας θέμα επιστροφής αρχαιοτήτων, όταν θα δημιουργηθεί ελληνικό κράτος, ή ακόμα και να στηλιτεύσει την αποικιοκρατία και τη γενικότερη εξωτερική πολιτική της Μεγάλης Βρετανίας. Και όλα αυτά, χωρίς να φοβάται επιπτώσεις.
-Έχω την αίσθηση ότι, η σπουδαία αυτή μορφή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, μία προσωπικότητα της εποχής της αλλά και πέρα από αυτή, δεν είναι όσο θα έπρεπε γνωστή στο ευρύ κοινό. Συμφωνείτε;
Συμφωνώ με αυτό. Αλλά, ξέρετε κάτι; Ο Ψαλίδας δεν φαίνεται να νοιάστηκε για την υστεροφημία. Ακόμη και αν τον ενδιέφερε, δεν προλάβαινε να ασχοληθεί με αυτό, γιατί δεν ήταν στις προτεραιότητές του. Δούλευε πολύ -όπως προκύπτει από τις σημειώσεις του. Δούλευε μέχρι τελευταία στιγμή. Ωστόσο, ναι, είναι μια από τις σημαντικότερες μορφές του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, και η συμβολή του στην παιδεία και την πνευματική ανάπτυξη του ελληνικού έθνους είναι ανεκτίμητη. Η μορφή και το έργο του δεν είναι όσο θα έπρεπε γνωστά στο ευρύ κοινό. Χρειάζεται αυτή η ανάδειξη και η προβολή της σημαντικής του κληρονομιάς, όχι για να γεμίσουμε μερικές ακόμη σελίδες βιβλιογραφίας, αλλά για να παρουσιάσουμε κάτι το όποιο έχει αξία τόσο ιστορικά όσο και στο σήμερα, ως παράδειγμα έμπνευσης για τις νεότερες γενιές.
Και αυτή ήταν η φιλοδοξία της έκδοσης ενός μεγάλου, απόλυτα αντιπροσωπευτικού μέρους του Αρχείου του. Είναι μια ιδιαίτερη καινοτομία που έχει ως στόχο να παρουσιάσει όχι ένα σύνολο από «μουσειακά τεκμήρια», αλλά κομμάτια μιας συνολικής εικόνας της προσωπικότητας του Αθανάσιου Ψαλίδα, μέσα από τα δικά του κείμενα. Στόχος, λοιπόν, της παρούσας έκδοσης είναι να παραδώσει τα τεκμήρια αυτά στο κοινό, με την ελάχιστη δυνατή εξωτερική παρέμβαση, ώστε ο αναγνώστης να «συστηθεί» με τον Αθανάσιο Ψαλίδα, χωρίς την παρεμβολή ενός εξωτερικού ερμηνευτικού πρίσματος που θα μπορούσε να παραμορφώσει την εικόνα του. Αυτή η τοποθέτηση δεν είναι απλώς μια ρομαντική διαπίστωση· είναι ένα από τα πολλά χαρακτηριστικά που θα πρέπει να διαθέτει κάθε εγχείρημα παρουσίασης μιας οργανωμένης αρχειακής συλλογής, και αυτό δεν είναι άλλο από την «επικοινωνία» των περιεχομένων της με τους ανθρώπους και την ταυτότητά τους, στο πέρασμα των αιώνων.