“Οι θησαυροί οι πιο πολύτιμοι είναι κατά βάθος οι θησαυροί που δεν γυαλίζουν” μας λέει ο Παναγιώτης Φουτάκης, ένας παθιασμένος σκαπανέας της ιστορίας που στο βιβλίο του φέρνει στο φως ένα μοναδικό μνημείο του τόπου μας. Στη μονογραφία του με τίτλο “Η Μεθώνη και η Ιστορία – η Βενετία και η εξουσία”, καρπός πολυετούς και επίμονης έρευνας, ο συγγραφέας δεν αποκαλύπτει απλώς την πολυτάραχη ιστορία ενός κάστρου. Δίνει, κυριολεκτικά, ζωή στους πρωταγωνιστές που σφράγισαν την πορεία της Μεθώνης και, μέσα από μια γοητευτική αφήγηση, κάνει τον αναγνώστη μάρτυρα της θρυλικής ιστορίας του κάστρου. Μερικές από τις λαμπρές και συναρπαστικές ιστορίες που κρύβει το άπαρτο μνημείο, μοιράζεται αποκλειστικά στη Huffpost ο κ. Φουτάκης.
Η καστροπολιτεία
Σε βραχώδη γλώσσα που μπαίνει στη θάλασσα, εκεί που το Ιόνιο αγγίζει τη Μεσόγειο, απλώνει το ακρωτηριασμένο κορμί του το κάστρο Μεθώνης. Η αρχαία εποχή της Μεθώνης κλείνει τον 4ο μ. Χ. αιώνα με το ξεκίνημα της βυζαντινής περιόδου. Η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους το 1204 έφερε τα εδάφη της αυτοκρατορίας στα χέρια των νικητών. Μετά τριετή παραμονή Φράγκων ιπποτών, η Βενετία ανέλαβε στην πράξη τη Μεθώνη το 1207, και στα χαρτιά από το 1209 μέχρι το 1500 που την κατέλαβαν οι Τούρκοι. Οι Ενετοί την πήρανε πίσω το 1686, αλλά η Β΄ ενετοκρατία κράτησε λίγο. Οι Οθωμανοί ξανακάθηκαν στη Μεθώνη από το 1715, μέχρι που το γαλλικό εκστρατευτικό σώμα του Μωρέα τους έδιωξε το 1828. Οι Γάλλοι παρέδωσαν το κάστρο στον βαυαρικό στρατό το 1833, ο οποίος με τη σειρά του το εγκατάλειψε τα αμέσως επόμενα χρόνια. Η εγκατάσταση ιταλικού φασιστικού πυροβολικού το 1941, γερμανικού ναζιστικού στρατού το 1942, και η αποχώρησή τους το 1944 αποτέλεσαν τα τελευταία ιστορικά δρώμενα της καστρούπολης.
Ανάμεσα στον Τρωικό και στον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο, 3.164 χειμώνες μεσολάβησαν. Σήμερα, κρατήρες που άνοιξε η θάλασσα στα σωθικά του κάστρου, αποκεφαλισμένοι πύργοι, ρημαγμένες επάλξεις και χορταριασμένα ερείπια των κτιρίων της πάλαι ποτέ πλούσιας Μεθώνης αγναντεύουν το πέλαγος και προσμένουν από το απόμακρο βλέμμα της Πολιτείας και τη νωχελική σκαπάνη του αρχαιολόγου. Ενα από τα μεγαλύτερα και ιστορικότερα κάστρα της Μεσογείου αναρωτιέται πότε θα γνωρίσει τις εκτεταμένες ανασκαφές στους αρχαίους και μεσαιωνικούς θησαυρούς που κούρνιασαν κάτω από τα χαλάσματα. Οι θησαυροί οι πιό πολύτιμοι είναι κατά βάθος οι θησαυροί που δεν γυαλίζουν· αρκεί να υπάρχει η ευαισθησία που αποτιμάει και η γνώση που μελετάει. Tα στη συνέχεια θέματα είναι μερικά από αυτά που εντόπισε κι έφερε στο φως η έρευνά μου για την καστροπολιτεία.
Προμαχώνας και ανάποδος θυρεός Bembo
Στην επιγραφή που ο κυβερνήτης Giovanni Bembo άφησε στις 20 Οκτωβρίου 1460 για την ολοκλήρωση του προμαχώνα, αποδίδει στον εαυτό του τον ρωμαϊκό τίτλο του πραίτορα, και υπερηφανεύεται για τη δημιουργία απροσπέλαστου οχυρού, δίχως ακόμη να ξέρει τι τον περιμένει: λίγους μήνες αργότερα, πέθαναν στη Μεθώνη από πανούκλα η γυναίκα και η κόρη του. Μην αντέχοντας πλέον αυτό το κάστρο όπου τόσο δούλεψε, και το οποίο του πήρε ό,τι ακριβότερο είχε στη ζωή, παρακάλεσε τη Γερουσία της Βενετίας να τον αποδεσμεύσει από το αξίωμα του κυβερνήτη Μεθώνης. Μέχρι τις 6 Απριλίου 1462 αναγκάστηκε ωστόσο να υπηρετεί ακόμη στο κάστρο-νεκροταφείο των δικών του. Η Μεθώνη του πήρε τη γυναίκα και την κόρη, οι Τούρκοι του γύρισαν ανάποδα το θυρεό για να τον εμπαίξουν, και ασκούμενοι στη σκοποβολή τον πυροβόλησαν, με τις πληγές ακόμη ανεπούλωτες στην πέτρα. Κάποιοι ιστορικοί και συγγραφείς, προφανώς αδαείς στην κωδικολογία θυρεών και οικόσημων, ισχυρίζονται πως η αντιστροφή του θυρεού οφείλεται στον ίδιο τον κυβερνήτη για να δείξει το πένθος του, ή στην άγνοια του Τούρκου χτίστη που μετατοποθέτησε τις πέτρες. Είναι έξω από κάθε λογική, κάτοχος θυρεού να τοποθετήσει ανάποδα το έμβλημά του, προσβάλοντας έτσι την οικογενειακή του ταυτότητα. Οσο για υποτιθέμενο λάθος του Τούρκου χτίστη, η πανομοιότυπη σκαλιστή διακόσμηση με λουλούδια γύρω από τους θυρεούς δείχνει ότι και οι τρεις πρέπει να έχουν κοινό προσανατολισμό. Εφόσον οι δυο ακριανοί είναι τοποθετημένοι σωστά, η αντιστροφή του μεσαίου δηλώνει πρόθεση: οι Τούρκοι χλευάζουν τον Bembo, γυρίζοντας ανάποδα το θυρεό του, επάνω από την επιγραφή του που μιλάει για απροσπέλαστο οχυρό που κυρίευσαν από τους Ενετούς! Η τοποθέτηση θυρεού με το κεφάλι προς τα κάτω εκφράζει ήττα, όπως το κοντάρι σημαίας καρφωμένο ανάποδα, ενώ η τοποθέτηση θυρεού σε ξαπλωμένη θέση υποδηλώνει θάνατο· την οριζόντια θέση του πτώματος. Σε άλλα σημεία του κάστρου οι Τούρκοι έχουν «ξαπλώσει» ενετικούς θυρεούς.
Κολόνα da Canal και όχι Morosini
Πρόκειται γαι το πλέον σχολιασμένο μνημείο της καστρούπολης, εξ αιτίας του υλικού του, της μισοσβησμένης επιγραφής του και της μοναξιάς του σε ένα χώρο πού έχασε πιά τα στολίδια του. Για την κολόνα, αποκαλούμενη του Morosini, έχουν υπάρξει ερμηνείες Αμερικανών, Βρετανών και Γάλλων ειδικών που συνοψίζονται στα εξής: τύπος κιονόκρανου υστερορωμαϊκός ή βυζαντικός και το όνομα Ενετού αξιωματούχου στη δυσανάγνωστη επιγραφή Francesco Morosini ή Francesco Br….. ή Francesco Bembo. Η έρευνα μου έδειξε πως το κιονόκρανο είναι γοτθικό, της ίδιας μορφής με τα κιονόκρανα του 13ου και 14ου αιώνα στις εκκλησίες των Frari και του San Zanipòlo στη Βενετία. Προσεκτική ανάγνωση της επιγραφής που έκανα με ψηλάφηση τη μέρα και υπεριώδη ακτινοβολία τη νύκτα αποκαλύπτει το όνομα του Francesco Bragadin, κυβερνήτη του κάστρου το 1485-1486, ο οποίος ανέλαβε ευρείας κλίμακας οχυρωματικά έργα. Το έτος 1493 που αναφέρει η επιγραφή συμπίπτει με τη θητεία του Pietro da Canal που ολοκλήρωσε τα έργα, και του οποίου ο θυρεός, εφθαρμένος πιά, σκαλίστηκε στην δυτική πλευρά του κιονόκρανου. Ενετικό έγγραφο στις 22 Δεκεμβρίου 1417 ονοματίζει την πλατεία που στέκεται ο γρανιτένιος κίονας «πλατεία της κολόνας». Απόδειξη ότι ο μονοκόμματος γρανίτης, με σκοπό την ανάρτηση των διαταγών της ενετικής εξουσίας, είχε στηθεί πολύ πριν την χάραξη της επιγραφής. Πρόκειται για κολόνα που ανέσυραν οι Ενετοί από ναυάγιο στον όρμο Μεθώνης, με τους υπόλοιπους κίονες ακόμη στο βυθό. Αυτές οι κολόνες, από ερυθρωπό γρανίτη λατομείου κοντά στο Ασσουάν της Αιγύπτου, κατασκευάστηκαν από τους Ρωμαίους τον 1ο ή 2ο αιώνα μ. Χ. για να κοσμήσουν ναό, αγορά ή θέατρο στην Εγγύς Ανατολή. Τον 12ο αιώνα, πριν ακόμη η Μεθώνη περιέλθει στη Βενετία, ενετικός στόλος φόρτωσε, μεταξύ άλλων, και πολλούς κίονες για να τους μεταφέρει από την Εγγύς Ανατολή σε ενετικά εδάφη. Για το συγκεκριμένο πλοίο ο Ποσειδώνας είχε άλλη γνώμη και το βούλιαξε στον όρμο Μεθώνης.
Πύργος Αγίου Νικολάου και όχι Μπούρτζι
Οι δυο θεωρίες που επικρατούν είναι ότι αποτελεί εξολοκλήρου ενετική οχύρωση ή ενετική κατασκευή που στη συνέχεια ενδυνάμωσαν οι Τούρκοι. Τα σχέδια και χειρόγραφα κείμενα του Τούρκου ναύαρχου Piri Reis δίνουν την ορθή απάντηση: πρόκειται για έργο που ξεκίνησαν και τελείωσαν οι Τούρκοι το διάστημα 1500-1510, με τον Piri Reis να είναι αυτόπτης μάρτυρας. Εάν υπήρχε έστω και σαν υποτυπώδης ενετική οχύρωση πριν το 1500, θα εμφανιζόταν στην λεπτομερέστατη απεικόνιση ξυλογραφίας του Erhard Reuwich που έμεινε στη Μεθώνη στις 15 και 16 Ιουνίου 1483. Για δε τα χρόνια μετά το 1483, μέχρι το 1500 που οι Ενετοί έχασαν το κάστρο, η ανυπαρξία αυτού του πύργου διαπιστώνεται από την απουσία του στις μακροσκελείς περιγραφές ταξιδιωτών που στάθηκαν σε λεπτομέρειες οχύρωσης, καθώς και στις αναφορές των αξιωματούχων προς τη Βενετία όπου περιέγραψαν τις οχυρώσεις που ενίσχυσαν ή δημιούργησαν. Πολύ σημαντική είναι η ανακάλυψη του πραγματικού ονόματος του πύργου, που ακόμη αποκαλείται Μπούρτζι. Η αλληλογραφία των Ενετών αξιωματούχων της Ζακύνθου με θέμα την επιχείρηση των Ιωαννιτών ιπποτών το 1531 για να πάρουν τη Μεθώνη από τους Τούρκους, αναφέρει επανειλημμένα τον οκτάπλευρο πύργο του μώλου, με βάση μαρτυρίες Μεθωναίων, σαν πύργο του Αγίου Νικολάου. Αυτό ήταν το αρχικό του όνομα, αντί για τη λέξη Μπούρτζι που επικράτησε από την τουρκοκρατία. Η δύναμη της συνήθειας είναι ισχυρή, αλλά επιβάλλεται να αποκατασταθεί η αλήθεια: η στήλη Morosini πρέπει να λέγεται κολόνα da Canal, και το Μπούρτζι, πύργος του Αγίου Νικολάου. Ετσι, για το δίκαιο της ιστορίας και για το ορθό της γνώσης.
Φιλελληνισμός και «Φιλέλληνες»
Τα αρχεία του γαλλικού υπουργείου Αμυνας αποκαλύπτουν ότι η Γαλλία σχεδίαζε επέμβαση στην Ελλάδα κατά του σουλτάνου αμέσως με την έναρξη της επανάστασης. Στις 11 Δεκεμβρίου 1821, αναφορά στο υπουργικό συμβούλιο από τον Γάλλο υπουργό εξωτερικών παρέθεσε τα γαλλικά σχέδια για τη δημιουργία σώματος στρατού με προορισμό την Ελλάδα. Μεταφράζω στα ελληνικά το χειρόγραφο έγγραφο: «Ο πόλεμος εξολόθρευσης μεταξύ Τούρκων και Ελλήνων, οι συνέπειες που αυτή η κατάσταση μπορεί να έχει στην γαλήνη της Ευρώπης γενικότερα και της Γαλλίας ειδικότερα είναι τέτοιας φύσης που δεν επιτρέπουν στη Γαλλία να παραμένει αδιάφορη σε έναν αγώνα όπου η ευμάρεια του γαλλικού εμπορίου απειλείται και διακυβεύεται διαρκώς σε ό,τι αφορά την Ανατολή [...] με τον αριθμό πλοίων που η Αγγλία διατηρεί εκεί δεν μπορεί παρά να αυξάνει την επιρροή της [...] για να επεκτείνει το εμπόριό της σε βάρος του εμπόριου της Γαλλίας.» Εισβολή γαλλικής στρατιάς στην Ισπανία το 1823, για την επαναφορά της απόλυτης ισπανικής μοναρχίας, ανέβαλε τα σχέδια της Γαλλίας στην Ελλάδα. Θα επανέλθει όμως. Και όχι ορμώμενη από ανθρωπιστικά ή φιλελληνικά αισθήματα. Στις 6 Ιουλίου 1828, με επιβεβαίωση στις 11 Αυγούστου του ίδιου χρόνου, οι τρεις Προστάτιδες Δυνάμεις αποφάσισαν την αποστολή γαλλικού στρατού στην Πελοπόννησο για την εκδίωξη του Ιμπραήμ με το εξής ιδιαίτερα αποκαλυπτικό σκεπτικό: «Η Γαλλία, η Μεγάλη Βρετανία και η Ρωσία δεν αποφάσισαν να υπογράψουν τη συνθήκη της 6ης Ιουλίου, και να προσφέρουν τη μεσολάβησή τους στην Υψηλή Πύλη, παρά μόνον όταν ήταν πλέον πεπεισμένοι ότι αυτή η δύναμη δεν ήταν σε θέση να φέρει την Ελλάδα υπό την κυριαρχία της, και ότι ο αιματηρός αγώνας μεταξύ των Τούρκων και των Ελλήνων είχε συνέπειες θλιβερές για την ανθρωπότητα, επιβλαβείς για το εμπόριο όλων των εθνών και επικίνδυνες για την ηρεμία της Ευρώπης.» Ηταν η αδυναμία του τουρκικού στρατού να υποτάξει την εξέγερση των Ελλήνων που οδήγησε στην ευρωπαϊκή στρατιωτική παρέμβαση. Ετσι, στάλθηκε το εκστρατευτικό σώμα του Μωρέα με 14.000 άνδρες υπό το Maison για να εκδιώξει τον Ιμπραήμ και να ηρεμήσει τα πράγματα στα Βαλκάνια. Η έδρα του σώματος ήταν η Μεθώνη, από τις 11 Νοεμβρίου 1828 μέχρι τις 11 Αυγούστου 1833. Εκείνη τη μέρα οι Γάλλοι παρέδωσαν την κάστρο, όχι σε Ελληνες οπλαρχηγούς ή πολιτικούς, αλλά στον βαυαρικό στρατό του αντισυνταγματάρχη Pfeil von Scharfenstein.
Εκτενώς εικονογραφημένη, η ενδελεχής μονογραφία του Δρα Παναγιώτη Φουτάκη για το Κάστρο της Μεθώνης (Εκδόσεις Καπόν), προσφέρει μια ολοζώντανη διαδρομή από τον Όμηρο μέχρι τον 20ό αιώνα. Και είναι μια σημαντική προσφορά στην αυτοσυνειδησία μας.