Εκατό χρόνια μετά τη σημαντικότερη επανάσταση του 20ού αιώνα μοιάζει κυριολεκτικά σαν να έχουν περάσει ολόκληροι αιώνες. Και όμως, πρόκειται για ένα γεγονός που σημάδεψε καθοριστικά τη σύγχρονη ιστορία και οι συνέπειές της θα συνεχίσουν να γίνονται αισθητές για πολλές δεκαετίες - τουλάχιστον. Γι' αυτό και εξακολουθεί να είναι υψίστης σημασίας, η προσπάθεια να εξηγηθεί -πραγματικά- το πώς και γιατί μια επανάσταση, που σάλπιζε την απελευθέρωση ολόκληρου του πλανήτη, μεταβλήθηκε σε ολοκληρωτισμό και δικτατορία πάνω στους ίδιους τους εργαζόμενους και ποιες υπήρξαν οι συνέπειες αυτού του μετασχηματισμού στα απελευθερωτικά κινήματα ολοκλήρου του πλανήτη αλλά και στην Ελλάδα.
Η Γένεση του Ολοκληρωτισμού του Κώστα Παπαϊωάννου, συνιστά ένα από τα σημαντικότερα έργα που έχουν γραφτεί για τη ρωσική επανάσταση και τον γραφειοκρατικό εκφυλισμό της· την εποχή δε που ολοκληρώθηκε, το 1958-59, αποτελούσε την πιο ολοκληρωμένη και σφαιρική μελέτη στην παγκόσμια βιβλιογραφία. Ο Παπαϊωάννου, χρησιμοποιώντας έναν εκπληκτικό πλούτο πληροφοριών και αποδεικτικού υλικού, επεκτείνει τον προβληματισμό του από την οικονομία μέχρι τη φιλοσοφία και εντοπίζει με διεισδυτικότητα τα βασικά χαρακτηριστικά της μετεξέλιξης της ρωσικής εργατικής επανάστασης σε δικτατορία πάνω στην ίδια την εργατική τάξη. Δεν έχουμε να κάνουμε με μια εργασία που έχει απλά ιστορική αξία αλλά για ένα έργο κλασικό, με την πλήρη έννοια του όρου, δηλαδή ένα έργο που εξακολουθεί να είναι ερμηνευτικά επαρκές και σήμερα, σχεδόν 60 χρόνια από την πρώτη του έκδοση, και εκατό χρόνια μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση.
Ο Γιώργος Καραμπελιάς (Εναλλακτικές Εκδόσεις), που επιμελήθηκε την έκδοση, συνέγραψε μια εκτενή εισαγωγή και υπό μορφήν επιμέτρου, δύο ακόμα κείμενα: μια συνοπτική «συνέχεια» του βιβλίου του Κ. Παπαϊωάννου και αναφέρεται τόσο στις εξελίξεις που ακολούθησαν στη Σοβιετική Ένωση όσο και στις τύχες της μόνης -αποτυχημένης- απόπειρας αντιγραφειοκρατικής επανάστασης που πραγματοποιήθηκε στην Κίνα με την Πολιτιστική επανάσταση. Το δεύτερο επίμετρο ασχολείται εκτενέστερα με την μετέπειτα επίδραση της οκτωβριανής Επανάστασης και του σταλινισμού πάνω στο ελληνικό εργατικό κίνημα, στη διαμόρφωση του ΚΚΕ και τις συνέπειές του για την Ελλάδα στο σύνολό της.
Τρομοκρατία και κοινωνία
Κατ' αρχήν, η τρομοκρατία είχε γίνει τώρα κανονικό μέσο διακυβέρνησης και κοινωνικής οργάνωσης. Η περίφημη φράση «δεν υπάρχει φρούριο απόρθητο για τους μπολσεβίκους» κατέληξε να σημαίνει ότι δεν υπάρχει κοινωνικό πρόβλημα που να μη λύνεται με τρομοκρατικά μέσα: μ' αυτά τα μέσα λύθηκε το αγροτικό πρόβλημα, μ' αυτά λύθηκε το εργατικό πρόβλημα και μ' αυτά τα μέσα λύθηκε και το πρόβλημα των εθνικοτήτων που έδειχναν την παραμικρή διάθεση ανεξαρτησίας. Μετά το σύμφωνο Ρίμπεντροπ-Μολότωφ και τον διαμελισμό της Πολωνίας, η NKVD κατάπνιξε την αντίσταση του πολωνικού λαού εκτοπίζοντας ένα ως ενάμισι εκατομμύριο «αντιδραστικούς».
το Κράτος αναγκάστηκε να δώσει απέραντες εξουσίες στον αστυνομικό του μηχανισμό που μεταμορφώθηκε γρήγορα σ' ένα είδος υπερ-κράτους χτυπώντας σχεδόν στα τυφλά και προς όλες τις κατευθύνσεις.
Το ίδιο έγινε και τον Ιούλιο του 1940, όταν ο κόκκινος στρατός εισέβαλε στις Βαλτικές χώρες, και στην αρχή του γερμανο-σοβιετικού πολέμου. Η «αυτόνομη σοβιετική δημοκρατία των Γερμανών του Βόλγα» καταργήθηκε μ' ένα διάταγμα και ο και πληθυσμός της εκτοπίστηκε στη Σιβηρία. Στο τέλος του 1943, το Κράτος πήρε την απόφαση να εκτοπίσει όλους τους Καρατσάι. Το Δεκέμβριο του ίδιου χρόνου, εκτοπίστηκε όλος ο πληθυσμός της «αυτόνομης δημοκρατίας» των Καλμούκων. Την ίδια τύχη είχαν και οι Τσετσένοι, οι Ιγκούσιοι και οι Μπαλκάριοι, που εκτοπίστηκαν ανάμεσα στον Μάρτιο και τον Απρίλιο 1944. «Οι Ουκρανοί, λέει ο Ν. Χρουστσώφ, θα 'χαν κι αυτοί την ίδια μοίρα αν δεν ήταν τόσο πολυάριθμοι»...
Κατά δεύτερο λόγο, η τρομοκρατία χτύπησε όλες ανεξαίρετα τις κοινωνικές τάξεις και ομάδες, τόσο τις καταπιεζόμενες και εκμεταλλευόμενες αγροτικές και εργατικές μάζες όσο και την ίδια την άρχουσα τάξη. Για να μπορέσει να εξανδραποδίσει την αγροτική μάζα, που αποτελούσε τα 3/4 του πληθυσμού, να συντρίψει την τάξη των εύπορων και των μεσαίων χωρικών, που αποτελούσαν την πλειοψηφία της αγροτικής μάζας, και να κονιορτοποιήσει την εργατική τάξη, το Κράτος αναγκάστηκε να δώσει απέραντες εξουσίες στον αστυνομικό του μηχανισμό που μεταμορφώθηκε γρήγορα σ' ένα είδος υπερ-κράτους χτυπώντας σχεδόν στα τυφλά και προς όλες τις κατευθύνσεις. Μετά τους «κουλάκους» και τα στελέχη του εργατικού κινήματος, ήρθε η ώρα των «παλαιών μπολσεβίκων» και ιδίως των οπαδών του Τρότσκι και του Ζηνόβιεφ. Ύστερα από λίγο, αποκεφαλίστηκε όλη η ηγεσία του Κόκκινου Στρατού: συνελήφθησαν 3 στρατάρχες στους 5, 13 αρχηγοί σωμάτων στρατού στους 15, 30 στρατηγοί στους 58, 110 μέραρχοι στους 195, 211 συνταγματάρχες στους 4063.
Το κύμα της τρομοκρατίας σκέπαζε τώρα και την κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας που πήγαινε να καταποντιστεί μέσα σ' έναν ωκεανό αίματος ανομίας, συκοφαντίας και ομαδικούπαραληρήματος. Οι ανώτεροι υπάλληλοι των «σοβιετικών δημοκρατιών», οι γραμματείς του κόμματος, του Κομσομόλ, των συνδικάτων, οι διευθυντές των τράστ και των βιομηχανικών επιχειρήσεων, οι υπάλληλοι της Κομιντέρν, οι ξένοι Κομμουνιστές που είχαν καταφύγει στην ΕΣΣΔ (οι περισσότεροι από τους Πολωνούς κομμουνιστές), διάσημοι συγγραφείς, επιστήμονες και τεχνικοί υφίσταντο τώρα την ίδια τρομοκρατία που αυτοί οι ίδιοι είχαν εξαπολύσει λίγα χρόνια νωρίτερα εναντίον των «κουλάκων» και που, στο μεταξύ, είχε θεριέψει και κατακλύσει όλη την κοινωνική ζωή.
Από την αρχή, ο μπολσεβικισμός είχε δηλώσει ανοιχτά και ξάστερα τη βεβαιότητά του ότι κατέχει τη μόνη «αληθινή επιστήμη», και τη θέλησή του να την επιβάλει στην εξαπατημένη από την ιδεολογία κοινωνική συνείδηση.
Η «Κόκκινη Τρομοκρατία» της Τσέκας - η τρομοκρατία που αντιστοιχεί στην εργατο-αγροτική φάση της διαρκούς επανάστασης- είχε κοστίσει περί τις 50.000 ανθρώπινες ζωές. Η γκρίζα τρομοκρατία του 1930-1938 -η τρομοκρατία που αντιστοιχεί στη γραφειοκρατική τελείωση της διαρκούς επανάστασης- είχε εκατομμύρια θύματα:
Ο Κ. Beck και ο W. Godin, ένας Ελβετός φυσικομαθηματικός και ένας Ρώσος ιστορικός, που βρέθηκαν τυχαίως στο ίδιο κελί μιας σοβιετικής φυλακής, τον καιρό της μεγάλης εκκαθάρισης του 1936-37, υποστηρίζουν ότι ο συνολικός αριθμός των αιχμαλώτων της Γκεπεού ήταν, εκείνο τον καιρό, ανάμεσα στα 7 και τα 14 εκατομμύρια. Ο Αλέξανδρος Weissberg, διαπρεπής επιστήμων, που την ίδια εποχή ήταν φυλακισμένος στο Χάρκοβο, υπολογίζει ότι τα 56% των κατοίκων της περιοχής είχαν συλληφθεί από την αστυνομία ανάμεσα στο 1937-1939. Κατά τη γνώμη του, ο συνολικός αριθμός των «εκκαθαρισθέντων» έπρεπε να 'ναι γύρω στα 7 εκατομμύρια.
Κατά τρίτο λόγο, η τρομοκρατία είχε ανυπολόγιστες συνέπειες πάνω στην ηθική και πνευματική ζωή της κοινωνίας. Δεν πρόκειται απλώς και μόνο για το όργιο των καταδόσεων και του χαφιεδισμού που το καθεστώς ανύψωσε στην περιωπή πατριωτικών και σοσιαλιστικών αρετών. Προϋπόθεση και συνέπεια της τρομοκρατίας ήταν ένα φαινόμενο πρωτοφανές στην ιστορία και πάντως άγνωστο στους νεώτερους χρόνους: εννοούμε την πλήρη μονοπώληση της ιδεολογικής εξουσίας από το κράτος, τη μετατροπή της αλήθειας σε κρατικό μονοπώλιο. Από την αρχή, ο μπολσεβικισμός είχε δηλώσει ανοιχτά και ξάστερα τη βεβαιότητά του ότι κατέχει τη μόνη «αληθινή επιστήμη», και τη θέλησή του να την επιβάλει στην εξαπατημένη από την ιδεολογία κοινωνική συνείδηση.
Έτσι π.χ., και ο Λούκατς υποστήριζε ότι η «ταξική συνείδηση» του προλεταριάτου έχει ένα ριζικά διάφορο περιεχόμενο από τις άλλες ταξικές συνειδήσεις και ότι, «κι όταν ακόμα κάνει λάθη, η προλεταριακή ταξική συνείδηση σημαίνει ένα προσανατολισμό προς την αλήθεια» (innewohnt), ακόμα και μέσα στις σφαλερές αντιλήψεις του προλεταριάτου! Το προλεταριάτο έχει πάντα δίκαιο - το φανταστικό προλεταριάτο που κατοικεί μέσα στις χιλιαστικές φαντασιώσεις των διανοουμένων: ξεκινώντας από τον χονδροειδή αυτό ιδεαλισμό, ο μπολσεβικισμός στην εξουσία κατέληξε στην πολύ ρεαλιστικότερη αρχή ότι το προλεταριακό κόμμα έχει πάντα δίκαιο. Και καθώς το κόμμα είναι μια «αφαίρεση», κι έπρεπε να αποσαφηνιστεί το ποιος είναι ο φορέας αυτής της «μόνης αληθινής επιστήμης», ο Στάλιν έσπευσε να λύσει το πρόβλημα διακηρύσσοντας το ίδιο του το αλάθητο.
Ο «δογματισμός» και η «προσωπολατρία», για να μιλήσουμε τη μετασταλινική γλώσσα, ή, για να μιλήσουμε ακριβέστερα η εξαφάνιση του μαρξισμού σαν τρόπου σκέψης, η μετατροπή της ιστορίας σε ancilla (σ.τ.εθεραπαινίδα) της προπαγάνδας, η υποδούλωση της τέχνης, της επιστήμης και των γραμμάτων σ' ένα δόγμα κενό περιεχομένου, κι επιπλέον άγραφο, και η μετατροπή του Στάλιν σε «κορυφαίο επιστήμονα», ήταν η αναγκαία προϋπόθεση, «αντανάκλαση», συνέπεια και ολοκλήρωση της τρομοκρατικής-επαναστατικής αναμόρφωσης ολάκερης της κοινωνίας.
Το μέγεθος, το βάθος και η έκταση της καθεστωτικής μεταβολής ήταν τέτοιο που το νέο καθεστώς δεν μπορούσε να επιβληθεί, να σταθεροποιηθεί και να νομιμοποιηθεί παρά μόνο υπό τον όρο της πλήρους απαλλοτρίωσης των ατόμων, των ομάδων και των τάξεων από κάθε πολιτική, οικονομική και πνευματική αυτονομία, και της ολοκληρωτικής συγκέντρωσης όλων των εξουσιών, των οικονομικών, των πολιτικών και των ιδεολογικών, στα χέρια μιας αυστηρά ιεραρχημένης και στρατιωτικά πειθαρχημένης élite.
Όταν τέλειωσε η Μεγάλη Εκκαθάριση, ολάκερη η κοινωνία είχε αλλάξει πετσί, σκελετό, νευρικό σύστημα, αντανακλαστικά και φαιή ουσία. Η τάξη των ανεξάρτητων χωρικών, που δέκα χρόνια πρωτύτερα αποτελούσε τη συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού, είχε ολότελα εξαφανιστεί. Η απαλλοτρίωση των ανεξάρτητων παραγωγών της υπαίθρου και η καταναγκαστική τους οργάνωση στα κολχόζ δημιούργησαν, από μια μεριά, ένα τεράστιο αγροτικό προλεταριάτο, που η διπλή του εκμετάλλευση, από το κράτος και την κολχοζική αριστοκρατία, συνενώνει σε μια πρωτότυπη σύνθεση μια ανατολικού (κρατικού) τύπου δουλοπαροικία και μια μοντέρνα, αλλά πρωτόγονη, μορφή εκμετάλλευσης της μισθωτής εργασίας, κι από την άλλη μεριά, μια νέα άρχουσα τάξη στην ύπαιθρο, που χρωστάει την ύπαρξή της στην κρατική βία, λειτουργεί σαν ένας ενδιάμεσος κρίκος ανάμεσα στο κράτος και την προλεταριοποιημένη αγροτική μάζα και τείνει να γίνει ένα οργανικό τμήμα της κυρίως ειπείν γραφειοκρατίας.
Ταυτόχρονα, μια νέα εργατική τάξη, αποτελούμενη κυρίως από εκούσια ή αναγκαστικά ξεριζωμένους αγρότες, μια μάζα συνηθισμένη στην υπακοή, αγνοούσα όλη τη συνδικαλιστική και πολιτική παράδοση του εργατικού κινήματος, πήρε τη θέση των βιομηχανικών εργατών που είχαν κάνει το 1917. Οι επιζώντες απ' αυτούς είχαν ήδη, από τον καιρό του Λένιν, «ντεκλασσαριστεί» και χάσει την επαφή με τα άμεσα, ζωντανά προβλήματα των εργοστασίων: οι περισσότεροι απ' αυτούς είχαν απορροφηθεί από τον καινούργιο πολιτικό, διοικητικό, οικονομικό, στρατιωτικό, αστυνομικό, προπαγανδιστικό μηχανισμό, που οικοδομήθηκε κατά τη διάρκεια της μεταβατικής περιόδου, κι εξαφανίστηκαν στο τέλος μέσα στη λαίλαπα της Μεγάλης Εκκαθάρισης.
Η ίδια η ολιγαρχία που εξαπόλυσε τη θεομηνία της κολεκτιβοποίησης -που είναι η πρώτη πράξη της γραφειοκρατικής επανάστασης- βγήκε αγνώριστη απ' αυτή τη θεομηνία. Η εκκαθάριση πάταξε με την ίδια τυφλή ωμότητα τόσο τους «τροτσκιστές» και τους «μπουχαρινικούς» όσο και τους ίδιους τους οπαδούς του Στάλιν: τη θέση τους την πήραν άνθρωποι απαλλαγμένοι από το μικρόβιο της προσωπικής σκέψης, αποφασισμένοι να υπακούουν σ' όλη τη γραμμή, απορροφημένοι από τα τεχνικά -οργανωτικά τους καθήκοντα και διόλου διατεθειμένοι να παίξουν έναν οποιοδήποτε ρόλο στον καθορισμό της πολιτικής των ιεραρχικά ανωτέρων τους. Η αφαίμαξη που έπαθε η άρχουσα τάξη στο σύνολό της δεν ήταν λιγότερο φοβερή: οι απόφοιτοι των πολυτεχνείων και των πανεπιστημίων, που βγήκαν κατά εκατοντάδες χιλιάδες ανάμεσα στο 1930 και το 1940, γέμισαν τα κενά.
Αυτή η πειθήνια νέα γενεά των τεχνικών και των υπαλλήλων, που διεύθυναν το κράτος και την οικονομία, αποτελεί μια εντελώς νέα άρχουσα τάξη. Αυτή η νέα τάξη ξεπέρασε νικηφόρα τη δοκιμασία του ολοκληρωτικού πολέμου και μεταμόρφωσε τη Ρωσία σε μια κοσμοϊστορική δύναμη. Ήδη από το 1953, απόκτησε ένα κάποιο habeas corpus. Όσο για το habeas mentem - η ώρα του δεν έχει ακόμα σημάνει.
Απόσπασμα σελ. 545-548 από το βιβλίο «Κώστας Παπαϊωάννου Η γένεση του ολοκληρωτισμού - Οικονομική υπανάπτυξη και κοινωνική επανάσταση. /Επίμετρο Γιώργος Καραμπελιάς - Η Οκτωβριανή Επανάσταση και η Ελλάδα» Εναλλακτικές Εκδόσεις