«Ο τρομοκράτης του ενός, είναι ο μαχητής της ελευθερίας του άλλου».i
Η φράση αυτή –η οποία έχει χρησιμοποιηθεί κατά κόρον για να περιγράψει το ιδεολογικό υπόβαθρο που εμπεριέχει η τρομοκρατία– περιγράφει δυστυχώς με τον καλύτερο τρόπο την επίθεση που δέχτηκε το Ισραήλ από τη Χαμάςii τα ξημερώματα της 7ης Οκτωβρίου 2023. Η ανακοίνωση δε του Διοικητή (Mohammed Deif) των Ταξιαρχιών Al-Qassam (Εικόνα 1) που αναρτήθηκε στην επίσημη ιστοσελίδα της Χαμάς ανέφερε μεταξύ άλλων τα ακόλουθα:
«Η σιωνιστική αποικιοκρατική κατοχή κατέλαβε την παλαιστινιακή πατρίδα μας και εκτόπισε το λαό μας, κατέστρεψε τις πόλεις και τα χωριά μας, διέπραξε εκατοντάδες σφαγές εναντίον του λαού μας, […] Έχουμε προειδοποιήσει στο παρελθόν την ισραηλινή κατοχή να μην συνεχίσει τα εγκλήματά της και έχουμε απευθύνει έκκληση στους παγκόσμιους ηγέτες […] Ούτε οι ηγέτες της ισραηλινής κατοχής άκουσαν τα αιτήματά μας ούτε οι παγκόσμιοι ηγέτες ενήργησαν προς αυτή την κατεύθυνση. Αντ′ αυτού, η ισραηλινή κατοχή ενέτεινε τα εγκλήματά της, ξεπερνώντας όλες τις κόκκινες γραμμές, ιδιαίτερα στην κατεχόμενη Ιερουσαλήμ και το τέμενος Al-Aqsa […]
Εν τω μεταξύ, η ισραηλινή κατοχή κρατά χιλιάδες Παλαιστίνιους κρατούμενους στις φυλακές της, όπου υφίστανται τις πιο αποτρόπαιες μορφές καταπίεσης, βασανιστηρίων και εξευτελισμού. […] Ωστόσο, οι εκκλήσεις μας για μια ανθρωπιστική συμφωνία ανταλλαγής αντιμετωπίστηκαν με απόρριψη από την ισραηλινή κατοχή. […] Εκατοντάδες Παλαιστίνιοι πολίτες έχουν σκοτωθεί και τραυματιστεί σε εγκλήματα που διέπραξε η ισραηλινή κατοχή. […]
Καθώς η ισραηλινή κατοχή διατηρεί την πολιορκία της Λωρίδας της Γάζας και συνεχίζει τα εγκλήματά της κατά του παλαιστινιακού λαού μας, ενώ δείχνει μέγιστη περιφρόνηση για τους διεθνείς νόμους και τα ψηφίσματα εν μέσω της υποστήριξης των ΗΠΑ και της Δύσης και της διεθνούς σιωπής, αποφασίσαμε να βάλουμε ένα τέλος σε όλα αυτά. Ανακοινώνουμε μια στρατιωτική επιχείρηση κατά της ισραηλινής κατοχής, η οποία έρχεται ως απάντηση στα συνεχιζόμενα ισραηλινά εγκλήματα κατά του παλαιστινιακού λαού και στις παραβιάσεις στο τέμενος Al-Aqsa».iii
Όπως καταλαβαίνει κανείς από την προαναφερθείσα ανακοίνωση, τα κίνητρα της επίθεσης της Χαμάς εναντίον του Ισραήλ είναι τόσο πολιτικά (ισραηλινή κατοχή) όσο και θρησκευτικά (παραβιάσεις στο τέμενος Al-Aqsa). Το Ισλαμικό Κίνημα Αντίστασης «Χαμάς» –όπως είναι η πλήρης ονομασία της οργάνωσης– είναι σύμφωνα με την επίσημη ιστοσελίδα της:
«[…] ένα εθνικό παλαιστινιακό κίνημα που συνεργάζεται με τον υπόλοιπο παλαιστινιακό λαό και με όλες τις εθνικές και ισλαμικές παρατάξεις και φορείς και τους ανθρώπους της συνείδησης σε όλο τον κόσμο για την αντίσταση στην ισραηλινή κατοχή, καθώς και για την απελευθέρωση της παλαιστινιακής γης, της Ιερουσαλήμ και των ισλαμικών και χριστιανικών ιερών τόπων, τη διασφάλιση του δικαιώματος των Παλαιστινίων προσφύγων να επιστρέψουν στην πατρίδα τους και την ίδρυση ενός κυρίαρχου παλαιστινιακού κράτους».iv
Σύμφωνα επίσης με το «καταστατικό» της οργάνωσης (Εικόνα 2), σημείο αναφοράς για τα μέλη της είναι το Ισλάμ, το οποίο καθορίζει τις αρχές, τους αντικειμενικούς σκοπούς και τα μέσα.v Στο ίδιο έγγραφο καθορίζεται ότι η Παλαιστίνη είναι μια αραβική ισλαμική χώρα, μια ευλογημένη ιερή γη που έχει μια ξεχωριστή θέση στην καρδιά κάθε Άραβα και κάθε μουσουλμάνου, καθώς και ότι το Ισλάμ είναι μία θρησκεία της ειρήνης και της ανοχής, εναντίον κάθε μορφής θρησκευτικού, εθνικού ή σεχταριστικού εξτρεμισμού και φανατισμού. Επιπλέον, αναφέρεται ότι το Σιωνιστικό σχέδιο –με κύριο εκφραστή την Ισραηλινή οντότητα–vi είναι ένα ρατσιστικό, επιθετικό, αποικιοκρατικό και επεκτατικό σχέδιο που βασίζεται στην αρπαγή των περιουσιών των άλλων, εχθρικό προς τον παλαιστινιακό λαό, αλλά και ότι η Χαμάς δεν διεξάγει αγώνα εναντίον των Εβραίων επειδή είναι Εβραίοι, αλλά διεξάγει αγώνα εναντίον των Σιωνιστών που κατέχουν την Παλαιστίνη, θεωρώντας την ίδρυση του Ισραήλ εντελώς παράνομη και απορρίπτοντας κάθε σχετική συμφωνία. Όσον αφορά τέλος την αντίσταση κατά του Ισραήλ, αναφέρει ότι:
«Η Χαμάς τονίζει ότι αυτή την παράβαση κατά του παλαιστινιακού λαού, που σφετερίζεται τη γη του και τον εξοβελισμό του από την πατρίδα του δεν μπορεί να ονομάζεται ειρήνη. Οποιοσδήποτε διακανονισμός επιτευχθεί σε αυτή τη βάση δεν θα οδηγήσει σε ειρήνη. Η αντίσταση και η τζιχάντvii για την απελευθέρωση της Παλαιστίνης θα παραμείνουν ένα νόμιμο δικαίωμα, καθήκον και τιμή για όλους τους γιους και τις κόρες του λαού μας και της Ούμαviii μας. Η αντίσταση στην κατοχή με όλα τα μέσα και τις μεθόδους είναι ένα νόμιμο δικαίωμα που εγγυώνται οι θεϊκοί νόμοι και οι διεθνείς κανόνες και νόμοι. Στο επίκεντρο αυτών βρίσκεται η ένοπλη αντίσταση, η οποία θεωρείται η στρατηγική επιλογή για την προστασία των αρχών και των δικαιωμάτων του παλαιστινιακού λαού».ix
Από τις παραπάνω αντιφατικές τοποθετήσεις, «ειρήνη και ανοχή» από τη μία και «αντίσταση στην κατοχή με όλα τα μέσα και τις μεθόδους» από την άλλη, καταλαβαίνει κανείς αφενός την ιδεολογική «σύγχυση» της εν λόγω οργάνωσης,x και αφετέρου τον τρόπο με τον οποίο δικαιολογεί τη χρήση βίας για την επίτευξη των σκοπών της. Η αναφορά δε στους διεθνείς κανόνες και νόμους, έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τις ενέργειες της οργάνωσης, καθώς το (Εβραϊκό) κράτος του Ισραήλ –όπως και το αντίστοιχο (Αραβικό) κράτος της Παλαιστίνης (Εικόνα 3) το οποίο η Χαμάς δεν αποδέχεται– ιδρύθηκε κατόπιν του Ψηφίσματος 181 της Γενικής Συνέλευσης του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ),xi και αναγνωρίζεται σήμερα από μία πληθώρα άλλων κρατών ανά τον κόσμο.xii
Γιατί ακόμα και αν κάποιος δεχτεί το γεγονός ότι οι ενέργειες της Χαμάς εντάσσονται στο πλαίσιο της άσκησης του δικαιώματος της αυτοάμυνας –κάτι που προφανώς δεν ισχύει– εναντίον της «κατοχικής δύναμης» του Ισραήλ, πως δικαιολογείται η αδιάκριτη θανάτωση αμάχων –μεταξύ των οποίων γυναίκες και παιδιά, αλλά και μη Ισραηλινοί πολίτες– και η εν συνεχεία σκύλευση των πτωμάτων τους, πόσο μάλλον οι αποτρόπαιες πράξεις κατά της γενετήσιας αξιοπρέπειας των αιχμαλώτων και ομήρων κατά παράβαση του διεθνούς δικαίου; Ακριβώς στο σημείο αυτό υπεισέρχεται η έννοια της τρομοκρατίας και του (βίαιου) θρησκευτικού εξτρεμισμού/φανατισμού.
Αν και δεν υπάρχει ένας παγκόσμια αποδεκτός ορισμός για την τρομοκρατία, αξίζει να σημειωθεί ότι σύμφωνα με την Οδηγία 2017/541 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) για την καταπολέμηση της τρομοκρατίας που δημοσιεύτηκε στις 31 Μαρτίου 2017,xiii ως τρομοκρατικά εγκλήματα (άρθρο 3) ορίζονται οι εκ προθέσεως πράξεις οι οποίες είναι δυνατόν, λόγω της φύσης ή του συναφούς πλαισίου τους, να πλήξουν σοβαρά χώρα ή διεθνή οργανισμό και οι οποίες έχουν ως σκοπό να:
1. Εκφοβίσουν σοβαρά έναν πληθυσμό.
2. Εξαναγκάσουν αθέμιτα μία κυβέρνηση ή έναν διεθνή οργανισμό να εκτελέσουν ή να παραλείψουν οποιαδήποτε πράξη.
3. Αποσταθεροποιήσουν σοβαρά ή να καταστρέψουν τις θεμελιώδεις πολιτικές, συνταγματικές, οικονομικές ή κοινωνικές δομές μιας χώρας ή ενός διεθνούς οργανισμού.
Όσον αφορά το θρησκευτικό εξτρεμισμό, οι ψυχολόγοι Susilo Wibisono, Winnifred R. Louis, και Jolanda Jetten επισημαίνουν ότι ο θρησκευτικός εξτρεμισμός δεν συνδέεται πάντα με τη θρησκευτική βία, προτείνοντας μάλιστα ένα πολυδιάστατο μοντέλο (Εικόνα 4) –βασισμένο σε ισλαμικές ομάδες της Ινδονησίας– το οποίο συμβάλλει στη βέλτιστη εκτίμηση του τρόπου έκφρασης του θρησκευτικού εξτρεμισμού από τους οπαδούς του, καθώς «η μονοδιάστατη κατηγοριοποίηση των μετριοπαθών έναντι των εξτρεμιστών οδηγεί σε απλουστευτικές αντιλήψεις, σύμφωνα με τις οποίες οι άνθρωποι με ιδιαίτερα συντηρητικές πεποιθήσεις στη θρησκεία συνδέονται με την υποστήριξη της βίας και της τρομοκρατίας».xiv
Οι προς εξέταση διαστάσεις της θρησκείας που προτείνουν είναι οι ακόλουθες τέσσερις:
1. Θεολογική διάσταση, η οποία όταν εκφράζεται με μετριοπάθεια χαρακτηρίζεται από μία καταδεκτική θεολογία που ερμηνεύεται από τους Μουσουλμάνους δίνοντας έμφαση στο Θεό ως ένα Θεό της αγάπης και ερμηνεύοντας την Τζιχάντ ως θετική αλλαγή, ενώ όταν εκφράζεται ακραία χαρακτηρίζεται από μία αυταρχική θεολογία που ερμηνεύεται από τους Μουσουλμάνους δίνοντας έμφαση στο Θεό ως ένα θυμωμένο Θεό και τη Τζιχάντ αποκλειστικά ως ιερό πόλεμο.
2. Τελετουργική διάσταση, η οποία όταν εκφράζεται με μετριοπάθεια χαρακτηρίζεται από την ανοχή στη διαφορετικότητα που ερμηνεύεται από τους Μουσουλμάνους με την ενσωμάτωση των τελετουργιών του Ισλάμ στις τοπικές παραδόσεις, ενώ όταν εκφράζεται ακραία χαρακτηρίζεται από τη μισαλλοδοξία της διαφορετικότητας που ερμηνεύεται από τους Μουσουλμάνους με την απόρριψη των τοπικών παραδόσεων και το χαρακτηρισμό όσων εμπλέκονται με αυτές ως αμαρτωλούς.
3. Κοινωνική διάσταση, η οποία όταν εκφράζεται με μετριοπάθεια χαρακτηρίζεται από την αποδοχή της πολυπλοκότητας που ερμηνεύεται από τους Μουσουλμάνους με την απόδοση των ενδο-ομαδικών προβλημάτων στις αντι-διανοητικές προκαταλήψεις, τη γεωπολιτική αστάθεια, και τη διαφθορά και την επίδειξη σεβασμού στα άτομα που ζουν με διαφορετικούς κανόνες, ενώ όταν εκφράζεται ακραία χαρακτηρίζεται από την αποφυγή της πολυπλοκότητας που ερμηνεύεται από τους Μουσουλμάνους με την απόδοση των ενδο-ομαδικών προβλημάτων σε εξω-ομαδικές συνωμοσίες και το χαρακτηρισμό των άλλων υπό το πρίσμα των ενδο-ομαδικών κανόνων.
4. Πολιτική διάσταση, η οποία όταν εκφράζεται με μετριοπάθεια χαρακτηρίζεται από μία «ατζέντα» συντήρησης της θρησκείας που ερμηνεύεται από τους Μουσουλμάνους με την ενσωμάτωση των Ισλαμικών αξιών με τις σύγχρονες πολιτικές αντιλήψεις, ενώ όταν εκφράζεται ακραία χαρακτηρίζεται από μία ριζοσπαστική «ατζέντα» που ερμηνεύεται από τους Μουσουλμάνους με την υποστήριξη της ανασύστασης μίας Ισλαμικής Αυτοκρατορίας.
Επιπρόσθετα, ο Peter Welby σημειώνει πολύ εύστοχα σε δημοσίευσή του στο Tony Blair Institute for Global Change ότι:
«Αυτό που μοιράζονται όλες οι εξτρεμιστικές ιδεολογίες, θρησκευτικές και μη, είναι η απόλυτη βεβαιότητα για τη δικαιοσύνη του σκοπού, η οποία συχνά συνοδεύεται από την παρόρμηση να επιβληθεί ο σκοπός αυτός στους άλλους. […] Υπάρχει όμως κάτι που είναι μοναδικό στον θρησκευτικό εξτρεμισμό. Η τυφλή βεβαιότητα, ή η τυφλή προσκόλληση σε μια ιδεολογική θέση, είναι ένα ατυχές ανθρώπινο χαρακτηριστικό. Όταν όμως συνοδεύεται από θεία έγκριση, η φύση της αλλάζει. Είναι εντελώς εσωτερικά ορθολογική, η βεβαιότητα συνοδεύεται από αιώνια ανταμοιβή. Ο πόνος γεννά θησαυρούς στον ουρανό. Το μαρτύριο παύει να αφορά αποκλειστικά την αυτοθυσία».xv
Το συμπέρασμα επομένως που εξάγεται, λαμβάνοντας υπόψιν τα προαναφερθέντα στοιχεία, είναι ότι η στρατιωτική επιχείρηση της Χαμάς κατά του Ισραήλ –αν και για τους οπαδούς της αποτελεί απελευθερωτικό κίνημα με ιερό σκοπό– εντάσσεται στο πλαίσιο των τρομοκρατικών εγκλημάτων με χαρακτηριστικά (κυρίως ως προς την πολιτική και κοινωνική διάσταση, και δευτερευόντως ως προς την τελετουργική και θεολογική) βίαιου θρησκευτικού εξτρεμισμού. Δεν είναι τυχαίο εξάλλου το γεγονός ότι η Χαμάς έχει χαρακτηριστεί ως τρομοκρατική οργάνωση, τόσο από την ΕΕ,xvi όσο και από τις ΗΠΑ.xvii
Μία ακόμα σημαντική παρατήρηση που πρέπει να τονιστεί όσον αφορά τη γενικότερη σχέση που υπάρχει μεταξύ της τρομοκρατίας και του Ισλάμ, είναι αυτή που αναφέρει ο Olivier Roy στο βιβλίο του «Η τζιχάντ και ο θάνατος», σύμφωνα με την οποία «η τρομοκρατία δεν πηγάζει από τη ριζοσπαστικοποίηση του Ισλάμ, αλλά από την ισλαμοποίηση της ριζοσπαστικότητας».xviii Όπως εξηγεί ωστόσο ο συγγραφέας στο ίδιο βιβλίο, αναφέροντας ταυτόχρονα ότι δέχτηκε έντονη κριτική για την άποψή του αυτή:
«Η φράση αυτή δεν απαλλάσσει το Ισλάμ από τις ευθύνες του, κάθε άλλο, μας καλεί όμως να κατανοήσουμε γιατί και πως οι εξεγερμένοι νέοι βρήκαν στο Ισλάμ το πρότυπο της απόλυτης εξέγερσής τους. Δεν αρνείται το γεγονός πως ένα φονταμενταλιστικό Ισλάμ αναπτύσσεται εδώ και σαράντα χρόνια».xix
Το σημαντικότερο ωστόσο –κατά κοινή ομολογία– συμπέρασμα της τρομοκρατικής επίθεσης της Χαμάς εναντίον του Ισραήλ είναι το γεγονός ότι το μεγαλύτερο πλήγμα που δέχτηκε το Ισραήλ αφορά το γόητρό του, καθώς ο αιφνιδιασμός που υπέστη προκάλεσε την αμφισβήτηση του μέχρι πρότινος υποδειγματικού ισραηλινού συστήματος εθνικής ασφάλειας και ιδιαιτέρως των υπηρεσιών πληροφοριών.
Τι διδάγματα μπορεί επομένως να αντλήσει η Ελλάδα από τα πρόσφατα γεγονότα;
Αν και είναι νωρίς για την εξαγωγή εξειδικευμένων διδαγμάτων, καθώς οι επιχειρήσεις βρίσκονται ακόμα σε εξέλιξη και οι σχετικές πληροφορίες είναι διαβαθμισμένες, η κοινή λογική, η εμπειρία και λοιπά ιστορικά παραδείγματα είναι σε θέση να μας καθοδηγήσουν όσον αφορά συγκεκριμένους παράγοντες που θα πρέπει να έχουμε υπόψιν.
1. Ένα πρώτο δίδαγμα είναι ότι οι έγκαιρες και έγκυρες πληροφορίες όσον αφορά τις απειλές εναντίον μίας χώρας είναι ζωτικής σημασίας για την εθνική της ασφάλεια. Κάθε κράτος επομένως θα πρέπει να έχει αναπτύξει ένα δίκτυο συλλογής πληροφοριών και να έχει κατάλληλα εκπαιδευμένο προσωπικό, το οποίο θα προχωρά σε συνεχείς εκτιμήσεις της κατάστασης του περιβάλλοντος ασφάλειας συντάσσοντας τα κατάλληλα πληροφοριακά δελτία τα οποία θα προωθούνται στη συνέχεια στα εκάστοτε ηγετικά στελέχη και τους λήπτες αποφάσεων (decision makers).
2. Κομβικής σημασίας είναι επίσης η δημιουργία Κοινότητας Υπηρεσιών Πληροφοριών (Intelligence Community) στα πρότυπα των ΗΠΑ υπό ενιαία διεύθυνση όπως το Γραφείο Διευθυντή Εθνικής Υπηρεσίες Πληροφοριών (Office of Director of National Intelligence), καθώς με τον τρόπο αυτό διασταυρώνονται πληροφορίες από όλους τους κλάδους των Ενόπλων Δυνάμεων, Σωμάτων Ασφάλειας, Υπηρεσιών και Φορέων, παρέχοντας τη δυνατότητα στην εκάστοτε ηγεσία να αντιληφθεί τη «μεγάλη εικόνα» (big picture), να εντοπίσει τάσεις και να λάβει τα κατάλληλα μέτρα.xx
3. Ένα ακόμα σημείο προσοχής σχετίζεται με το γεγονός ότι σε περιόδους παρατεταμένης κρίσης παρατηρείται η τάση ορισμένες σημαντικές πληροφορίες να «παραβλέπονται» ή να υποεκτιμούνται, είτε λόγω υπερβολικής κούρασης του προσωπικού είτε λόγω εξοικείωσης με την παρουσία της απειλής. Θα πρέπει επομένως να έχουν αναπτυχθεί οι κατάλληλες δικλείδες ασφάλειας (έμπειρο προσωπικό, συχνοί επανέλεγχοι, οδηγίες για πρόληψη εφησυχασμού, κ.λπ.) ώστε να μειωθεί στο ελάχιστο η πιθανότητα παράβλεψης ή υποεκτίμησης σημαντικών πληροφοριών.
4. Το τελευταίο –αλλά εξίσου σημαντικό– δίδαγμα που αντλείται από την τρομοκρατική επίθεση της Χαμάς στο Ισραήλ είναι η δημιουργία και συντήρηση της κουλτούρας ασφάλειας που θα πρέπει να είναι αναπτυγμένη τόσο στο προσωπικό των δημόσιων φορέων που σχετίζονται με θέματα (εθνικής) ασφάλειας,xxi αλλά και στους απλούς πολίτες ενός κράτους, καθώς η συμβολή των τελευταίων είναι καθοριστική στην πρόληψη (μέσω παροχής πληροφοριών) αλλά και στη διαχείριση/αντιμετώπιση (μέσω της εφαρμογής των αντίστοιχων σχεδίων) τυχόν καταστάσεων έκτακτης ανάγκης.
Σε κάθε περίπτωση, τα θέματα εθνικής ασφάλειας ενός κράτους είναι ζωτικής σημασίας για την επιβίωσή του, επομένως όσοι ασχολούνται με οποιονδήποτε τρόπο με αυτά θα πρέπει να έχουν κατά νου το αρχαίο ρητό του Ιπποκράτη –το οποίο ταιριάζει άψογα στη συγκεκριμένη περίπτωση– σύμφωνα με το οποίο:
«Ασφάλεια εστί το προνοείν και προλαµβάνειν. Το δε προνοείν και προλαµβάνειν κρείττον εστί του θεραπεύειν».
i Vilde Skorpen Wikan. «Is “One Man’s Terrorist Another Man’s Freedom Fighter”?». E-International Relations. 29 November 2023. https://www.e-ir.info/2018/11/29/is-one-mans-terrorist-another-mans-freedom-fighter/ (09/10/2023).
ii Zachary Laub & Kali Robinson. «What Is Hamas?». Council on Foreign Relations. 09 October 2023. https://www.cfr.org/backgrounder/what-hamas (09/10/2023).
iii Palestinian Islamic Resistance Movement Hamas. «Statement by Hamas’s Al-Qassam Brigades top military commander». 07 October 2023. https://hamas.ps/en/post/4967/Statement-by-Hamas-s-Al-Qassam-Brigades-top-military-commander (07/10/2023).
iv Palestinian Islamic Resistance Movement. «About Hamas». n.d. https://hamas.ps/en/page/5 (09/10/2023).
v Palestinian Islamic Resistance Movement. «A Document of General Principles and Policies». n.d. p.7. https://hamas.ps/en/post/678/A-Document-of-General-Principles-and-Policies (09/10/2023).
vi Η Χαμάς δεν αναγνωρίζει την κρατική υπόσταση του Ισραήλ.
vii Ο ισλαμικός όρος «Jihad» αναφέρεται στην αξιέπαινη προσπάθεια (ενάρετος αγώνας) που καταβάλει ο πιστός Μουσουλμάνος, πράττοντας το σωστό και αποφεύγοντας το λάθος. Επίσης χρησιμοποιείται συχνά για να υποδηλώσει τον «ιερό πόλεμο» των Μουσουλμάνων εναντίον των «άπιστων». Για περισσότερες λεπτομέρειες βλ. Afsaruddin Asma. “jihad”. Encyclopedia Britannica. 12 May 2023. https://www.britannica.com/topic/jihad. (10/10/2023).
viii Ο ισλαμικός όρος «Ummah» αναφέρεται στο σύνολο της Μουσουλμανικής κοινότητας (πιστών του Ισλάμ) ανεξάρτητα από την εθνικότητα. Για περισσότερες λεπτομέρειες βλ. Brown University. «Umma». Joukowsky Institute for Archaeology & the Ancient World. 15 December 2010. https://brown.edu/Departments/Joukowsky_Institute/courses/afterpharaohs2010/13415.html (10/10/2023).
ix Palestinian Islamic Resistance Movement. «A Document of General Principles and Policies». Οπ.π.
x Σύμφωνα με διετή μελέτη του Peter Welby σχετικά με την προπαγάνδα των οργανώσεων Ισλαμικό Κράτος (Islamic State) και Jabhat al-Nusra, οι εν λόγω οργανώσεις «Ενώ εξαρτώνται από τις κυρίαρχες ισλαμικές έννοιες για την ταυτότητά τους, η ερμηνεία των εννοιών αυτών κάθε άλλο παρά ορθόδοξη είναι». Για περισσότερες λεπτομέρειες βλ. Peter Welby . «What makes a religious extremist?». 03 March 2016. Tony Blair Institute for Global Change. https://www.institute.global/insights/geopolitics-and-security/what-makes-religious-extremist (09/10/2023).
xi Ministry of Foreign Affairs. «UN General Assembly Resolution 181». Government of Israel. 29 November 1947. https://www.gov.il/en/Departments/General/un-general-assembly-resolution-181 (09/10/2023).
xii Ministry of Foreign Affairs. «List of countries and status of diplomatic relations with Israel». Government of Israel. 15 February 2023. https://www.gov.il/en/Departments/General/israeli_relations (09/10/2023).
xiii Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. «ΟΔΗΓΙΑ (ΕΕ) 2017/541 ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ της 15ης Μαρτίου 2017 για την καταπολέμηση της τρομοκρατίας και την αντικατάσταση της απόφασης-πλαισίου 2002/475/ΔΕΥ του Συμβουλίου και για την τροποποίηση της απόφασης 2005/671/ΔΕΥ του Συμβουλίου». 31 Μαρτίου 2017. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32017L0541 (09/10/2023).
xiv Susilo Wibisono, Winnifred R. Louis, & Jolanda Jetten. «A Multidimensional Analysis of Religious Extremism». Frontiers in Psycology. Conceptual Analysis (Vol. 10). 18 November 2019. https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fpsyg.2019.02560/full (09/10/2023).
xv Peter Welby . «What makes a religious extremist?». 03 March 2016. Tony Blair Institute for Global Change. https://www.institute.global/insights/geopolitics-and-security/what-makes-religious-extremist (09/10/2023).
xvi Επίσημη Εφημερίδα της ΕΕ. «Εκτελεστικός κανονισμός (ΕΕ) 2022/147 του Συμβουλίου, της 3ης Φεβρουαρίου 2022, για την εφαρμογή του άρθρου 2 παράγραφος 3 του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 2580/2001 για τη λήψη ειδικών περιοριστικών μέτρων κατά ορισμένων προσώπων και οντοτήτων με σκοπό την καταπολέμηση της τρομοκρατίας και την κατάργηση του εκτελεστικού κανονισμού (ΕΕ) 2021/1188». 04 Φεβρουαρίου 2022. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/PDF/?uri=OJ:L:2022:025:FULL (08/10/2023).
xvii Terrorist Groups. «HAMAS». National Counterterrorism Center. n.d. https://www.dni.gov/nctc/groups/hamas.html (09/10/2023).
xviii Roy Olivier.. «Η τζιχάντ και ο θάνατος» (μετάφραση Κίττυ Ξενάκη). Εκδόσεις Πόλις. Αθήνα. 2017, σ. 16.
xix Οπ.π.
xx Όσον αφορά την Ελλάδα, σχετική πρόταση για τη δημιουργία Κοινότητας Πληροφοριών περιέχεται στο βιβλίο: Πικραμένος Κώστας & Κουκάκης Γεώργιος. «Εθνική Ασφάλειας: Μύθοι και Πραγματικότητα». Ινφογνώμων. 2023. σσ. 145-147. https://infognomon.gr/product-category/georgios-koykakis/ (10/10/2023).
xxi Όσον αφορά την Ελλάδα, σχετική πρόταση για την εκπαίδευση του προσωπικού της Κυβέρνησης, της Βουλής των Ελλήνων, και των δημόσιων φορέων μέσω της δημιουργίας Ακαδημίας Εθνικής Ασφάλειας & Πληροφοριών περιέχεται στο βιβλίο: Πικραμένος Κώστας & Κουκάκης Γεώργιος. «Εθνική Ασφάλειας: Μύθοι και Πραγματικότητα». Ινφογνώμων. 2023. σσ. 142-143. https://infognomon.gr/product-category/georgios-koykakis/ (10/10/2023).