Θα γνωριστείτε με τον Θεόφραστο. Εννοώ με τους ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ του. Δεν πειράζει αν είναι της Ελληνιστικής Περιόδου, δηλαδή του 4ου αιώνα προ Χριστού. Θα σας θυμίσουν πολλούς κυρίους, συμπολίτες, που κυκλοφορούν γύρω μας. Η εποχή του Θεόφραστου ήταν μια-δυο σκάλες πιο κάτω από τον αξιοπρεπή αιώνα του Περικλή. Κυρίως πολιτικά. Ότι γίνεται και σήμερα θα’λεγα. Η κοινωνία μας, ως σxολή, βγάζει κι′ αυτή είρωνες, κόλακες, φαφλατάδες, αγροίκους, φιλάρεσκους, αδιάντροπους, φλύαρους, μυθομανείς. Όλοι αυτοί ήταν και οι αρχαίοι συμπολίτες του Θεόφραστου! Που δεν άντεξε και τους δακτυλοέδειξε. Και θα δούμε πώς. Ποιος είπε ότι δεν είμαστε η συνέχεια των αρχαίων Ελλήνων;…
Ο Θεόφραστος ήταν μαθητής του Αριστοτέλη, στο Λύκειον. Όταν, το 323 π.Χ, ο Δάσκαλος κατηγορήθηκε για ασέβεια (μάλλον τον μισούσαν ως Μακεδονόφιλο) αναγκάστηκε να καταφύγει στην Χαλκίδα για να σώσει τη ζωή του. Όρισε τον Θεόφραστο διάδοχό του και του χάρισε τη Σχολή, την Βιβλιοθήκη του και τα χειρόγραφά του. Τα βιβλία του Αριστοτέλη θα τα πάρει μαζί του στην Μικρά Ασία ο Θεόφραστος όταν εξορίστηκε για ένα διάστημα. Και θα τα γνωρίσουμε όταν τα βρουν εκεί αργότερα οι Άραβες και μας τα φέρουν στην Ευρώπη! Όσο και αν φαίνεται απίστευτο δεν παύει να είναι αληθινό.
Ο Θεόφραστος γεννήθηκε στην Ερεσό της Λέσβου, την γενέτειρα της Σαπφώς. Ο Αριστοτέλης τον βάφτισε Θεόφραστο για την ”θεϊκή γοητεία του λόγου του”. Και έγινε γνωστός μ′ αυτό το όνομα. Ένα από τα ”θεϊκά λόγια” που έλεγε συχνά (και έτσι γνώρισα τον Θεόφραστο και από τότε λέω κι εγώ τα ίδια!) ήταν μια κατακραυγή εναντίον της ύστατης Μοίρας του ανθρώπου. Αν και ήταν 99 χρονών, όπως έλεγε όταν έγραψε τους ”Χαρακτήρες”, ήταν έξω φρενών για την ”βραχύτητα του βίου”. Έξω φρενών που αποθνήσκει κανείς την στιγμή ακριβώς που αρχίζει να μαθαίνει και να συνειδητοποιεί τον γύρω του κόσμο. Και κατηγορούσε την Φύση γι′ αυτήν την αδικία. Για την ανοησία της ”να χαρίζει τόσα χρόνια ζωής στα ελάφια και του κολιούς, που δεν προσφέρουν τίποτα στην ανθρωπότητα και παράλληλα να περιορίζει, με τόση ζηλοτυπία, τον βίο των ανθρώπων. Ενώ η παράταση της ζωής θα επέτρεπε στην ανθρωπότητα να αναπτύσσει συνέχεια την μάθηση και την γνώση για να την κάνει ακόμα πιο τέλεια”.
Αυτά θα τα έλεγε ο Θεόφραστός και στους 2.000 περίπου μαθητές που πέρασαν από μπροστά του ανάμεσα στους οποίους θα βρούμε πολλές προσωπικότητες όπως ο κωμωδιογράφος Μένανδρος και ο Δημήτριος ο Φαληρέας, αυτός που, ύστερα από πολιτικές περιπέτειες σε μια εποχή που θυμίζει την εποπτεία των Βρυξελλών, θα ιδρύσει την διάσημη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρας.
Περιπέτειες θα έχει και ο Θεόφραστος, ανάλογες με αυτές του Αριστοτέλη του Δασκάλου του. Την πρώτη ήταν τον κατηγόρησε για ασέβεια κάποιος που έβλεπε στους Χαρακτήρες φωτογραφημένο τον εαυτό του, ως φαίνεται. Η ασέβεια ήταν όταν είπε: ″η τύχη και όχι η πρόνοια κυβερνάει τον κόσμο”. Αλλά αθωώθηκε και μάλιστα τιμωρήθηκε ο κατήγορός του. Μια δεύτερη περιπέτεια ήταν όταν η Μακεδονική εξουσία απαγόρευσε στους φιλοσόφους να διδάσκουν! Και τότε είναι που τιμωρήθηκε ο Θεόφραστος με εξορία. Τελικά κι′ αυτό το ”ψήφισμα” ακυρώθηκε και επανήλθε στην Αθήνα.
Οι Χαρακτήρες του Θεόφραστου είναι και μια εξαίρετη ευκαιρία να επισκεφτούμε αρχαίους χώρους, αρχαίες συνήθειες, αρχαίες λέξεις. Ενδιαφέρον έχει η ετυμολογία της λέξης ″χαρακτήρ″. Προέρχεται από το ρήμα ″χαράσσω”. Η αρχική του σημασία ήταν το εργαλείο με το οποίο χαράσσονταν τα γράμματα, οι αριθμοί, ή άλλα σημεία, πάνω σε μια επιφάνεια ξύλου, μαρμάρου η χαλκού. Η λέξη θα χρησιμοποιείται συχνότερα όταν διαδόθηκε η γραφή και η ανάγνωση στα σχολεία που γεννήθηκαν στις ελληνικές πόλεις χάρη στη προσθήκη των φωνηέντων στο αλφάβητο. Με αποτέλεσμα, για να ονομαστούν τα γράμματα που χαράσσονταν, χρησιμοποιήθηκε η ίδια λέξη, χαρακτήρ. Ο κάθε χαρακτήρας ήταν ένα διακριτικό γνώρισμα, δηλαδή ένα από τα γράμματα του αλφαβήτου μέσα σε ένα κείμενο που ήταν μια ”ομάδα” γραμμάτων. Με αποτέλεσμα να χρησιμοποιηθεί η λέξη, μεταφορικά, σαν διακριτικό γνώρισμα για κάθε μέλος της ομάδας που λέγεται κοινωνία. Πάντως αυτή είναι η εξήγηση που μας δίνουν οι γλωσσολόγοι. Σημειώνοντας ότι, για να γίνει σαφέστερος, ο Θεόφραστος ονόμασε το έργο του Ηθικοί Χαρακτήρες, για να γίνει η διάκριση ανάμεσα στα σωματική, εξωτερικά, γνωρίσματα και τα εσωτερικά, δηλαδή του ήθους του ατόμου. Οι Χαρακτήρες ήταν 30, έχουν βρεθεί σταδιακά, δια μέσου των αιώνων 28 και 15 είναι οι γνωστότεροι. Ίσως ο Θεόφραστος συνέθεσε του χαρακτήρες σαν μέρος ενός έργου του Περί Κωμωδίας. Λέγεται επίσης ότι είναι πιθανό το έργο του αυτό να ήταν μια συνέχεια της Ποιητικής του Αριστοτέλη.
″Οι Χαρακτήρες” είναι ένα από τα 11 βιβλία του Θεόφραστου αλλά είναι αυτό που θα μας θυμίσει τα χρόνια που ζούμε. Για όσους τα έχουν ξεχάσει Στον Πρόλογό του, ή Προοίμιον, απευθύνεται σ′ ένα μαθητή του, τον Πολυκλή: Και στο παρελθόν - του λέει - πολλές φορές μου συνέβη να απορήσω και δεν θα πάψω να απορώ, αφού το κλίμα είναι το ίδιο σε όλη την Ελλάδα και όλοι οι Έλληνες δέχονται την ίδια παιδεία και αγωγή, πώς συμβαίνει να μην έχουμε όλοι τον ίδιο χαρακτήρα;(1) Εγώ λοιπόν, Πολυκλή, Επειδή έχω προ πολλού μελετήσει την φύση του ανθρώπου και έχω ζήσει ενενήντα εννέα χρόνια, (2) επί πλέον δε έχω συναναστραφεί πολλές και διάφορες ανθρώπινες φύσεις, παρατηρώντας προσεχτικά τις καλές και τις κακές, σκέφτηκα πως θα έπρεπε να περιγράψω την συμπεριφορά της μιας και της άλλης.
Γιατί νομίζω, Πολυκλή, ότι οι γιοι μας θα γίνουν καλύτεροι αν του αφήσουμε μερικά θέσφατα τα οποία θα τους μάθουν να συναναστρέφονται άτομα αξιοπρεπή γιατί αλλιώς θα υποφέρουν. Και θέλω να μου πεις αν είναι σωστά αυτά που θα πω. Κατ′ αρχάς, θα αναφέρω, όσο γίνεται πιο σύντομα, αυτούς που επιδίδονται στην Ειρωνεία. Και θα σου πω πώς συμπεριφέρεται ο Είρων και τι λογής άνθρωπος είναι. Το ίδιο θα κάνω και για τους υπόλοιπους Χαρακτήρες.
I
ΘΕΟΦΡΑΣΤΟΣ, ΠΕΡΙ ΕΙΡΩΝΕΙΑΣ
Μια προσποιητή μείωση των έργων και των λόγων του άλλου, θα μπορούσε να είναι ένας ορισμός της Ειρωνείας. Και ιδού τι λογής άνθρωπος είναι ο Είρων: Άκουσε κάτι; Προσποιείται ότι δεν το άκουσε. Είδε κάτι; Προσποιείται ότι δεν το είδε. Συμφώνησε σε κάτι; Λέει ”μπα, δεν θυμάμαι. Σοβαρά; Περίεργο… Νομίζω πως εγώ είχα πει κάτι τέτοιο…”.
Εν γένει, είναι ο άνθρωπος που ξέρει να μεταχειρίζεται φράσεις όπως ”δεν πιστεύω…”, ”δε νομίζω”, ”για σκέψου…”, ”δεν μου τα είπε έτσι”, ”περίεργο μου φαίνεται”, ”μήπως πρόκειται για κάποιον άλλον;”, ”τι να κάνω, εκείνον να πιστέψω ή εσένα;”, ”Και, προσοχή ε; Να μην είσαι ευκολόπιστος!”.
1. Ο όρος έχει εδώ την έννοια ”φύσις” και ”συμπεριφορά”.
2. Ο Θεόφραστος λέει ότι είναι 99 χρονών. Τα βιογραφικά του τον έχουν για 83. ΄Η είναι 99 ή ειρωνεύεται τον εαυτό του, να μας δώσει ένα καλό παράδειγμα. Ούτως ή άλλως δεν είναι μεγάλη η διαφορά. Ή μήπως είναι;… Εγώ πάντως τον καταλαβαίνω, γιατί είμαι κάπου ανάμεσα. Και καταλαβαίνω την οργή του για την αδικία της Παντοδύναμης Φύσης. Είναι άλλωστε ο λόγος που τον αγάπησα…
(Σημειώνω την πρόσθετη βοήθεια των κειμένων του Εμμανουήλ Δαϋίδ στη μετάφραση των Χαρακτήρων, Εκδ. Κολλάρος 1940)