If men define situations as real, they are real in their consequences (W. I. Thomas)
Πήγα σε μάγισσες σε χαρτορίχτρες
Να δω πού χάνεσαι όλες τις νύχτες…
Ότι η ζωή του ανθρώπου δεν είναι τόσο τετραγωνισμένη, όσο θα την ήθελε ο κλασικός ορθολογισμός, είναι κοινός τόπος. Ότι ο ορθολογισμός προσκρούει συχνά σε όρια, ακόμη και με τα δικά του μέτρα, φαίνεται καθαρά από την καθημερινή εμπειρία. Κάποτε δίνει λύσεις σε τεχνικά ζητούμενα, σε άλλα αδυνατεί να δώσει, ενώ απλά υπόσχεται ότι στο μέλλον θα βρει την απάντηση για θέματα που εκκρεμούν. Η καταπολέμηση της ασθένειας που προκαλεί ο κορωνοϊός είναι το πιο πρόσφατο παράδειγμα, αλλά δεν είναι το μόνο. Υπάρχουν και ζητήματα όπου ο ορθολογισμός είναι εκτός θέματος. Ούτε μπορεί, ούτε και του ζητούμε να αποτελέσει πυξίδα για την οργάνωση της δράσης μας, ειδικά στον συναισθηματικό τομέα. Αφήστε που υπάρχουν διάφοροι «ορθολογισμοί», διαφορετικοί τρόποι δηλαδή να φανταστεί το μέλος μιας ανθρώπινης κοινότητας τι είναι «λογικό». Και ακόμη περισσότεροι να φανταστεί τι είναι «ωραίο» ή «σωστό».
Η κουλτούρα είναι η μήτρα από την οποία πηγάζουν τα «λογικά», τα «ωραία» και τα «σωστά» στον ανθρώπινο κόσμο. Και παρά την παγκοσμιοποίηση, την τεχνολογία και τις «αγορές», η κουλτούρα στον πλανήτη δεν είναι μία, αλλά πολλές και διαφορετικές.
“Μπορεί η επιστήμη να διαπιστώνει ότι ο ιός SARS-Cov-2 είναι υπαρκτός και να μεταδίδεται πολύ εύκολα με συγκεκριμένους τρόπους, αλλά αυτό δεν εμποδίζει άλλους να πιστεύουν ακράδαντα ότι ο ιός στην πραγματικότητα είναι φαντασιακός”
Από την άλλη μεριά, η κουλτούρα έχει ιστορικότητα, παρουσιάζει αλλαγές μέσα στο χρόνο, οι συντεταγμένες της μετατοπίζονται, ακόμη και ο πυρήνας της εξελίσσεται. Παγκόσμιοι νόμοι για την πορεία της πολιτισμικής εξέλιξης δεν υπάρχουν και όσοι νόμισαν ότι τους ανακάλυψαν, απέτυχαν παταγωδώς στις προφητείες τους. Όσοι λ. χ. θεώρησαν τη θρησκεία ως ανορθολογικό κατάλοιπο περασμένων εποχών, διαψεύστηκαν. Και ναι μεν μπορεί σήμερα να καταδικάζεται ένας άνθρωπος της εκκλησίας όταν επαναλαμβάνει τα λόγια του αποστόλου Παύλου, διότι αυτά στην κοσμική σφαίρα σκέψης δεν είναι συμβατά με την τρέχουσα πολιτική ορθότητα, όμως αυτό δεν εμποδίζει τους πιστούς να συνεχίζουν να πιστεύουν στα πλαίσια μιας «ειρηνικής συνύπαρξης» με την πολιτική ορθότητα.
“Η ηθική και η αισθητική – σε όλες τις μορφές τους – αλλά και το σύνολο σχεδόν των συναισθηματικών καταστάσεων, δεν μπορούν να τετραγωνιστούν με τη μεζούρα του ορθολογισμού.”
Μπορεί η επιστήμη να διαπιστώνει ότι ο ιός SARS-Cov-2 είναι υπαρκτός και να μεταδίδεται πολύ εύκολα με συγκεκριμένους τρόπους, αλλά αυτό δεν εμποδίζει άλλους να πιστεύουν ακράδαντα ότι ο ιός στην πραγματικότητα είναι φαντασιακός, ένα τέχνασμα ραδιούργων που βυσσοδομούν για την επιβολή της παγκόσμιας κυριαρχίας. Και κάποιους άλλους να πιστεύουν ότι ο ιός υπάρχει μεν, αλλά είναι έκφραση της οργής του Θεού για την πορεία που πήρε η ανθρωπότητα, ένα σημάδι για την ανάγκη επιστροφής στις αξίες του παρελθόντος.
“Όσο ο ορθολογισμός και η πολιτισμική παράδοση καθοδηγούν διαφορετικές στάσεις και συμπεριφορές των ανθρώπων, τα πράγματα δείχνουν να βρίσκονται σε μια υποφερτή ισορροπία. Όταν όμως υπάρχει «εισπήδηση»...τότε έχουμε κατά κανόνα «παρατράγουδα».”
Η ηθική και η αισθητική – σε όλες τις μορφές τους – αλλά και το σύνολο σχεδόν των συναισθηματικών καταστάσεων, δεν μπορούν να τετραγωνιστούν με τη μεζούρα του ορθολογισμού. Θεμελιώνονται με διαφορετικές διαδικασίες από ό,τι οι εξισώσεις και η αποτελεσματικότητα. Γι αυτό και η τεχνολογική πρόοδος μπορεί να συνυπάρχει σε κοινωνίες με αξίες διαμετρικά αντίθετες. Η εθνικοσοσιαλιστική Γερμανία, η Σοβιετική Ρωσία, οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Ιαπωνία και το Ιράν είναι περιπτώσεις τεχνολογικά αναπτυγμένων κοινωνιών, και επομένως κοινωνιών που έχουν κοινό τεχνολογικό παρονομαστή. Αλλά ο πολιτισμικός τους αριθμητής, οι αξίες που πρεσβεύουν – πέρα από εκείνη της αποτελεσματικότητας των μηχανών και των μηχανισμών που διαθέτουν – είναι πολύ διαφορετικός.
Όσο ο ορθολογισμός και η πολιτισμική παράδοση καθοδηγούν διαφορετικές στάσεις και συμπεριφορές των ανθρώπων, τα πράγματα δείχνουν να βρίσκονται σε μια υποφερτή ισορροπία. Όταν όμως υπάρχει «εισπήδηση», όταν ο ορθολογισμός επιχειρεί να καθιερωθεί ως γεννήτρια των αξιών ή όταν συγκεκριμένες αξίες διεκδικούν επιστημονικότητα, τότε έχουμε κατά κανόνα «παρατράγουδα». Και μάλιστα νόμιμα. Που με τη σειρά τους σε κάποιες περιπτώσεις οδηγούν σε τραγωδίες.
Μάγισσες και καφετζούδες
Υπάρχουν στη χώρα αυτή, και όχι μόνον εδώ, άνθρωποι που βγάζουν το ψωμί τους, νόμιμα, προσφέροντας υπηρεσίες διάγνωσης διαθέσεων και στάσεων συγκεκριμένων ατόμων για τα οποία υπάρχει ενδιαφέρον, ακόμη και υπηρεσίες πρόγνωσης του μέλλοντος στο πεδίο των ανθρώπινων σχέσεων, κυρίως των συναισθηματικών. Με άλλα λόγια, υπάρχουν στην κοινωνία μας, εργάζονται και φορολογούνται ό,τι παλιότερα ονομάζαμε μάγισσες, χαρτορίχτρες και καφετζούδες. Ολόκληροι επαγγελματικοί κλάδοι ανταγωνίζονται τον σύγχρονο ορθολογισμό, με τη μορφή της επιστήμης, αναπτύσσοντας έναν δικό τους παράλληλο, αντι-επιστημονικό ορθολογισμό. Οι φορείς αυτών των επαγγελμάτων δίνουν στους πελάτες τους τη δυνατότητα να δουν τον εαυτό τους και τον κόσμο μέσα από μια συγκεκριμένη οπτική γωνία, τέτοια που να τους παρέχει μια υποκειμενική (ψευδ)αίσθηση ελέγχου της ροής των γεγονότων - επομένως σχετική ασφάλεια - και παρηγοριά. Ο αλφαβητισμός στους κώδικες αυτούς οδηγεί κάποια στιγμή τους αποδέκτες αυτών των υπηρεσιών να θεωρούν ότι μπορούν να διαβάσουν τα «σημάδια», με άλλα λόγια να παρατηρούν και να ερμηνεύουν πράγματα που οι αμύητοι δεν μπορούν καν να διακρίνουν.
“Τι συμβαίνει, όμως, όταν οι πελάτες παίρνουν τις προβλέψεις και τα «σημάδια» στα σοβαρά; ...Και φροντίσεις να καταστρέψεις κάποιον, αυτόν που νομίζεις ότι απειλεί να σου στερήσει την ευτυχία που έχεις φανταστεί, και ακολούθως να καταστραφείς και εσύ.”
Όταν όλα αυτά γίνονται απλά προς τέρψιν των πελατών, δηλαδή λειτουργούν σαν ένα ακόμη παιχνίδι για διασκέδαση, είναι σχετικά ακίνδυνα, αν και αρκετά δαπανηρά για κοινά πορτοφόλια. Τι συμβαίνει, όμως, όταν οι πελάτες παίρνουν τις προβλέψεις και τα «σημάδια» στα σοβαρά; Σαν αυτά να ήταν ασφαλή επιστημονικά συμπεράσματα; Τι γίνεται όταν οι απόκρυφοι κώδικες καθοδηγούν συναισθήματα και συμπεριφορές; Τι κάνεις αν τα «σημάδια» δείχνουν ότι κάποιος άλλος γίνεται η αιτία να χάσεις τον ερωτικό σου σύντροφο στον οποίο έχεις επενδύσει πολλά;
Αν δεν πιστεύεις στα «σημάδια» και θεωρείς εκ προοιμίου μηδενική την εγκυρότητά τους, απλά διασκεδάζεις με τα χαρτιά και τα φλιτζάνια, όπως ευτυχώς κάνουν οι περισσότεροι. Αν όμως έχεις την ατυχία να πάρεις τα «σημάδια» στα σοβαρά, να θεωρήσεις τα μηνύματα ρεαλιστικά και τους κινδύνους υπαρκτούς, τότε υπάρχει το ενδεχόμενο να δράσεις σύμφωνα με τις πεποιθήσεις σου, με βάση την εικόνα που σου δίνουν τα «σημάδια». Και να φροντίσεις να καταστρέψεις κάποιον, αυτόν που νομίζεις ότι απειλεί να σου στερήσει την ευτυχία που έχεις φανταστεί, και ακολούθως να καταστραφείς και εσύ.
“Δομικά η επόμενη τραγωδία είναι προγραμματισμένη. Θα μπορούσε να προληφθεί; Ναι, με μια κατάλληλη διαπαιδαγώγηση εντός και εκτός σχολείου. Γιατί μόνο μια κοινωνία αδιάφορη απέναντι στις ανθρώπινες τραγωδίες μπορεί να θεωρεί ότι ο οπλισμός που διαθέτει ο πολίτης απέναντι στις σειρήνες του ανορθολογισμού είναι αυστηρά ατομική υπόθεση.”
Τα πρωτοσέλιδα θα γράφουν ύστερα τα γνωστά για τέρατα και τερατουργήματα, με πικάντικες λεπτομέρειες για το κοινό. Αλλά το επάγγελμα των σύγχρονων καφετζούδων θα παραμείνει ανέγγιχτο, τα «σημάδια» σταθερά στη θέση τους και οι ερμηνευτικοί κώδικες ακέραιοι για το επόμενο θύμα. Αυτόν ή αυτήν που για διάφορους λόγους θα θεωρήσει ότι ακούγοντας τις καφετζούδες της εποχής μας αποκτά έγκυρη γνώση, χρήσιμη για τη διαχείριση της ζωής και την εξασφάλιση της προσωπικής ευτυχίας. Δομικά η επόμενη τραγωδία είναι προγραμματισμένη. Απλά λείπει το όνομα του δράστη – που θα γίνει το δευτερογενές θύμα της πίστης του στον ανορθολογισμό – το όνομα του πρωτογενούς θύματος και η ταυτότητα του μέσου με το οποίο θα γίνει η επίθεση. Θα μπορούσε να προληφθεί ή τραγωδία; Ναι, με μια κατάλληλη διαπαιδαγώγηση εντός και εκτός σχολείου. Γιατί μόνο μια κοινωνία αδιάφορη απέναντι στις ανθρώπινες τραγωδίες μπορεί να θεωρεί ότι ο οπλισμός που διαθέτει ο πολίτης απέναντι στις σειρήνες του ανορθολογισμού είναι αυστηρά ατομική υπόθεση.