Χρειάζονται χρήματα και χωρίς αυτά δεν μπορεί να γίνει τίποτα από τα απαιτούμενα («Δει δη χρημάτων και άνευ τούτων ουδέν έστι γενέσθαι των δεόντων») έλεγε ο Δημοσθένης, παρακινώντας τους Αθηναίους να υπερασπιστούν την ανεξαρτησία της πόλης τους, διαθέτοντας τους αναγκαίους πόρους.
Όταν το 2009, ένα από τα προεκλογικά συνθήματα του Γιώργου Παπανδρέου, ήταν το «λεφτά υπάρχουν», οι ψηφοφόροι άκουσαν αυτό που ήθελαν, αναδεικνύοντάς τον Πρωθυπουργό, με αυτοδυναμία. Πέρα από την ηθική και νομική διάσταση του θέματος, υπήρχε και η πραγματικότητα και λίγους μήνες μετά, η κυβέρνηση, με άδεια ταμεία, κατέληξε στην υπογραφή του πρώτου Μνημονίου.
Με πρόσφατα ψηφισμένο το «αναπτυξιακό νομοσχέδιο» (Νόμος 4635/2019, ΦΕΚ Α′ 167/30-10-2019), καθώς και τον Προϋπολογισμό, και αφού όλοι συμφωνούν ότι η ανάπτυξη αποτελεί την λύση από τα δεσμά ενός συνεχιζόμενου (ως προς τις επιπτώσεις) αντιπαραγωγικού Μνημονίου, το ερώτημα παραμένει: από πού θα προέλθει το χρήμα για την ανάπτυξη;
Ασφαλώς υπάρχει μια αλληλεπίδραση μεταξύ του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα. Οι πολιτικές επιλογές της κυβέρνησης:
επιβαρύνουν λιγότερο ή περισσότερο τον ιδιωτικό τομέα, ανάλογα με την επιτυχία περιορισμού των εξόδων και αύξηση των εσόδων του κρατικού προϋπολογισμού.
δημιουργούν θετικό ή αρνητικό κλίμα, παρέχοντας κίνητρα ή και αντικίνητρα μέσω του νομοθετικού πλαισίου, περιλαμβανομένων των φορολογικών και ασφαλιστικών προβλέψεων.
συμβάλλουν θετικά με τις δημόσιες επενδύσεις ή και τις συμπράξεις μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, κλπ
Με την σειρά του, ένας ισχυρός και υγιής ιδιωτικός τομέας εξασφαλίζει άμεσα ή έμμεσα έσοδα στο δημόσιο αλλά και ευρύτερες θετικές επιπτώσεις στην κοινωνία.
Η συνεργασία μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, στην βάση της διαφάνειας και των κοινών στόχων, αλλά και ενός νέου πνεύματος και μιας καλύτερης οργάνωσης, θα μπορούσε, πιστεύουμε, να συμβάλει στην επιτυχία των στόχων.
Α. Από το παρελθόν, στο παρόν και το μέλλον
1. Η Ελλάδα στα χρόνια των Μνημονίων και ως αποτέλεσμα της απουσίας μιας συνεκτικής πολιτικής στρατηγικής:
δεν κατάφερε να εισπράξει το σύνολο των εγκεκριμένων από τα Μνημόνια ποσών, λόγω της πρόωρης λήξης τους ή των χαμηλών ρυθμών υλοποίησής τους: ενδεικτικά από το τελευταίο (τρίτο) Μνημόνιο εισπράχθηκαν 25 δις € λιγότερα από τα προβλεπόμενα.
απέτυχε να ενταχθεί στους μηχανισμούς της ποσοτικής χαλάρωσης της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, που προσφέρουν φτηνό χρήμα στην αγορά, καθιστάμενη η μόνη χώρα που συνεισφέρει στο κόστος τους, χωρίς να επωφελείται από αυτά. Τελευταία, οι ελπίδες αναπτερώθηκαν, για μια πιθανή, μελλοντική είσοδο της Ελλάδας στο παραταθέν Πρόγραμμα, κάποια στιγμή στο μέλλον.
δεν πέτυχε την συνολική και άνευ όρων επιστροφή των κερδών των Κρατικών Κεντρικών Ευρωπαϊκών Τραπεζών προς την Ελλάδα από τις Μνημονιακές Συμφωνίες, ενώ για το μέρος αυτών για το οποίο το πέτυχε, έχουν τεθεί σχετικές προϋποθέσεις.
δεν κατάφερε να επιτύχει την εφαρμογή ρήτρας ανάπτυξης για τον υπολογισμό των ποσών που θα επιστρέφονται κάθε χρόνο στους θεσμούς (πρόβλεψη που θα έδινε κίνητρα στις Ευρωπαϊκές χώρες να συμβάλλουν άμεσα στην ανάπτυξη της Ελλάδας), ούτε να επιτύχει σταθερά επιτόκια, για την προστασία της, σε περίπτωση αναστροφής του θετικού παγκόσμιου οικονομικού κλίματος.
Δεδομένου ότι οι Συμβάσεις τροποποιούνται μόνο εφόσον συναινούν όλα τα Μέρη ή από δικαστικές αποφάσεις που ενδεχομένως κρίνουν κάποιους όρους ως καταχρηστικούς, είχαμε προτείνει παλαιότερα (και η πρόταση παραμένει επίκαιρη), τα Επαγγελματικά Επιμελητήρια, ως εκπρόσωποι της Κοινωνίας των πολιτών, να προσφύγουν στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο κατά των Μερών που υπέγραψαν τα Μνημόνια, ζητώντας την μεταβολή όρων της Συμφωνίας.
2. Παράλληλα, η Ελλάδα δεν κατάφερε:
να έχει έσοδα από την «τακτοποίηση» παράτυπων αποταμιεύσεων σε φορολογικούς παραδείσους
να βελτιστοποιήσει το αποτέλεσμα από την «βιομηχανία» αδειών παραμονής επενδυτών
να προχωρήσει στην «πάταξη του λαθρεμπορίου καυσίμων» και το «χτύπημα της φοροδιαφυγής, του μαύρου χρήματος και της αδήλωτης εργασίας», που όλα τα κόμματα υπόσχονται προεκλογικά και κανένα, ως κυβέρνηση, δεν έχει καταφέρει να επιτύχει.
Η νομοθετική πρόβλεψη, για κίνητρα χρήσης του ηλεκτρονικού χρήματος ή και λήψης αποδείξεων από ορισμένες κατηγορίες επαγγελματιών κινείται προς την σωστή κατεύθυνση, με απροσδιόριστο τον βαθμό επιτυχίας του εγχειρήματος.
3. Ακόμα, η Ελλάδα δεν απέφυγε:
- πρόστιμα σχετικά με την προστασία του Περιβάλλοντος της τάξης των 100 εκ. Ευρώ τα τελευταία χρόνια, για μη κλείσιμο χωματερών, μη κατάλληλη διαχείριση των προστατευόμενων περιοχών Natura, κλπ
- ποινές για την μη τήρηση Κανονισμών, όπως σχετικά με τις εισαγωγές κινεζικών προϊόντων (απειλούμενο πρόστιμο 200 εκ. Ευρώ)
- επιστροφές αναιτιολόγητα καταβληθέντων ποσών, όπως το πακέτα που φέρουν τα ονόματα παλαιότερων Υπουργών Γεωργίας
Στα παραπάνω θα πρέπει να προστεθούν και λάθη στην διαχείριση Συμβάσεων ή προβληματικών καταστάσεων, όπως:
πρόστιμο για τα Ελληνικά Ναυπηγεία
επιστροφές χρημάτων για τα Ναυπηγεία Σκαραμαγκά,
ενδεχόμενες διεκδικήσεις της Εταιρείας «Ελληνικός Χρυσός»
Σε κάποιες περιπτώσεις προέκυψαν και θετικά αποτελέσματα (πχ αποφάσεις μείωσης επιβληθέντων προστίμων), που αποτελεί σαφή ένδειξη ότι μια συγκροτημένη Διοίκηση μπορεί να διαχειριστεί ορθότερα παρόμοιες «δύσκολες» καταστάσεις.
Β. Προοπτικές και τρόποι χρηματοδότησης της ανάπτυξης
Στην συνέχεια καταγράφουμε ορισμένους τρόπους χρηματοδότησης, που παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και ελκυστικότητα:
1) Μέσω ομολόγων «πράσινης ανάπτυξης» ή γενικότερα «ειδικού σκοπού»
Τα ομόλογα «πράσινης ανάπτυξης» (Green bonds) είναι μια ταχέως αναπτυσσόμενη αγορά κρατικών ή ιδιωτικών ομολόγων, που διατίθενται αποκλειστικά στην υλοποίηση στόχων πράσινης ανάπτυξης. Συγκεκριμένα πρότυπα πρέπει να ακολουθούνται, ενώ η Ολλανδία ήταν μεν η πέμπτη χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης που τα αξιοποίησε (μετά την Πολωνία, την Γαλλία, το Βέλγιο και την Ολλανδία), αλλά και η πιο οργανωμένη, αφού πρώτη πιστοποίησε τα συγκεκριμένα ομόλογα ως τέτοια.
Θυμίζουμε ότι η πράσινη ανάπτυξη έχει πολλούς υποστηρικτές, καθώς συμβάλλει ουσιαστικά στους στόχους μιας βιώσιμης ανάπτυξης, ενώ συχνά παρουσιάζει και ταχεία απόσβεση των σχετικών επενδύσεων.
Ενδεικτικά παραδείγματα, σε μικρή κλίμακα, είναι:
η δωρεάν αντικατάσταση λαμπτήρων από οικονομικότερους, με αποπληρωμή από τον μειωμένο λογαριασμό του ρεύματος
η αντικατάσταση κουφωμάτων και η ενίσχυση της μόνωσης κτισμάτων, που αποσβένονται από τα μειωμένα έξοδα θέρμανσης και ψύξης τους.
η επιχορήγηση της χρήσης ηλεκτροκίνητων οχημάτων, αλλά και (στο μεταβατικό σημερινό στάδιο) της χρήσης φυσικού αερίου στην θέρμανση οικιών και στην κίνηση των οχημάτων, που μειώνει το κόστος καυσίμου για τους καταναλωτές αλλά και βελτιώνει την ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα.
Στην Ελλάδα ήδη υπάρχει κάποια υποδομή με την ίδρυση του «Πράσινου Ταμείου», με κύρια έσοδα από την νομιμοποίηση αυθαιρέτων και δράση που επικεντρώνεται, κυρίως, στην ενεργειακή αναβάθμιση κατοικιών. Προκειμένου όμως να συμβάλει ουσιαστικότερα στην ανάπτυξη, απαιτείται:
η άρση των περιορισμών που έχουν τεθεί νομοθετικά (το 2,5% του κεφαλαίου της διατίθεται ετησίως)
η επέκταση και σε άλλους τομείς, ευρύτερου περιβαλλοντικού και κοινωνικού ενδιαφέροντος
η αξιοποίηση της εμπειρίας αξιόλογων πρωτοβουλιών, που υποστηρίζονται από τις τοπικές κοινωνίες, όπως η γνωστή Εταιρεία «Διάζωμα», που υλοποιεί, χωρίς κρατική επιχορήγηση, την ανακαίνιση αρχαίων θεάτρων.
Σημειώνουμε τέλος, ότι, εκτός από την πιο πάνω δοκιμασμένη λύση των «πράσινων ομολόγων», θα μπορούσαν να υπάρξουν και άλλα καινοτόμα ομόλογα ειδικού σκοπού, όπως για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς (ενδεικτικά, στην Γαλλία υπάρχει λοταρία, που τα έσοδά της κατευθύνονται σε επιλεγμένες περιπτώσεις αναπαλαίωσης και διάσωσης ιστορικών μνημείων).
2) Με καλύτερη αξιοποίηση των χρηματοδοτήσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης
Εδώ σημειώνουμε ότι τις τελευταίες δεκαετίες, τεράστια ποσά έχουν χορηγηθεί στην Ελλάδα από την Ευρωπαϊκή Ένωση, με σκοπό την σύγκλιση των οικονομιών. Ξεκινώντας από τα Μεσογειακά ακόμα Προγράμματα, η απορρόφηση των κονδυλίων ήταν ο μόνος μετρήσιμος στόχος, ενώ η οικονομική κρίση δεν μας έκανε σοφότερους: τα κίνητρα δεν είναι επαρκή, η χρηματοδότηση δεν είναι άμεση και γενικότερα, σκοπός των συγχρηματοδοτήσεων, επιτέλους, δεν είναι απλά να κυκλοφορήσει χρήμα, αλλά να ενισχυθεί άμεσα ο πραγματικός παραγωγικός ιστός της χώρας.
Η επικοινωνιακή (αντί για την ουσιαστική διαχείριση του ζητήματος) συχνά συσκότιζε την κατάσταση: η σχετικά αυξημένη απορροφητικότητα τα πρώτα χρόνια των εκάστοτε Κοινοτικών Πλαισίων Στήριξης (ΚΠΣ), σε μεγάλο βαθμό οφειλόταν σε έργα – γέφυρες, δηλαδή έργα που απέτυχαν να ολοκληρωθούν στην διάρκεια του προηγούμενου ΚΠΣ και η υποτιθέμενη «επιτυχία» ουσιαστικά απέκρυπτε την έλλειψη ώριμων για χρηματοδότηση έργων. Αντίστοιχα, οι περιπτώσεις εκτός ΕΣΠΑ, όπως είναι τα Διασυνοριακά Προγράμματα, τα Πρόγραμμα Horizon, κλπ δεν αναφέρονταν στον εκάστοτε απολογισμό.
Όπως διαπιστώνεται και από τα σχετικά δημοσιεύματα, η απορρόφηση των κονδυλίων του ΕΣΠΑ 2014-2020 κινείται μέχρι τώρα στα επίπεδα του 25,5% (η Ελλάδα βρίσκεται στην 21η θέση από τις 28 της Ε.Ε.) και τα υπολειπόμενα κονδύλια θα πρέπει να διατεθούν έως τις 31/12/2023.
Ορισμένες Περιφέρειες (αλλά και Δήμοι ή και ιδιωτικοί φορείς στα εκτός ΕΣΠΑ Προγράμματα) συχνά ανταποκρίνονται καλύτερα σε σχέση με τις κεντρικές Αρχές και η αύξηση του ρόλου και των αρμοδιοτήτων τους κινείται προς την ορθή κατεύθυνση. Σε κάθε περίπτωση, ένας κεντρικός μηχανισμός που θα ενημερώνει συστηματικά τους κρατικούς και μη φορείς για τις υπάρχουσες δυνατότητες και θα τους συμβουλεύει σχετικά, εκτιμάται ότι θα συνέβαλε στην περαιτέρω αξιοποίησή τους, ενώ θα μπορούσε να «χτιστεί» στον υπάρχοντα μηχανισμό της Μονάδας Οργάνωσης Διοίκησης (ΜΟΔ), ενδεχομένως σε κάποια μορφή συνεργασίας και με τον ιδιωτικό τομέα.
3) Από Ευρωπαϊκά Προγράμματα και Τράπεζες και από την υλοποίηση της Αναπτυξιακής Τράπεζας
Στην σημερινή οικονομική κατάσταση και συμπληρωματικά προς τις χρηματοδοτήσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι αναγκαία η εξεύρεση κεφαλαίων με χαμηλό επιτόκιο. Τον ρόλο αυτόν μπορούν να παίξουν Ευρωπαϊκά Προγράμματα όπως το πακέτο Γιουνκέρ αλλά και οι Ευρωπαϊκές Επενδυτικές Τράπεζες (EIB, EBRD), που δεν επιχορηγούν (δηλαδή δεν «χαρίζουν» χρήματα), αλλά παρέχουν σημαντικά μειωμένα επιτόκια δανεισμού.
Σε ότι αφορά την Αναπτυξιακή Τράπεζα, η ιδέα της άρχισε να ωριμάζει τον Απρίλιο του 2015 και το πρώτο ουσιαστικό βήμα για την ίδρυσή της ήταν η ψήφιση του Νόμου 4608/2019 (ΦΕΚ Α’66-25.04.2019). Η Τράπεζα, μέσω της «μόχλευσης» πιστώσεων, επιδιώκει την παροχή δανείων πολλαπλάσιων ποσών από τα ίδια κεφάλαιά της, οπότε μετά την ίδρυσή της λογικά θα λειτουργεί όπως το πακέτο Γιουνκέρ, με την επιπρόσθετη δυνατότητα πρόσβασης και απλών ιδιωτών για χαμηλότερα ποσά, κάτι που κάθε άλλο παρά αμελητέο είναι.
Ο τεράστιος χρόνος που απαιτήθηκε για την οριστικοποίηση του πλαισίου λειτουργίας της Αναπτυξιακής Τράπεζας, ενώ οι «θεσμοί» δήλωναν ότι συμφωνούν επί της αρχής, ενδεχομένως οφείλεται σε δυσλειτουργίες του κρατικού μηχανισμού. Αυτό είναι ακόμα πιο φανερό, στην μη αξιοποίηση ώριμων λύσεων, όπως η αναπτυξιακή Τράπεζα CEB. Η Τράπεζα αυτή, στενά συνδεδεμένη με το Συμβούλιο της Ευρώπης και με κοινωνικό χαρακτήρα, έδωσε τον καιρό της κρίσης δάνεια στην Ισπανία και την Πορτογαλία, όχι όμως και στην Ελλάδα, που αμέλησε να παρουσιάσει κάποιο πρόγραμμα.
Η πρόσφατη απόφαση του Εurogroup για τη σύσταση ενός δημοσιονομικού εργαλείου, προϋπολογισμού 20 δισ. ευρώ για την περίοδο 2021-2027, για τη σταθεροποίηση και την ανταγωνιστικότητα (BICC), το οποίο θα χρηματοδοτεί επενδύσεις σε όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ενισχύει ακόμα περισσότερο αυτήν την προοπτική.
Μεγαλύτερης ακόμα σημασίας είναι η Απόφαση του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης στις 11.12.2019, για την λήψη πρόσθετων μέτρων, προκειμένου να εξασφαλιστεί η επίτευξη των στόχων που έχουν τεθεί για την κλιματική αλλαγή και την βιώσιμη ανάπτυξη (“European Green Deal”). Ένα ενδεικτικό ποσό επενδύσεων προς την κατεύθυνση αυτή, που ανέφερε πρόσφατα η νέα Πρόεδρος της Επιτροπής Ursula von der Leyen, ανερχόταν στο 1 τρις Ευρώ.
Αξίζει τέλος να αναφερθούμε στην περίπτωση της Ινδίας και του Πακιστάν, όπου η δημιουργία προγραμμάτων παροχής μικρών ποσών σε φτωχές κοινότητες, από έναν εμπνευσμένο επιχειρηματία, που ακολουθώντας μια ολιστική και συμμετοχική προσέγγιση, επέτρεψε σε δεκάδες εκατομμύρια πολίτες να ενταχτούν στην αγορά. Τα αποτελέσματα θεωρούνται πολύ καλύτερα από τις τυπικές Τράπεζες, πχ σε ότι αφορά τις εξασφαλίσεις τους, διότι οι πολίτες θεωρούν υποχρέωσή τους να ξεπληρώσουν την εξυπηρέτηση που τους γίνεται.
4) Από χρηματοδοτήσεις καινοτόμων επιχειρήσεων
Η ανάπτυξη μιας νεοφυούς καινοτόμου επιχείρησης (start up) έχει πολλά βήματα, από την σύλληψη της ιδέας, μέχρι την υλοποίησή της. Η χρηματοδότηση κατά τα πρώτα στάδια είναι ένα από τα προβλήματά της, και θεωρητικά, η συγκέντρωση χρημάτων, μεταξύ άλλων, μπορεί να επιτευχθεί με τους εξής τρόπους:
από την ίδια την ομάδα που εφαρμόζει την ιδέα, τις οικογένειες και τους φίλους της
από τους «επιχειρηματικούς αγγέλους», που υποστηρίζουν μιας υποσχόμενη Εταιρεία, εξαγοράζοντας ποσοστό της
από τα ventures capitals, κεφάλαια επιχειρηματικών συμμετοχών που παρέχονται από επαγγελματικά fund επενδυτών
από άλλα θεσμικά funds, όπως αυτά που ήδη κινητοποιήθηκαν στην Γαλλία, μετά την έκκληση του Προέδρου Μακρόν πριν λίγες εβδομάδες.
από το crowdfunding, και ιδιαίτερα το equity crowdfunding, όπου οι εταιρείες συγκεντρώνουν κεφάλαια από το κοινό, μέσω διαδικτυακής πλατφόρμας με αντάλλαγμα εταιρικό μερίδιο ή μετοχές, όπως πχ περιγράφεται στο άρθρο «Γίνετε ιδιοκτήτης γαλλικού κάστρου για μόλις 50 ευρώ».
Εδώ σημειώνουμε τα εξής:
Το ποσοστό των νεοφυών επιχειρήσεων που εξασφαλίζουν χρηματοδότηση στην Ελλάδα είναι εξαιρετικά μικρό.
Παραδείγματα Εταιρειών λαϊκής βάσης υπάρχουν στην Ελλάδα, όπως, παλαιότερα, η ΑΝΕΚ και η Ρεθυμνιακή.
Άλλες χώρες, όπως η Κύπρος, αξιολογούν, με αντικειμενικό τρόπο, πχ μέσω ειδικευμένων ιδρυμάτων, τις καινοτόμες πρωτοβουλίες, προσφέροντας χρηματοδότηση κατά τις πρώτες φάσεις ανάπτυξής τους.
Η γενίκευση των Θερμοκοιτίδων Επιχειρήσεων και Τεχνολογικών Πάρκων, που παρέχουν χώρους όπου παρέχονται υποστηρικτικές νομικές και άλλες συμβουλές, από Δήμους, Ιδρύματα ή και ιδιώτες.
Μικρές αλλαγές, ίσως είναι καθοριστικές, όπως, ενδεικτικά:
η μη υποχρέωση πρόσθετης ασφαλιστικής κάλυψης σε ήδη ασφαλισμένους επαγγελματίες που εκτελούν χρέη διαχειριστή της Εταιρείας
ηλεκτρονικές πλατφόρμες που ευνοούν τις συνεργασίες (στα πρότυπα αντίστοιχων της Ευρωπαϊκής Ένωσης)
λογιστικές διευκολύνσεις και φορολογικές απαλλαγές, ιδιαίτερα στα πρώτα τους βήματα.
Τα πιο πάνω προϋποθέτουν την πρωτοβουλία εμπνευσμένων ανθρώπων, καθώς και την συσπείρωση των τοπικών κοινωνιών, στην βάση επιλεγμένων και κοινά αποδεκτών στόχων.
Γ. Συμπέρασμα
Στην σημερινή κρίσιμη συγκυρία, τόσο στον οικονομικό, όσο και στους άλλους τομείς, η κυβέρνηση θα πρέπει να γνωρίζει ότι δεν θα κριθεί για το αν είναι καλύτερη από παλαιότερες, αλλά για το κατά πόσο μπορεί να αντεπεξέλθει στις αυξημένες προκλήσεις που αντιμετωπίζει η χώρα.
Προς την κατεύθυνση αυτή, κρίνουμε ότι χρειάζεται η από κοινού κινητοποίηση του Δημοσίου, της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, όπου ο καθένας θα έχει τον δικό του ρόλο, προκειμένου να επιτευχθεί μια «επανάσταση» στην θεωρία και στην πράξη, που ούτως ή άλλως είναι αναγκαία για την επιβίωση και ανάκαμψη της χώρας.