«Σκισμένα σάβανα, γέμισαν τη πόλη σαν ήπια κύματα, όταν η Αλεξάνδρεια πλημμύρισε κι αυτά έπλεαν στην επιφάνεια της θάλασσας… Μανδύες που προέρχονταν από τους τάφους των Πτολεμαίων και στοιβάζονταν εδώ κι εκεί, όπως οι νωπές φλοίδες, έως που ειδικοί τα μάζεψαν και τα μετέφεραν στο Κάιρο, για να στεγαστούν αργότερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο», έλεγαν τα ακούσματα μιας εποχής, όταν εκείνος, περνούσε τα καλοκαίρια του στο Αμπουκίρ- πιο έξω από την Αλεξάνδρεια. Οι διηγήσεις για τους μεγαλειώδεις μανδύες που κατέκλυσαν τη πόλη σε μια φυσική καταστροφή της, κι επηρεασμένες από τις περιγραφές αρχαίων Αράβων περιηγητών, κρατήθηκαν στη σκέψη του σαν κάτι το συγκλονιστικό, και τις φορές που η διάρκεια μιας συνάντησης με τον ακαδημαϊκό και ομότιμο καθηγητή Φυσικής της Ατμόσφαιρας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Χρήστο Ζερεφό το επιτρέπει, του ζητώ να τις ξαναπεί.
Μεγαλωμένος στο Κάιρο. Το πατρικό σπίτι του στο κέντρο της πόλης, ο πατέρας του είχε εργοστάσιο κεραμικής κι ήταν το μόνο, όπως ο ίδιος λέει, που «έφτιαχνε πράσινα κεραμίδια, χρώμα, που οι Άραβες έχουν περί πολλού… Τη δεκαετία ’40-’50 στα κτήρια που κτίστηκαν στο Κάιρο ήταν δικά μας τα κεραμίδια – ακόμη έχουν το όνομα του πατέρα μου». Σχολείο πήγαινε στην ιστορική Αμπέτειο του Καΐρου και με τους φίλους του συνήθως έπαιζε με μολυβένια στρατιωτάκια και «μεκανό».
«Κατασκευάζαμε από σίδερα, γέφυρες μηχανικής λογικής, λέει, μεγαλώσαμε με μια αφηρημένη εικόνα του παιχνιδιού, αλλά και συλλογική -τα παιχνίδια της εποχής μου, ήταν για να παίζεις και με άλλους- ενώ εμείς, καθορίζαμε τον ήρωα απέναντι μας, που τον αντιμαχόμαστε στη φαντασία μας- της οφείλω, νομίζω, πολλά. Η παιδική φαντασία είναι ένα ζητούμενο που πρέπει ο σύγχρονος κόσμος να αναπτύξει».
Mεγάλωσε με ελευθερία στο σπίτι του, διδάχτηκε πιάνο από τη μητέρα του και το αίσθημα ασφάλειας μιας δεμένης οικογένειας τους ακολούθησε, όταν το ΄57 ήρθανε πρόσφυγες στην Ελλάδα, μετά τις κρατικοποιήσεις του Νάσερ. Σκέφτεται, ότι «αυτό το αίσθημα, μάς έδωσε δύναμη, σε ένα ξένο περιβάλλον. Βέβαια, εξηγεί, ήμασταν μια ιδιάζουσα περίπτωση προσφυγιάς, καθώς είχαμε που την κεφαλή κλίνει, όμως, ζήσαμε στιγμές με οικονομικές δυσκολίες αλλά τις ξεπεράσαμε άξια. Ο αδελφός μου, ο γιατρός, ως φοιτητής βοηθούσε σε δύο κλινικές κι εγώ έπαιζα πιάνο σε εκδηλώσεις και αμειβόμουν καλά. Εμάς, εκτός από τις ξένες γλώσσες, η Αίγυπτος, μας προίκισε με μια κοινωνική συμπεριφορά και διακριτή ευγένεια όπως και με την πεποίθηση, ότι εάν θέλεις να κάνεις κάτι, να δουλέψεις ».
Σπούδασε φυσική και μετεωρολογία, εργάσθηκε στο National Center for Atmospheric Research στο Boulder των ΗΠΑ και το 1979 εξελέγη καθηγητής Φυσικής της ατμόσφαιρας στο πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, για να μετακληθεί το 2002 στο πανεπιστήμιο Αθηνών. Επισκέπτης καθηγητής στα πανεπιστήμια Βοστώνης, Μινεσότα, Όσλο ενώ την τελευταία 20ετια έχει παρουσία είτε ως συγγραφέας είτε ως κριτής σε όλες σχεδόν τις εκθέσεις για την αραίωση του όζοντος του Παγκόσμιου Μετεωρολογικού Οργανισμού και του Προγράμματος Περιβάλλοντος των Ηνωμένων Εθνών. Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, της Νορβηγική, της Academia Europaea, της Ρωσικής Ακαδημίας της Φύσης κ.α. Συντονιστής της Επιτροπής Μελέτης των Επιπτώσεων της Κλιματικής Αλλαγής της Τραπέζης της Ελλάδος και διεθνής εμπειρογνώμων στις πλανητικές μεταβολές.
Φυσικός του Περιβάλλοντος και στην επιστημονική του χαρτογράφηση, φαίνεται, «η μακρά πορεία μου 40 χρόνων στη διακονία της επιστήμης του Ατμοσφαιρικού Περιβάλλοντος, λέει. Τα βασικά στοιχεία της σταδιοδρομίας μου αφορούν στην πολύ πρώιμη αγάπη για τα συστατικά της ατμόσφαιρας και ιδιαίτερα για το προστατευτικό στρώμα του όζοντος, η οποία εκδηλώθηκε διαχρονικά με την ίδια συνέπεια και σκληρούς αγώνες σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι αγώνες αυτοί συνεχίζονται, ιδιαίτερα τώρα με τη διόγκωση του προβλήματος της ανθρωπογενούς κλιματικής αλλαγής».
“Δεν θα υπάρχει χρόνος επιστροφής όταν το ακραίο φαινόμενο πάψει να είναι ακραίο και γίνει σύνηθες.”
Με τον καθηγητή Χρήστο Ζερεφό μιλήσαμε αρχικά στο τηλέφωνο μετά από την ενημερωτική συνάντηση του με τον Πρωθυπουργό για θέματα κλιματικής αλλαγής ως Επόπτης του Κέντρου Έρευνας Φυσικής της Ατμοσφαίρας και Κλιματολογίας της Ακαδημίας Αθηνών.
«Ο κ. Πρωθυπουργός ήθελε μια ενημέρωση για το τι υπάρχει στη διεθνή βιβλιογραφία σχετικά με την κλιματική αλλαγή, την αύξηση της συχνότητας ακραίων καταστάσεων και αφού συζητήσαμε για διάφορα ζητήματα, μας παρακάλεσε να ετοιμάσουμε ένα μνημόνιο και να του το θέσουμε υπόψη, τις δικές απόψεις για την εξέλιξη σε όλα αυτά τα θέματα στη χώρα μας».
Οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής, αφορούν σε κάθε κοινωνία και συνειδητοποιημένο άνθρωπο, την επίγνωση του πόσο η αλόγιστη υπερκατανάλωση των φυσικών πόρων υποβάθμισε το φυσικό περιβάλλον- παγκόσμια βιώνουμε την κλιματική κρίση . Ας πούμε ότι, στο πλαίσιο μιας περιβαλλοντικής δικαιοσύνης, υπάρχει ελπίδα επαναφοράς σε κάτι για το περιβάλλον;
Εάν υπάρχει ακόμα περιθώριο επιστροφής στην πρότερη κατάσταση του περιβάλλοντος; Η απάντησή μου σταθερά είναι ότι δεν θα υπάρχει χρόνος επιστροφής όταν το ακραίο φαινόμενο πάψει να είναι ακραίο και γίνει σύνηθες. Tι μπορεί να κάνει ο καθένας για να μειωθεί το αποτύπωμα της παρουσίας του πάνω στο περιβάλλον του πλανήτη, η απάντησή μου είναι επίσης σταθερή: να γίνει πιο φειδωλός στην κατανάλωση φυσικών πόρων, πιο φειδωλός σε όλα-από τα σκουπίδια μέχρι τον τρόπο που κινείται, ζεσταίνεται ή ψύχεται. Όλοι μαζί βάζουμε ένα λιθαράκι για να αποσταθεροποιήσουμε το κλίμα. Η συνεισφορά των ανθρώπων είναι πολύ σημαντική και κάνουν μεγάλο λάθος όσοι θεωρούν ότι υπάρχουν κυκλικές μεταβολές που γίνονται τόσο γρήγορα όσο αυτές που βλέπουμε τις τελευταίες δεκαετίες να συμβαίνουν στον πλανήτη μας. Οι κυκλικές μεταβολές του παρελθόντος γινόντουσαν σε δεκάδες ή και εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια. Οι αλλαγές που ζούμε και θα ζήσουμε γίνονται μέσα σε λίγες δεκαετίες και υπάρχει μεγάλη ανάγκη σωστής παιδείας και γνώσης γιατί ο καθένας μας να μάθει να ζει και να προστατεύεται από τα ακραία καιρικά φαινόμενα όπως έμαθε να προστατεύεται από τους σεισμούς.
Η Ελλάδα;
Είναι μία από τις πλουσιότερες περιβαλλοντικά χώρες, καθώς έχει, όπως έχω πει, από τους πλουσιότερους ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο βιοτόπους στον πλανήτη.Το περιβάλλον της έχει μια μοναδικότητα και αντοχή στις μεταβολές της κλιματικής αλλαγής- θα είναι από τις τελευταίες χώρες που θα πληγούν απ’ αυτήν. Ωστόσο, οι Έλληνες θα πρέπει να λάβουμε μέτρα προστασίας για τις επερχόμενες περιβαλλοντικές αλλαγές και φαινόμενα. Θα πρέπει να μάθουμε να ζούμε με αυτά.
“Μια περιβαλλοντική ηθική δεν θα επέτρεπε να προχωρήσουν τα βιοκαύσιμα, ούτε θα επέτρεπε το δικαίωμα εξαγοράς εκπομπής αερίων του θερμοκηπίου.”
Συνοπτικά, οι αλλαγές που περιμένουμε;
Συχνότερη εμφάνιση γενικά ακραίων καιρικών καταστάσεων, δηλαδή πλημμυρών, καυσώνων, δασικών πυρκαγιών, περιόδους ξηρασίας. Ειδικά στους καύσωνες ξέρουμε ότι 100 χρόνια πριν είχαμε έναν καύσωνα κάθε 15 χρόνια και περιμένουμε να έχουμε λίαν προσεχώς σχεδόν έναν καύσωνα κάθε χρόνο. Τα ακραία καιρικά φαινόμενα, των οποίων η συχνότητα έχει αυξηθεί, είναι κυρίως καταιγίδων και υπερκαταιγίδων. Αυτά είναι βίαια φαινόμενα και οι άνθρωποι πρέπει να ξέρουν να προστατεύονται και από την πλημμύρα που δημιουργούν αλλά και από τους κεραυνούς που τα συνοδεύουν.
Τι διδάσκεστε από την φύση που δεν διδαχθήκατε από τους ανθρώπους;
Ότι η φύση λειτουργεί με κανόνες περιβαλλοντικής ηθικής, οι άνθρωποι όχι.
Ποια είναι η περιβαλλοντική ηθική;
Όταν βλέπουμε να αποσταθεροποιείται όλο το σύστημα στο οποίο αναπτύχθηκε ο άνθρωπος και τα έμβια όντα, όταν οι λίμνες έχουν χαθεί στην Ευρώπη και την Βόρειο Αφρική, για παράδειγμα η Ερυθρά Θάλασσα έχει κατέβει κατά 25 μέτρα, στο Σινά, στην έρημο Φαράν το νερό βγαίνει από τα 15 μέτρα βάθος, ενώ την εποχή που ήμουν μαθητής το νερό ανάβλυζε. Είναι είναι βέβαιο ότι χρειάζονται μέτρα, αλλά ηθικά . Μια περιβαλλοντική ηθική δεν θα επέτρεπε να προχωρήσουν τα βιοκαύσιμα, ούτε θα επέτρεπε το δικαίωμα εξαγοράς εκπομπής αερίων του θερμοκηπίου.
Αυτό πρακτικά τι σημαίνει;
Επειδή έχει οριστεί ότι συνολικά στη γη μπορεί να εκπέμπεται ένα συγκεκριμένο ποσοστό ρύπων, κάποια φτωχή χώρα με μεγάλο πληθυσμό που δεν εκπέμπει τίποτα έχει δικαίωμα να σου πουλήσει ‘δικαιώματα’ δικής της εκπομπής. Οπότε οι πλούσιοι , να το πούμε απλά, ανοίγουν εργοστάσια στα εδάφη των φτωχών, εξαγοράζοντας τα δικαιώματα τους. Έχουν πουλήσει, δηλαδή, μέρος της ανάπτυξης τους στα χρηματιστήρια και μιλάμε για δισεκατομμύρια ευρώ κάθε χρόνο – είναι μεγάλα τα συμφέροντα.
Επιστήμονας αλλά και θεσμικός παράγοντας- πώς ορίζετε τις αρχές σας. Και τι αναγνωρίζετε στους άλλους;
Κοιτάξετε, ήμουν φτωχός φοιτητής - πρώην ευκατάστατος κι αυτό ήταν ακόμη δυσκολότερο- και ούτε ζήλεψα ποτέ, είναι αρχή μου, όπως είναι και για τα αδέλφια μου. Μεγαλώσαμε σε ένα σπίτι, με αισιοδοξία, που μάθαμε να μην ζητάμε και κυρίως να θαυμάζουμε την χαρά του άλλου. Πιστεύω ότι αυτό που πρέπει να επιβραβεύουμε και να θαυμάζουμε ουσιαστικά στην κοινωνική ζωή, στην πολιτική ζωή, στην επιστήμη, δεν είναι μόνο τα ξερά επιτεύγματα του καθενός, αλλά και τον ίδιο τον άνθρωπο, την ποιότητα του.
Που πότε δεν την χάνει;
Όταν είναι ο εαυτός του, είναι τόσο απλό. Be you! Έσω εσύ! Να μην αφήνεσαι στις ψευδοπληροφορίες και να θαυμάζεις αυτό που πιστεύεις. Βεβαίως υπάρχουν και εξαιρετικές περιπτώσεις ανθρώπων, ιδιοφυΐες που είναι μοναδικές στην ιστορία. Αλλά και σύγχρονοι γιατροί, σύγχρονοι βιολόγοι, ή στοχαστές, που στη ζωή της ανθρωπότητας δεν ακολούθησαν την πεπατημένη – όπως το λένε οι ξένοι, το main stream, και ξέφυγαν από το ποτάμι – ξεχώρισαν.
INFO: Επόπτης του Κέντρου Ερεύνης Φυσικής της Ατμοσφαίρας και Κλιματολογίας της Ακαδημίας Αθηνών (2008- ). Καθηγητής της Φυσικής της Ατμόσφαιρας, Τμήμα Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (2002-2010).Πρόσεδρος Συνεργάτης Καθηγητής (Samarbeidspartnere), Πανεπιστήμιο του Oslo, Νορβηγία (1995). Επισκέπτης Καθηγητής (FulbrightScholar), Πανεπιστήμιο της Μινεσότα, ΗΠΑ (1985). Επισκέπτης Καθηγητής, Τμήμα Φυσικής και Αστρονομίας, Πανεπιστήμιο Βοστώνης, ΗΠΑ (1983). Καθηγητής Φυσικής της Ατμόσφαιρας, Τμήμα Φυσικής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (1979-2002). Μεταξύ των διακρίσεων του, ο τίτλος του Επιτίμου Καθηγητού του Τμήματος Φυσικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (2018), Μετάλλιο Τιμής της Βαλκανικής Ενώσεως Φυσικών “IoanUrsu” (2018), του Επιτίμου Μέλους της Διεθνούς Επιτροπής Όζοντος (2016), του Επιτίμου Διδάκτορος της Σχολής Θετικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Πατρών (2016), το Yoram Kaufman Award της Αμερικανικής Γεωφυσικής Ενώσεως (2015), παρασημοφόρηση από τη Γαλλική Κυβέρνηση με τον Ταξιάρχη του Ακαδημαϊκού Φοίνικα (2015), το BlaisePascalMedal της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Επιστημών (2015), Βραβείο της Βαλκανικής Ενώσεως Φυσικών (2015), το Μετάλλιο της Πόλεως των Αθηνών (2010), τίτλος του Ομότιμου Καθηγητή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (2010),
ΙΔΡΥΣΗ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΩΝ ΚΕΝΤΡΩΝ
Τα τελευταία 35 χρόνια ο Χρήστος Ζερεφός έχει ιδρύσει: Το Εργαστήριο Φυσικής της Ατμοσφαίρας του Τμήματος Φυσικής του ΑΠΘ (1981) [http://lap.physics.auth.gr/] Το Παγκόσμιο Κέντρο Χαρτογράφησης Όζοντος του Παγκόσμιου Μετεωρολογικού Οργανισμού του ΟΗΕ (1991) (http://lap.physics.auth.gr/ozonemaps2/). Το Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα στη «Φυσική του Περιβάλλοντος» του ΑΠΘ (1991) (http://lap.physics.auth.gr/pms/). Το Κέντρο Επιπτώσεων του Περιβάλλοντος στην Υγεία του Ιδρύματος Ιατροβιολογικών Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών (2003) (http://www.bioacademy.gr/lab/zerefos). Την Έδρα UNESCO για τις Φυσικές Καταστροφές στη Γεώσφαιρα, την Υδρόσφαιρα και την Ατμόσφαιρα στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών (2006) (http://en.unesco.org/sites/default/files/list-unesco-chairs.pdf) (6) Το Ελληνικό Γραφείο GEO στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών (www.greekgeo.noa.gr) (2007). Το Μουσείο Γεωαστροφυσικής στο Μέγαρον Σίνα του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών (2008) [http://www.noa.gr/museum/] . Το Περιβαλλοντικό Παρατηρητήριο NEO(NavarinoEnvironmentalObservatory) στη Μεσσηνία (2009) με το Πανεπιστήμιο της Στοκχόλμης και την εταιρεία TEMES (http://navarinoneo.geo.su.se).