Ως γνωστόν, «conflict minerals» χαρακτηρίζονται τα ορυκτά από εμπόλεμες ζώνες τα οποία εξορύσσονται σε συνθήκες ένοπλων συγκρούσεων και παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Πρόκειται για κάτι ανάλογο (αλλά ευρύτερο) από το φαινόμενο που περιγράφουν οι όροι «conflict diamonds» (ή blood diamonds), οι οποίοι αναφέρονται ειδικά στα διαμάντια. Έτσι, η αξιοποίηση των πρώτων υλών, από εργαλείο ανάπτυξης, γίνεται αφορμή για αστάθεια και συγκρούσεις σε διάφορες περιοχές, μετεξελισσόμενη σε «κατάρα παρά ευλογία» (ή "resource curse").
Ποιες γεωγραφικές περιοχές; Οι εκτάσεις που επηρεάζονται σήμερα από το φαινόμενο είναι η Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό και η περιοχή των Μεγάλων Λιμνών στην Αφρική. Εκεί που η απώλεια της ανθρώπινης ζωής είναι πλέον καθημερινή συνήθεια και πάνω από 5 εκατ. άνθρωποι έχουν χάσει τη ζωή τους τα τελευταία 15 χρόνια. Μάλιστα, η κατάσταση στο Κονγκό, όπου καταγράφονται οι περισσότερες απώλειες ανθρώπινης ζωής μετά τον δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, έχει υποεκτιμηθεί από τον διεθνή Τύπο σε σχέση με το πραγματικό μέγεθός της.
Ποια ορυκτά; Ο κασσίτερος/κασσιτερίτης (cassiterite), το ταντάλιο/κολτάν (columbite-tantalite), το βολφράμιο/βολφραμίτης (wolframite) και ο χρυσός (gold), ορυκτά και μέταλλα τα οποία χρησιμοποιούνται σε πολλά καταναλωτικά προϊόντα στην ΕΕ και σε ολόκληρο τον κόσμο, ιδίως από τους κατασκευαστές ηλεκτρονικών ειδών: υπολογιστών, tablet, playstation, LCD, κινητών τηλεφώνων κ.α.
Μια εικόνα για το τι διαδραματίζεται στο Κονγκό σχετικά με την εξόρυξη των conflict minerals, λίγο πολύ έχουμε δει στα ντοκιμαντέρ και τη συναφή αρθρογραφία, ενδεικτικά:
Ποια είναι η πολιτική της παγκόσμιας κοινότητας για το ζήτημα; Τον Ιούλιο του 2010, το αμερικανικό Κογκρέσο ψήφισε νόμο (νόμος του Dodd Frank για την κεφαλαιαγορά, section 1502) που αναθέτει στην Αμερικανική Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς να εκδώσει κανονισμό όπου απαιτείται από τις εταιρείες-μέλη να δηλώνουν με την «δέουσα επιμέλεια» εάν για την κατασκευή ή την λειτουργικότητα των προϊόντων τους απαιτούνται τα συγκεκριμένα ορυκτά που προαναφέραμε. Μάλιστα, οι κανόνες επεκτείνονται και πέραν από την κατεξοχήν βιομηχανία των ηλεκτρονικών: την χρυσοχοΐα, την αυτοκινητοβιομηχανία, τους κατασκευαστές αεροσκαφών κ.α.
Ο συγκεκριμένος νόμος (Dodd Frank Wall Street Reform and Consumer Protection Act) ήταν αποτέλεσμα εντατικού λόμπι από αμερικανικές μη-κυβερνητικές οργανώσεις, όπως η Global Witness και το Enough Project, οι οποίες ανέδειξαν σε μεγάλο βαθμό το ζήτημα της ανθρωπιστικής κρίσης λόγω των conflict minerals. Στο πρόβλημα θεωρούν ότι συμβάλλει η παγκόσμια βιομηχανία ηλεκτρονικών, η οποία δρέπει τους καρπούς της ευρείας διάδοσης των υπολογιστών, των smartphone και των tablet, ενώ τη ίδια ώρα «σφυρίζει αδιάφορα» για τα όσα διαδραματίζονται στην ζωή των πάμφτωχων μεταλλωρύχων, λίγα χιλιόμετρα μακριά από την πρωτεύουσα Κινσάσα. Επιχειρήσεις όπως η Apple, η Intel, η Dell, η Hewlett Packard και πολλοί άλλοι γνωστοί κατασκευαστές υποχρεώθηκαν να καταθέτουν στην Επιτροπή σχετική αναφορά με σκοπό να αποκτήσουν τον τίτλο "conflict free". Μάλιστα η Intel ήταν η πρώτη επιχείρηση που δήλωνε υπερήφανα ότι το ταντάλιο στους επεξεργαστές της δεν «χρηματοδοτεί» τον συνεχιζόμενο πόλεμο στο Κονγκό και ότι όλα τα υλικά των chips που χρησιμοποιούσε ήταν conflict free. Στο πεδίο, υιοθετήθηκε το σύστημα "bag and tag", όπου το προϊόν της εξόρυξης ενσακίζεται και αποκτά ταυτότητα (ετικέτα) την οποία μεταφέρει από τον έναν κόμβο της επεξεργασίας του στον επόμενο κ.ο.κ.
Ωστόσο, η εφαρμογή του νόμου Dodd Frank 1502 και η υποχρέωση δημοσιοποίησης που θέσπισε, δεν διαμόρφωσε ένα καθεστώς de facto embargo στα conflict minerals. Εξι (6) χρόνια μετά την επιβολή του νόμου και παρά τις μακροσκελείς και εμπεριστατωμένες αναφορές πάνω από 1400 εταιρειών που ενέπιπταν στον νόμο, η κατάσταση στο Κονγκό δεν φαίνεται να έχει ουσιαστικά καλυτερεύσει, αντιθέτως «μένουν άνεργοι όλο και περισσότεροι ντόπιοι, οι οποίοι αναπόφευκτα ενσωματώνονται στις παραστρατιωτικές ομάδες, αυξάνοντας την δύναμή τους» όπως αναφέρουν οι κύκλοι της Κινσάσα.
Στην ΕΕ τα τελευταία χρόνια προωθείται νομοθεσία, με την οποία οι Ευρωπαίοι εισαγωγείς θα πρέπει να λαμβάνουν ειδική πιστοποίηση από την ΕΕ ώστε να διασφαλίζεται ότι δεν τροφοδοτούν τις συγκρούσεις και τις παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε περιοχές όπου υφίστανται ένοπλες συγκρούσεις. Αυτή είναι γενικά η θέση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου επί του νομοθετικού σχεδίου για τον νέο σχετικό υπό διαμόρφωση ευρωπαϊκό κανονισμό. Εντούτοις, μέχρι πρότινος, η πιστοποίηση αυτή είχε την μορφή της εθελοντικής συμμόρφωσης των εισαγωγέων και την αυτο-πιστοποίησή τους σε ετήσια βάση ότι δηλ. δεν χρησιμοποιούν τα επίμαχα ορυκτά, ως «υπεύθυνοι εισαγωγείς», με τις αρμόδιες αρχές σε κάθε κράτος-μέλος να ελέγχουν εκ των υστέρων την ορθότητα των στοιχείων που τους υποβλήθηκαν.
Αντιλαμβάνεται κανείς ότι η εθελοντική αυτο-συμμόρφωση για την "upstream" αλυσίδα εφοδιασμού ορυκτών με υποχρέωση για ενημέρωση σχετικά με μέτρα που λαμβάνονται όταν τυχόν εντοπιστούν προβληματικά στοιχεία στον εφοδιασμό, δεν συνιστά αποτελεσματική λύση.
Εντούτοις, το καινούργιο είναι ότι με ξεχωριστή τροπολογία οι ευρωβουλευτές ζήτησαν αυστηρότερα πρότυπα συγκριτικά με την πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και ζήτησαν τα μεταλλουργεία και οι εγκαταστάσεις εξευγενισμού να υπόκεινται σε υποχρεωτικό, ανεξάρτητο έλεγχο των πρακτικών «δέουσας επιμέλειας» ("mandatory due diligence") που εφαρμόζουν. Μετά από διαβούλευση και άτυπες διαπραγματεύσεις με τα κράτη μέλη προκειμένου να επιτευχθεί συμφωνία επί του τελικού περιεχομένου του νέου ευρωπαϊκού κανονισμού, τελικά επιτεύχθηκε συμφωνία, στις 22.11.2016, η οποία θα προωθηθεί για ψήφιση και κύρωση από το Ευρ. Κοινοβούλιο και το Ευρ. Συμβούλιο, μέχρι τον Ιούνιο του 2017, ενώ ο νέος κανονισμός θα τεθεί σε εφαρμογή την 1.1.2021.
Ο Κανονισμός επιβάλλει σε όλους τους εισαγωγείς πρώτων υλών στην Ευρωπαϊκή Ένωση, δηλ. χιλιάδες ευρωπαϊκές επιχειρήσεις, υποχρεωτική πιστοποίηση και συγκεκριμένα μέτρα συμμόρφωσης, ώστε να εξασφαλίζεται η δέουσα επιμέλεια ως προς την συγκέντρωση, την κοινοποίηση και την επαλήθευση των πληροφοριών σχετικά με την προέλευση των ορυκτών. Μάλιστα θα τίθεται ζήτημα επανεξέτασης του Κανονισμού κάθε 2 και εν συνεχεία κάθε 3 χρόνια. Ωστόσο, ο νέος κανονισμός δεν αναφέρεται σε συγκεκριμένες περιοχές, αλλά σε «περιοχές συγκρούσεων και περιοχές υψηλού κινδύνου», οι οποίες πλήττονται από ένοπλες συγκρούσεις, με παρουσία εκτεταμένης βίας, κατάρρευση των μη στρατιωτικών υποδομών, ευάλωτες περιοχές που διανύουν μια μεταπολεμική περίοδο, καθώς και περιοχές με ανεπαρκή ή ανύπαρκτη διακυβέρνηση και ασφάλεια, όπως «αποσαθρωμένα κράτη», που χαρακτηρίζονται από εκτεταμένες και συστηματικές παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Ας ελπίσουμε ότι η εξέλιξη αυτή θα βοηθήσει και ο νέος κανονισμός θα έχει καθολική εφαρμογή μετά το 2021. Μέχρι τότε... όλοι μας θα κουβαλάμε ένα κομμάτι Κονγκό πάνω μας. Και το κινητό μας θα στάζει ακόμη το αίμα των δεκαεξάχρονων μεταλλωρύχων... Μέχρι τότε... τα παιδιά του Κονγκό θα συνεχίζουν να στέλνονται με το ζόρι στα ορυχεία, έτσι ώστε τα παιδιά στην Ευρώπη και την Αμερική να μπορούν να σκοτώνουν με τα play station φανταστικούς εξωγήινους από τα play rooms τους!