Ο απολογισμός της πρόσφατης φωτιάς στην Αττική είναι πια γνωστός: 104.000 στρέμματα, κυρίως δασικής ή θαμνώδους γης έχουν καεί. Η φωτιά ξεκίνησε στις 11 Αυγούστου, στις 15:00, από την περιοχή του Βαρνάβα και μέσα σε σχεδόν 24 ώρες έφτασε στις αστικές περιοχές της Πεντέλης, του Χαλανδρίου και των Βριλησσίων, με τις τελευταίες εστίες της να σβήνονται στις 14 Αυγούστου. Μετά τις γνώμες, κριτικές και αντιπαραθέσεις που έχουν ακουστεί, η στιγμή είναι κατάλληλη για μια ψύχραιμη αξιολόγηση και την άντληση κρίσιμων συμπερασμάτων:
Το περιβαλλοντικό αποτύπωμα των δασικών πυρκαγιών
Η αύξηση της συχνότητας και της έντασης των δασικών πυρκαγιών συνδέεται άμεσα με την κλιματική αλλαγή, λόγω των συνεπειών της, όπως η παρατεταμένη ξηρασία, ο καύσωνας και τα συχνότερα ακραία καιρικά φαινόμενα (ισχυροί άνεμοι, κεραυνοί, κλπ). Ισχύει όμως και το αντίστροφο, δηλαδή ο συνέπειες των δασικών πυρκαγιών (αύξηση της θερμοκρασίας, διάβρωση εδαφών, μη συγκράτηση νερού από τις βροχοπτώσεις, αύξηση αντί για μείωση ρύπων) επιδεινώνουν τα αποτελέσματα της κλιματικής αλλαγής. Αυτός ο φαύλος κύκλος της υποβάθμισης του περιβάλλοντος πρέπει να διακοπεί και ο ασφαλέστερος (και οικονομικότερος) τρόπος είναι η πρόληψη αντί της καταστολής και της αποκατάστασης.
Σε όσους αναφέρουν πως η αντιμετώπιση μιας πυρκαγιάς είναι ικανοποιητική, εφόσον αποφεύγεται η απώλεια ανθρώπινων ζωών και περιορίζονται κατά το δυνατόν οι καταστροφές σε οικήματα και υποδομές, επισημαίνουμε την σημασία των δασών για το τοπικό μικροκλίμα και τον περιορισμό της αύξησης της θερμοκρασίας: τα αποτελέσματα πρόσφατης έρευνας στην Ευρώπη για τους παρατεταμένους καύσωνες και τις συνέπειές τους στην ανθρώπινη ζωή: η Ελλάδα βρίσκεται στην πρώτη θέση (393 θάνατοι ανά εκατομμύριο κατοίκων, σχεδόν διπλάσιοι από την δεύτερη κατά σειρά Βουλγαρία με 229 θανάτους ανά εκατομμύριο κατοίκων). Οι προβλέψεις για το μέλλον δεν είναι θετικές, αφού η Ευρώπη θερμαίνεται ταχύτερα από τις άλλες ηπείρους, ενώ τα θύματα από την αύξηση της θερμοκρασίας στην Ευρώπη προβλέπεται να τριπλασιαστούν μέχρι το τέλος του αιώνα.
Αξίζει επίσης να αναφέρουμε τα πλεονεκτήματα του δάσους (περιαστικού, αισθητικού ή άλλης μορφής) για την ψυχική υγεία, την άσκηση και την ευεξία, που είναι μη μετρήσιμα, όπως και η αξία των οικοσυστημάτων σε ένα προστατευόμενο και λειτουργικό δάσος.
Τέλος, η καθαρά οικονομική συνέπεια από μια δασική ή άλλη πυρκαγιά, πέραν του κόστους αποκατάστασης κατασκευών και υποδομών, περιλαμβάνει την απώλεια παραγωγικών πόρων (μελισσοκομία, δεντροκομία, γεωργία, αλλά και δευτερογενώς, του ανθρώπινου δυναμικού που αναγκάζεται να μεταναστεύσει σε άλλες περιοχές). Σε αυτά βέβαια δεν προσμετράται η ανθρώπινη δυστυχία και η οικολογική καταστροφή.
Με βάση τα πιο πάνω, είναι σαφές ότι η πρόληψη και η καταπολέμηση των πυρκαγιών αποτελούν ουσιαστικό στοιχείο ενός λειτουργικού κρατικού μηχανισμού και δυσμενείς παράγοντες, όπως η μορφολογία του εδάφους, οι τοπικές συνθήκες και η ένταση των φαινομένων δεν αποτελούν επαρκή δικαιολογία, αφού η οποιαδήποτε απάντηση στο πρόβλημα θα πρέπει να είναι προσαρμοσμένη στις νέες συνθήκες.
Η δυνατότητα φυσικής αναγέννησης
Η δυνατότητα φυσικής αναγέννησης αποτελεί ένα κύριο στοιχείο μετά από μια δασική πυρκαγιά. Υπό προϋποθέσεις (τα δέντρα που είχαν φυτρώσει μετά την τελευταία φωτιά να έχουν μεγαλώσει και ρίξει στην γη τους σπόρους τους και η κλίση του εδάφους να μην είναι πολύ μεγάλη), η αναγέννηση είναι δυνατή, συμβάλλοντας και στην αναζωογόνησή του δάσους. Στην συγκεκριμένη φωτιά, ένα μεγάλο ποσοστό από τις καμένες εκτάσεις είχε ξανακαεί πρόσφατα, όπως βλέπουμε και στον πιο κάτω χάρτη, με αποτέλεσμα να μην είναι εύκολη η φυσική τους αναγέννηση:
Ο κίνδυνος ερημοποίησης στην θέση των δασών είναι ακόμα μεγαλύτερος, αν ληφθεί υπόψη ότι η Πεντέλη από το 1981 έχει καεί τουλάχιστον δεκατέσσερις φορές, με σοβαρότερες τις πυρκαγιές τα έτη 1995, 1998, 2007 και 2018, ενώ τα τελευταία 8 χρόνια έχει καεί το 37% των δασών της Αττικής, με αποτέλεσμα η ευρύτερη περιοχή της πρωτεύουσας να περικυκλώνεται από πρόσφατα καμένες εκτάσεις (δες τον πιο κάτω χάρτη).
Η (άγονη) αντιπαράθεση μεταξύ κυβέρνησης και αντιπολίτευσης
Κατά την γνώμη μας, το συγκεκριμένο γεγονός δεν συνδυάστηκε, στον επιθυμητό βαθμό, με μια γόνιμη δημόσια συζήτηση, αφού η κάθε πλευρά τόνιζε την δική της οπτική, παραβλέποντας όποια θετικά στοιχεία προσκόμιζε η άλλη πλευρά. Ενδεικτικά, αναφέρουμε τις πιο κάτω περιπτώσεις:
Α) Η πρόοδος στο συγχρηματοδοτούμενο πρόγραμμα πολιτικής προστασίας «Αιγίς»
Σημαντικά κονδύλια για την πυροπροστασία έχουν δεσμευτεί για το συγκεκριμένο πρόγραμμα, χωρίς όμως ακόμα να έχουν ολοκληρωθεί οι σχετικές αναθέσεις ή προχωρήσει η υλοποίηση των σχετικών Συμβάσεων. Σύμφωνα με όσα αναφέρει η αντιπολίτευση, μόνο το 1% του προγράμματος Αιγίς έχει υλοποιηθεί, ενώ, κατά τα στοιχεία που παρουσιάστηκαν, το 55% του προγράμματος «Αιγίς» έχει ήδη συμβασιοποιηθεί ή βρίσκεται προς τελική υπογραφή ενώ το υπόλοιπο 45% του προγράμματος βρίσκεται σε φάση αξιολόγησης προσφορών με έναν (τελευταίο) Διαγωνισμό να αναμένεται να εκκινήσει σύντομα. Με άλλα λόγια, ισχύουν τόσο τα αναφερόμενα από την αντιπολίτευση, όσο και από την κυβέρνηση.
Κατά την γνώμη μας, ένα ερώτημα που δεν εξετάστηκε αφορά το αίτιο των καθυστερήσεων διεξαγωγής των Διαγωνισμών και της ανάθεσης (πολύ περισσότερο που, υποθέτω για λόγους επείγοντος, το πρόγραμμα «Αιγίς» υλοποιείται μέσω του ΤΑΙΠΕΔ), και συνεπώς, πώς θα ήταν δυνατόν να επιταχυνθούν οι διαγωνισμοί στον δημόσιο τομέα, με τα ίδια εχέγγυα αντικειμενικότητας ως προς την περιγραφή του αντικειμένου του Διαγωνισμού, την συμμετοχή των διαγωνιζομένων και την αξιολόγηση των Προσφορών.
Β) Η ποσοτική και ποιοτική πρόοδος στην χρησιμοποιούμενη τεχνολογία και στα μέσα πυρόσβεσης
Η κυβέρνηση, την μεριά της, επισημαίνει την ταχύτητα στην ανίχνευση και στην αρχική επέμβαση κατά της φωτιάς, χάρη σε συστήματα τηλεπισκόπησης από δορυφόρους που εντοπίζουν την τοπική αύξηση θερμότητας, όπως και drones που επιβεβαιώνουν τις θέσεις της φωτιάς. Επίσης, σημειώνει την αύξηση του αριθμού των εναέριων μέσων (ενοικιαζόμενων και μη ελικοπτέρων καθώς και πυροσβεστικών αεροσκαφών ηλικίας μέχρι και 50 ετών), όπως και των πυροσβεστών (περιλαμβανομένων των οργανωμένων ομάδων επέμβασης – δασοκομάντος), ενώ υπογραμμίζει την αναμενόμενη τα επόμενα χρόνια άφιξη 7 νέων πυροσβεστικών αεροπλάνων Canadair και 1.100 πυροσβεστικών οχημάτων. Η αντιπολίτευση επισημαίνει ότι η μέχρι τώρα πρόοδος δεν απέτρεψε την καταστροφική πυρκαγιά, η οποία έρχεται σε συνέχεια άλλων παρόμοιων συμβάντων τα προηγούμενα έτη.
Κατά την γνώμη μας, τα μελλοντικά βήματα θα πρέπει να εντάσσονται σε μια συνολική στρατηγική, ενώ στο μεταξύ, η Πυροσβεστική θα πρέπει να προσαρμόζεται ανάλογα, αξιολογώντας και εποικοδομητικές παρατηρήσεις εξειδικευμένων φορέων. Ενδεικτικά, η προετοιμασία σχεδίων δράσης (για διάφορα σενάρια ανά περιοχή) με την χρήση εξειδικευμένων προγραμμάτων ηλεκτρονικού υπολογιστή, αποτελούν ουσιώδη στοιχεία προετοιμασίας για την αντιμετώπιση μιας δασικής πυρκαγιάς. Στο πρόγραμμα θα πρέπει να καταγράφονται, μεταξύ άλλων, οι πιθανές πηγές ανεφοδιασμού με νερό, τα διαθέσιμα μέσα πυρόσβεσης και οι περιοχές προτεραιότητας προστασίας, ενώ όποιες αδυναμίες εντοπίζονται από τα αποτελέσματα των πιο πάνω σεναρίων, θα πρέπει άμεσα να αντιμετωπίζονται στο πεδίο. Επιπρόσθετα, κατά την διάρκεια της κάθε πυρκαγιάς, τα προγράμματα αυτά θα βοηθούν στον σχεδιασμό της αντιμετώπισής της, ενώ μετά το πέρας της, τα στοιχεία θα πρέπει να αναλύονται για την αποκόμιση διδαγμάτων.
Παράλληλα, οι σχεδιαζόμενες μελέτες προστασίας των οικισμών από φωτιά, οι οποίες προβλέπουν την ύπαρξη ζωνών προστασίας γύρω τους, είναι χρήσιμο να επιταχυνθούν και βέβαια να εφαρμοστούν. Κατά την επίσκεψη του κ. Μητσοτάκη και κυβερνητικού κλιμακίου στην Πεντέλη στις 20.08, αναφέρθηκε ότι προγραμματίζεται η εκπόνηση παρόμοιων μελετών. Ενδεικτικά, Μελέτη για την περιοχή της Εύβοιας προβλέπει την προστασία των οικισμών με την οριοθέτηση τριών ζωνών γύρω από τους οικισμούς:
με μικρότερη πυκνότητα υπάρχουσας βλάστησης,
με πλατύφυλλα είδη που καθυστερούν την διάδοση της φωτιάς και
γυμνής από βλάστηση.
Από την σύνταξη όμως των μελετών μέχρι την εφαρμογή τους, η διαδικασία απαιτεί χρόνο και κόστος, ενώ βρισκόμαστε ακόμα στην αφετηρία.
Γ) Ατομική – συλλογική ευθύνη, νομικό και διαχειριστικό πλαίσιο
Ένα αμφιλεγόμενο θέμα, πριν ακόμα από την εκδήλωση της καταστροφικής πυρκαγιάς ήταν η χρησιμότητα του καθαρισμού των οικοπέδων, που φέτος υλοποιήθηκε για πρώτη φορά, με μικρή συμμετοχή των ιδιοκτητών, παρά την απειλή υψηλών προστίμων και με ελλείψεις οικονομικών και οργανωτικών πόρων των Δήμων. Το ίδιο ίσχυσε με την υποχρέωση εκπόνησης εξειδικευμένης μελέτης προληπτικής πυροπροστασίας για τα κτίσματα που βρίσκονται σε δασικές ή δασώδεις εκτάσεις ή κοντά σε αυτές, που τελικά ανεστάλη για φέτος. Η (έμμεσα διατυπωμένη) άποψη της αντιπολίτευσης ήταν ότι τα μέτρα αυτά αποσκοπούν κυρίως στην μετάθεση ευθύνης από το κράτος στους ιδιώτες, των κινδύνων από τις φωτιές.
Δεδομένου ότι τα μέτρα αυτά, κατά την γνώμη μας μπορούν να έχουν θετικό αποτέλεσμα, και εν όψει της πιθανότατης ισχύος τους από την επόμενη χρονιά, πιο κάτω σημειώνουμε τα εξής:
Η εφαρμογή ενός συστήματος πρόληψης δεν μπορεί να στηρίζεται στην επιβολή αυστηρών προστίμων, αλλά στην προβολή του συλλογικού οφέλους και την πειθώ, ενώ φορολογικές απαλλαγές, ως κίνητρο, κατά την γνώμη μας θα ήταν επίσης χρήσιμες.
Ο καθαρισμός των οικοπέδων, είναι οπωσδήποτε χρήσιμος, χωρίς να αποτελεί πανάκεια, αφού υπάρχουν και άλλοι παράγοντες που επηρεάζουν τις προκαλούμενες καταστροφές.
Ως προς την ασφαλιστική κάλυψη περισσότερων κτισμάτων έναντι της φωτιάς, επίσης συνιστάται, ως κίνητρο, η ελάφρυνση φορολογικών υποχρεώσεων.
Αναπόφευκτα, το όλο θέμα σχετίζεται και με την παρουσία (αυθαιρέτων ή μη) κτισμάτων σε δασικές περιοχές, καθώς και την (υπό εξέλιξη) σταδιακή απαγόρευση της εκτός σχεδίου δόμησης, ένα θέμα πολύπλοκο, που απαιτεί λύσεις κατά περίπτωση. Επίσης, θεωρούμε ότι ορισμένες υπερβολές στον χαρακτηρισμό εκτάσεων ως δασικών δεν είναι επιβοηθητικές.
Τέλος, αναφέρουμε και άλλες, απλούστερες στην εφαρμογή λύσεις, όπως την διενέργεια ενημερωτικής εκστρατείας σχετικά τα μέτρα πρόληψης ζημιών, παρόμοιας αλλά πιο αναλυτικής σε σχέση με τα αναφερόμενα στην ιστοσελίδα της Πολιτικής Προστασίας.
Δ) Η διαχείριση των δασών πριν και μετά την φωτιά
Σκοπός της διαχείρισης των δασών πρέπει να είναι όχι απλά η αύξηση των δασικών εκτάσεων, αλλά η ύπαρξη και ανάπτυξη λειτουργικών δασών, που θα στηρίζουν ολοκληρωμένα οικοσυστήματα. Εξάλλου, μελέτες έχουν αποδείξει ότι τέτοια δάση «αντιστέκονται» καλύτερα στην φωτιά.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση, στα πλαίσια της αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής, έχει θέσει ως στόχο τόσο την ποσοτική, όσο και την ποιοτική αναβάθμιση των δασών, μέσω της ορθότερης διαχείρισής τους. Τα αναμενόμενα οφέλη, λόγω της απορρόφησης από τα δάση του διοξειδίου του άνθρακα και άλλων ρύπων, καθώς και της εκμετάλλευσης των δασικών προϊόντων, θεωρητικά παρέχουν επαρκές κίνητρο για την προστασία των δασών, στην πράξη όμως ευνοούν μια κυρίως ποσοτική προσέγγιση. Σύμφωνα με πρόσφατο δημοσίευμα στην εφημερίδα Le Monde, στην παγίδα αυτή κινδυνεύει να πέσει και η Γαλλία, όπου ο Πρόεδρος Μακρόν έχει εξαγγείλει την φύτευση ενός δισεκατομμυρίου δέντρων σε μια δεκαετία, ο τρόπος όμως υλοποίησής του μέτρου φαίνεται ότι παρουσιάζει προβλήματα.
Στην Ελλάδα, ο πρόσφατος Νόμος 5106/2024 με θέμα «Ρυθμίσεις για την αντιμετώπιση των πολυεπίπεδων επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής» περιλαμβάνει και όρους για την διαχείριση των δασών, με παρόμοιο σκεπτικό (του οικονομικού οφέλους) από την διαχείρισή τους και αντιμετώπισε κριτική κατά την διαβούλευσή του. Από την πλευρά μας, θα επισημάνουμε ότι η αξία του δάσους ξεπερνά κατά πολύ το οικονομικό όφελος από την εκμετάλλευσή του.
Σε ότι αφορά την αποκατάσταση, σημειώνουμε ότι η μέθοδος και τα είδη των φυτών που θα χρησιμοποιηθούν αποτελούν επίσης ένα μεγάλο θέμα, αφού υπάρχουν και άλλες μέθοδοι εκτός από το μοντέλο που κυριαρχεί στην Ελλάδα, με την φύτευση πεύκων και άλλων ειδών: η διασπορά σβώλων χώματος με ποικιλία σπόρων («μέθοδος φυσικής καλλιέργειας Fukuoka») είναι μια ενδιαφέρουσα τεχνική, που επιτρέπει την φυσική ανάπτυξη των πιο κατάλληλων ανά περιοχή φυτών.
Τέλος, η ανεμπόδιστη ανάπτυξη των νέων δεντρυλλίων που αναπτύσσονται μετά την φωτιά συνδέεται και με την προστασία τους από την βόσκηση. Εδώ δεν αναφερόμαστε μόνο στα αιγοπρόβατα: η παρουσία ενός (μέχρι πρόσφατα) αυξανόμενου αριθμού ελαφιών στην Πάρνηθα πιθανότατα συνέβαλε στην ερήμωση μεγάλου μέρους του πάλαι ποτέ «πράσινου» βουνού.
«Καταστροφείς» και «υπερασπιστές» του δάσους
Παλαιότερα, «εχθροί» του δάσους ήταν οι καταπατητές δημόσιων δασών που επιδίωκαν την οικειοποίηση των εκτάσεων μέσω της αλλαγής της χρήσης τους και δευτερευόντως κάποιοι βοσκοί που επιδίωκαν την μετατροπή τους σε βοσκοτόπια, ενώ ένα μέρος των πυρκαγιών προερχόταν από την ανεξέλεγκτη μετάδοση φωτιάς από παρακείμενες χωματερές ή ακόμα και εγκαταστάσεις της ΔΕΗ. Οι πρόσφατες εξελίξεις (Κτηματολόγιο, καθαρισμός της βλάστησης γύρω από τους Σταθμούς της ΔΕΗ) θεωρώ ότι μείωσαν σημαντικά αυτές τις περιπτώσεις.
Όμως, φαίνεται ότι άλλοι παράγοντες έχουν υποκαταστήσει τους πιο πάνω. Η πλειοψηφία των τωρινών υποθέσεων αφορά αμέλεια ιδιωτών (σημειώνουμε την αυστηροποίηση των ποινών με την πρόσφατη μεταρρύθμιση του Ποινικού Κώδικα), ενώ, όπως προκύπτει από τις έρευνες της Πυροσβεστικής, ένα μεγάλο ποσοστό από τις φωτιές κατατάσσεται ως «αγνώστου αιτίας». Η πιο πάνω αιτιολογία καλύπτει αδιάκριτα περιπτώσεις όπως τυχαίου βραχυκυκλώματος, ενεργειών «εχθρικών παραγόντων» (θυμίζουμε την ομολογία του τότε Τούρκου Πρωθυπουργού Γιλμάζ για τις φωτιές την δεκαετία του 1990) αλλά και πυρομανών. Η πρόληψη των πυρκαγιών περιλαμβάνει τον εντοπισμό των ανωτέρω, θέμα που ενδεχομένως έχει υποτιμηθεί.
Από την άλλη μεριά, «υπερασπιστές» του δάσους είναι όσοι το γνωρίζουν και το σέβονται. Είναι κυρίως οι κάτοικοι κοντά σε αυτό, που γι’ αυτούς σημαίνει ζωή, και οι επισκέπτες του. Τέλος είναι οι οργανωμένοι εθελοντές παρατηρητές και ομάδες πυροπροστασίας που δικαίως ορισμένοι χορηγοί συνδράμουν οικονομικά. Το κράτος οφείλει να ενισχύσει αυτές τις ομάδες, ώστε να αυξηθούν αλλά και να συνεργάζονται με ακόμα πιο οργανωμένο τρόπο, παράλληλα εκπαιδεύοντας τους πολίτες μέσω των σχολείων και του στρατού, για την καλύτερη αντιμετώπιση αυτών των περιπτώσεων.
Συμπέρασμα
Το παρόν κείμενο αποτελεί κατά κάποιο τρόπο συνέχεια του προ διετίας άρθρου μας «Αναζητώντας μια πιο τεχνοκρατική προσέγγιση στο θέμα των πυρκαγιών». Όπως και τότε, προσεγγίσαμε το θέμα έξω από το δίπολο κυβέρνησης – αντιπολίτευσης, επιχειρώντας να μεταφέρουμε μια συνολική εικόνα.
Συμπερασματικά, η προσαρμογή της Ελλάδας στην κλιματική αλλαγή περνάει (και) μέσα από την προστασία των δασών. Τα μέτρα που αξιοποιούν την σύγχρονη τεχνολογία συνεχώς διαφοροποιούνται και εξελίσσονται. Η εφαρμογή της σύγχρονης τεχνολογίας πρέπει να γίνεται στην απαιτούμενη κλίμακα και με τρόπο συντονισμένο και συνεκτικό. Ταυτόχρονα, απλές ενέργειες όπως ο έλεγχος των κρουνών πυρόσβεσης, η εξέταση της δυνατότητας τροφοδοσίας τους αν διακοπεί η παροχή ρεύματος, η φύτευση πλατύφυλλων δέντρων (αντί πεύκων) σε κρίσιμα ή επικίνδυνα σημεία δεν θα πρέπει να αμεληθούν.
Πάνω από όλα, ο τρόπος εφαρμογής των αναγκαίων μέτρων, αν δηλαδή θα ακολουθηθεί η «πεπατημένη» ενός (συγκεντρωτικού) επιτελικού κράτους ή θα προχωρήσει με την συνεργασία του συνόλου του πολιτικού κόσμου και (κυρίως) των τοπικών κοινωνιών είναι δυνατόν να κάνει την διαφορά μεταξύ επιτυχίας ή μη.