Εντέλει στον 21ο αιώνα πρέπει να συνεχίσουμε μια συζήτηση που εκκίνησε στις αρχές του προηγούμενου αιώνα. Μια συζήτηση που ξεκίνησε με δημοσιεύσεις και διακηρύξεις και έντονες πολιτικές διαμάχες και κατέληξε, όπως πολύ συχνά συμβαίνει, σε πολύνεκρες συγκρούσεις. Ο λόγος γίνεται για την αμφισβήτηση του δημοκρατικού πολιτεύματος. Άποψη του γράφοντος είναι ότι η δημοκρατία θα νικήσει σε αυτή τη διαμάχη και ας δούμε το γιατί.
Ας αρχίσουμε με μια βασική διαπίστωση. Ο άνθρωπος έχει ροπή προς τη λογική. Δεν είναι λογικός πάντα αλλά έχει ροπή προς τον ορθολογισμό. Για αυτό βρισκόμαστε εν έτει 2021 να σχεδιάζουμε ταξίδια στον Άρη. Γιατί βρεθήκαμε στη θέση να χρησιμοποιήσουμε με τον πλέον αποδοτικό τρόπο τη λογική μας.
Και απέδειξε η ιστορία ότι το καλύτερο σύστημα για να αναδείξει τη λογική του ανθρώπου είναι ένα φιλελεύθερο δημοκρατικό πολίτευμα. Το πολίτευμα αυτό προέκυψε σχεδόν σαν αναγκαιότητα από τις ιστορικές εξελίξεις. Με απλά λόγια τα δημοκρατικά κράτη ήταν σε θέση να λάβουν τις πιο ορθολογικές αποφάσεις και να παράγουν πλούτο όχι από την εκμετάλλευση του εδάφους αλλά την αξιοποίηση των ταλέντων των πολιτών τους.
Ως εκ τούτου η δημοκρατία δεν επιβλήθηκε αλλά προέκυψε εκ των πραγμάτων ως το πλέον αποτελεσματικό πολιτικό σύστημα. Αυτό που μετατρέπει μια χώρα σε ηγέτιδα δύναμη.
Μια δεύτερη διαπίστωση αναφέρεται στο κύριο κίνητρο που ώθησε τους ανθρώπους στο να δημιουργήσουν κοινωνίες.
Η ανθρωπολόγος Margkaret Mead είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι τα πρώτα σημάδια δημιουργίας μιας κοινωνικής δομής εμφανίζονται όταν ανεβρεθεί στις ανασκαφές ένα σημάδι από ένα κάταγμα (πχ: σε ένα μηριαίο οστό) που έχει θεραπευθεί. Αυτό το σημάδι αποδεικνύει ότι έχει δημιουργηθεί ένας κοινωνικός ιστός ανάμεσα στα μέλη μιας ομάδας ανθρώπων όπου κυριαρχεί η συμπόνια, η αλληλοϋποστήριξη και η συμπαράσταση.
Η αλληλεγγύη μαζί με το αίσθημα δικαίου αποτελούν βασικές συνιστώσες της ανθρώπινης ύπαρξης και όχι μια πολυτέλεια. Είναι οι λόγοι για τους οποίους οι άνθρωποι δημιουργούν κοινωνίες.
Είναι επίσης και οι λόγοι για τους οποίους τα μέλη μιας κοινωνίας παρακινούνται να προσφέρουν σε αυτήν. Δεν είναι δυνατόν αυτές οι αξίες να επιβιώσουν μέσα σε ένα αυταρχικό σύστημα.
Ακόλουθα ένα μεγάλο πλεονέκτημα της δημοκρατίας είναι ότι επιτρέπει την αναίμακτη διαδοχή της εξουσίας. Αυτό μπορεί να ακούγεται κάπως υπερβολικό αλλά είναι απόλυτα αληθινό και ιστορικά αποδεδειγμένο. Δεν υπάρχει περίπτωση σε ένα αυταρχικό σύστημα να επιτευχθεί διαδοχή μιας ηγεσίας χωρίς να απαιτείται καταφυγή στη ραδιουργία και εντέλει στη βία.
Αντίθετα στη δημοκρατία ακόμα και ο πιο ραδιούργος ηγέτης θα βρεθεί προ της λαϊκής κρίσης και αν απαιτηθεί θα αποπεμφθεί με έναν διαδικαστικό και αποτελεσματικό τρόπο.
Αυτό βέβαια απαιτεί την ύπαρξη ενός εξελιγμένου και εκλεπτυσμένου συστήματος δημοκρατικών θεσμών που θα εμποδίσουν την κατάλυση του πολιτεύματος. Αλλιώς η κατάλυση του δημοκρατικού πολιτεύματος και η μεταβολή του σε μια αιρετή δικτατορία αποτέλεσε την πιο αποτελεσματική λύση για την άνοδο αυταρχικών ηγετών από τον 20ο αιώνα ως και σήμερα.
Ακόλουθα, η δημοκρατία θέτει φραγμό στην κατάχρηση της εξουσίας. Είναι αλήθεια ότι σε βάθος χρόνου η εξουσία φθείρει και για αυτό άλλωστε σε πολλά δημοκρατικά καθεστώτα τίθεται απαράβατος χρονικός περιορισμός στη κατοχή της εξουσίας.
Εδώ είναι το πρόβλημα με τα αυταρχικά κράτη. Σε βάθος χρόνου ο αυταρχικός ηγέτης αρχίζει και απομυθοποιείται καθώς η πρακτική της καθημερινής διοίκησης ξεκινάει να τον εκθέτει. Αναπόφευκτα κάνει λάθη που δύσκολα παραδέχεται ενώ καταλήγει να υποπτεύεται ότι τον υπονομεύουν ακόμα και οι δικοί του άνθρωποι.
Χάνει την αίσθηση του μέτρου καθώς το σύστημα εξουσίας που έχει δημιουργήσει δεν έχει τις δυνατότητες να του φέρει αντίλογο. Σταδιακά δεν μπορεί να προσελκύσει ταλαντούχους ανθρώπους σε καίρια πόστα του διοικητικού του μηχανισμού αλλά διορίζει με κριτήρια την τυφλή υπακοή.
Ως εκ τούτου η διαφθορά και η αλαζονεία δημιουργούν ένα εκρηκτικό μείγμα που σχεδόν πάντα καταλήγει σε ένα οδυνηρό τέρμα. Αντίθετα στις ώριμες δημοκρατίες ο λαός δίνει εξουσία αλλά και την αφαιρεί.
Φυσικά οι δημοκρατίες είναι διαβόητες για την αδυναμία τους να λάβουν έγκαιρα αποφάσεις. Οι διαβουλεύσεις επί διαβουλεύσεων και η αναγκαιότητα της απόκτησης πλειοψηφίας για την προώθηση μιας ιδέας ή ενός μέτρου δημιουργούν ένα αίσθημα στασιμότητας και γραφειοκρατικού τέλματος που αδρανοποιεί πολλές φορές ολόκληρη την κοινωνία.
Η κατάσταση επιδεινώνεται λόγω της διαδοχής στην εξουσία διαφορετικών προσώπων που δημιουργούν ανακολουθίες στις εφαρμοζόμενες πολιτικές μιας χώρας.
Στον αντίποδα όμως έχει αποδειχθεί ότι μακροπρόθεσμα οι δημοκρατίες προσαρμόζονται άριστα στις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν. Και αυτό συμβαίνει επειδή στην εξουσία εναλλάσσονται άνθρωποι με διαφορετικές ιδέες και αντιλήψεις και ως εκ τούτου προσεγγίζουν τα θέματα πιο ολοκληρωμένα.
Δίχως άλλο οι δημοκρατίες είναι στατιστικά αποδεδειγμένο ότι δημιουργούν λιγότερες συγκρούσεις από οποιοδήποτε άλλο καθεστώς.
Αντίθετα η καταφυγή στα όπλα και η δια της βίας προώθηση των συμφερόντων τους αποτελεί ιδίων χαρακτηριστικό γνώρισμα των αυταρχικών κρατών. Ωστόσο οι συνεχείς συγκρούσεις με εσωτερικούς και εξωτερικούς εχθρούς αποδυναμώνουν μια χώρα και τις αποστερούν σημαντικούς πόρους για την ανάπτυξη της με ολέθριες συνέπειες για την επιβίωση της.
Εκτός των άλλων, ακόμα και στο χώρο των επιχειρήσεων, όπου παραδοσιακά επικρατεί μια πυραμίδα εξουσίας (με κληρονομικές ίσως διαδοχές στην κορυφή αυτής), έχει αποδειχθεί ότι η ύπαρξη δημοκρατικών συστημάτων όπως το διοικητικό Συμβούλιο, η Γενική Συνέλευση των μετόχων και το σύστημα εταιρικής διακυβέρνησης, θέτουν όριο στα λάθη της ηγεσίας που μπορούν μέχρι και να καταστρέψουν μια εταιρεία.
Μακροπρόθεσμα, οι επιχειρήσεις που έχουν επιβιώσει επί δεκαετίες αναγκάζονται εκ των πραγμάτων να εκδημοκρατίσουν το σύστημα διοίκησης τους και τον τρόπο αλληλεπίδρασης με τα στελέχη τους.
Οι ιδέες ενός προικισμένου επιχειρηματία δημιουργούν τη μαγιά για την ανάπτυξη ενός επιχειρηματικού σχήματος αλλά στην πορεία οι προκλήσεις είναι πολλές και σχεδόν πάντα μια ομάδα ανθρώπων απαιτείται να συνεργαστεί για να τα βγάλει πέρα.
Ποιοι είναι οι πυλώνες μιας ευημερούσας δημοκρατίας;
Ο,τιδήποτε προστατεύει και προάγει τα δικαιώματα και τις δυνατότητες των πολιτών της (σύνταγμα, νόμοι, διαφάνεια στη νομοθέτηση, ανεξάρτητες αρχές, προστασία μειονοτήτων, προστασία στην ιδιωτική πρωτοβουλία, κλπ).
Είναι όλα αυτά χωρίς κόστος και λειτουργούν άψογα;
Η Απάντηση είναι όχι. Και δυσλειτουργίες παρουσιάζονται και αρρυθμίες και δεν λειτουργούν όλα όπως σχεδιάσθηκαν και κοστίζουν και ακριβά στο κοινωνικό σύνολο.
Ωστόσο μακροπρόθεσμα αποδίδουν και ανταμείβουν τα μέλη τους (και την ανθρωπότητα θα μπορούσαμε να προσθέσουμε). Οι δημοκρατίες είναι πολύ καλές ώστε να δημιουργούν ένα πλαίσιο ασφαλούς και εποικοδομητικής διαβίωσης για τα μέλη τους. Ένα πλαίσιο που επιτρέπει την ευημερία τους.
Για αυτό οι επιτυχημένες δημοκρατίες αποτελούν αγαπημένο μέρος προορισμού των ταλαντούχων ανθρώπων. Με αυτόν τον τρόπο μια εξελιγμένη και ευημερούσα δημοκρατία δημιουργεί έναν αέναο κύκλωμα τροφοδότησης της με νέα ταλέντα την ίδια ώρα που τα αποστερεί από τους αντιπάλους της.
Καταλήγοντας θα πρέπει να ειπωθούν δύο σχόλια. Ένα για την Ελλάδα και ένα για τη σημερινή παγκόσμια πραγματικότητα.
Η Ελλάδα από τη μεταπολίτευση και μετά έδωσε μαθήματα δημοκρατίας σε όλον τον κόσμο. Πολλοί μας ψέγουν για τη διαφθορά και την αναποτελεσματικότητα των κυβερνητικών θεσμών μας. Ωστόσο είναι αλήθεια ότι ως χώρα από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 και έπειτα επενδύσαμε όλες τις δυνάμεις μας προκειμένου να εδραιώσουμε ένα στέρεο και λειτουργικό δημοκρατικό πολίτευμα.
Ενώ οι μεταρρυθμίσεις στη λειτουργία του γραφειοκρατικού διοικητικού μηχανισμού της χώρας υπήρξαν ασθενείς επί δεκαετίες οι μεταρρυθμίσεις για τη διασφάλιση του δημοκρατικού πολιτεύματος υπήρξαν έντονες, συνεχείς και αξιέπαινες.
Η δεκαετία του 2010 – 2020 απέδειξε ότι η χώρα μας με δημοκρατική νομιμοφροσύνη εξήλθε μια οικονομικής κρίσης που συνήθως γονατίζει ένα κράτος. Αυτό είναι ένα μεγάλο επίτευγμα και καθόλου αυτονόητο.
Ως προς τη σύγχρονη πραγματικότητα, είναι αλήθεια ότι μια ομάδα αυταρχικών κρατών (Κίνα, Ρωσία, Ιράν, Τουρκία, κα) έχουν την οικονομική και γεωπολιτική δυναμική γα να ανατρέψουν μια υπάρχουσα κατάσταση.
Προβάλουν τις οικονομικές τους επιτυχίες ως επίτευγμα και με τη δυναμική τους παρουσία στη διεθνή σκηνή αναθεωρούν το υπάρχον κατεστημένο. Είναι αλήθεια επίσης ότι η Κίνα και η Τουρκία επέτυχαν εξαιρετικά υψηλές επιδόσεις οικονομικής ανάπτυξης. Για να το κατορθώσουν αυτό ωστόσο στηρίχθηκαν σε ένα διεθνές σύστημα οικονομικού φιλελευθερισμού που άνοιξε τις θύρες του και επέτρεψε τη μεταφορά πόρων και πολύτιμής τεχνογνωσίας.
Από τη στιγμή που όμως αρχίζουν και αυθαιρετούν η υποστήριξη αυτή παύει να ισχύει. Υπάρχει ένα σημείο που τα αυταρχικά κράτη υπερεκτιμούν τις δυνατότητες τους και θεωρούν ότι κατέχουν τόσο την τεχνική πρωτοκαθεδρία όσο και την πρωτοβουλία των κινήσεων.
Όπως αναφέρθηκε τα δημοκρατικά κράτη αντιδρούν όχι άμεσα αλλά πάντα αντιδρούν. Μπορεί να μην εντυπωσιάζουν με την αμεσότητα των ενεργειών τους και ίσως να εκπέμπουν ηττοπάθεια αλλά μακροπρόθεσμα προσαρμόζονται.
Αν θέλαμε να μαντέψουμε το νικητή στο τέλος της κούρσας του σύγχρονου ανταγωνισμού μεταξύ δημοκρατίας και αυταρχισμού μάλλον θα έπρεπε να επενδύσουμε πάλι στις δημοκρατίες (όπως στον Α’ & Β ’ Παγκόσμιο Πόλεμο αλλά και στον μετέπειτα Ψυχρό Πόλεμο απέδειξαν).
Είναι πιθανόν ότι η Κίνα, όπως και η Τουρκία, σύντομα θα δείξουν τις αδυναμίες του μηχανισμού τους να ανταπεξέλθουν σε ένα περιβάλλον οικονομικής και γεωπολιτικής πίεσης, μια αναστροφή δηλαδή σε σχέση με το χθες όπου όλα τα κράτη τις βοηθούσαν να αναπτυχθούν, με την ελπίδα ότι θα εκδημοκρατίζονταν.
Ας έχουμε στο νου το έτος 2030, αποτελεί κομβικό σημείο που θα αποσαφηνίσει τις εξελίξεις στις παγκόσμιες ισορροπίες.
Αν μέχρι το 2030 η Κίνα επιτύχει να διατηρήσει το ρυθμό της οικονομικής της ανάπτυξης τότε θα διαθέτει αρκετή δύναμη για να αμφισβητήσει άμεσα το υπάρχον κατεστημένο. Αν όχι τότε θα οδηγηθεί σε ένα αβέβαιο μονοπάτι στασιμότητας.