Η Εξημέρωση είναι το καινούργιο βιβλίο του Δημοσθένη Παπαμάρκου- γράφτηκε πριν το ξέσπασμα της πανδημίας αλλά στην τρέχουσα συγκυρία ο τίτλος μου φάνηκε αντανακλαστικά επίκαιρος, ταιριαστός.
«Ως όρος η “εξημέρωση” περιγράφει την επέμβαση σε έναν πληθυσμό ζώων ή φυτών με στόχο την ανάδειξη εκείνων των χαρακτηριστικών τους που θα τα καταστήσουν χρήσιμα για τον άνθρωπο και θα του επιτρέψουν να κυριαρχήσει στον πληθυσμό αυτό και να τον ελέγξει».
«Υποδηλώνει επίσης (η εξημέρωση) τη διαδικασία κατά την οποία κάποιος οικειοποιείται την αφήγηση μιας τραυματικής εμπειρίας ενός ατόμου ή μιας ομάδας με στόχο την μεταποίησή της...» .
Αντιγράφω τα παραπάνω από το οπισθόφυλλο- οι λέξεις σκέπασαν το εξαιρετικό artwork του Frank Moth, αποδίδουν όμως το νόημα και τον σκοπό του βιβλίου.
Είναι μια μικρή έκδοση, ούτε 35 σελίδες το καθαρό κείμενο- αλλά τόσο πυκνό, πυρηνικό κατασκεύασμα, σαν χαϊκού σε πεζό λόγο. Δομή ατσάλινη, γραφή σε πέτρα. Αποσπασματικά μου έφερε στον νου εικόνες του Ιερώνυμου Μπος, στο όλον της ανάγνωσης, φιλμ του Αρνόφσκι.
Τον περασμένο Γενάρη (2020) παρουσιάστηκε σε σκηνοθεσία της Γεωργίας Μαυραγάνη στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών του Ιδρύματος Ωνάση, ως θεατρικό έργο.
«Μακάρι να φύγει αυτή η “κατάρα” και να ανέβει ξανά», μου λέει ο συγγραφέας.
Μετά το εμβληματικό πλέον Γκιακ (Βραβείο Ακαδημίας Αθηνών), ο Παπαμάρκος εξακολουθεί με την Εξημέρωση να μας χαρίζει έργα καινοφανή στη νεοελληνική λογοτεχνία. Πρωτοτυπεί χωρίς να κάνει “βιρτουοζιτέ”. Και καθιερώνεται σε γραφιά αναφοράς της γενιάς μας.
Τι βιβλίο είναι η Εξημέρωση; Τι είδους λογοτέχνημα;
Η αλήθεια είναι ότι κι εγώ δυσκολεύομαι να το κατατάξω.
Για αυτό σε ρωτάω.
Ένα πεζό, αυτή είναι η πιο εύκολη απάντηση. Διακατέχεται, όμως, από διάφορους συμβολισμούς που τελικά το πυκνώνουν. Και έχει, νομίζω, κάποιες ποιητικές εξάρσεις και μια δομή που δεν απαντάται συχνά στον πεζό λόγο.
Αν περιγράψεις την ιστορία του; Που περιφέρεται, που κινείται ο κεντρικός του χαρακτήρας, ο Μάντης/ Πιστός;
Ουσιαστικά ακολουθούμε τον Μάντη ενός Θεού της Προφητείας (που δεν κατονομάζεται αλλά υπονοείται ότι είναι ο Απόλλωνας)- αυτός αφηγείται μια ιστορία, διάφορα γεγονότα στα οποία εμπλέκεται λόγω της ιδιότητάς του ως Μάντης. Μιλάει για το ανθρώπινο τραύμα και στην πορεία του για την απόλυτη έκφρασή αυτού, τον θάνατο.
«Ξεκινά διηγούμενος την ιστορία της καταστροφής της Μιλήτου από τους Πέρσες και της μοίρας των Μιλησίων προσφύγων που σκόρπισαν σε διάφορα νησιά του Αιγαίου προτού κάποιοι από αυτούς καταλήξουν στη Μεγάλη Ελλάδα».
«Ακολουθεί μια κατάβαση του Μάντη στον Κάτω Κόσμο, όπου προσπαθεί ορίζοντας τα περί θανάτου να αποκτήσει μια σαφέστερη, πιο συγκεκριμένη εικόνα για τον ίδιο και τη λειτουργία του μέσα στον κόσμο των ζωντανών- για τη ζωή τελικά. Εκεί αντιλαμβάνεται ότι ο θάνατος είναι το κομμάτι εκείνο της ανθρώπινης εμπειρίας που είναι αδύνατο να προσεγγίσει κανείς με το Λόγο (είτε ως γλώσσα είτε ως νόηση)».
«Γιατί ο θάνατος παραμένει αχαρτογράφητος. Και ο Μάντης συνειδητοποιεί πως οτιδήποτε λέμε και γράφουμε για τον θάνατο είναι αποκύημα της φαντασίας μας, προϊόν της μυθοπλασίας των ζωντανών. Όταν ο Μάντης εμπεδώνει αυτή την ανθρώπινη αδυναμία, έχουμε μια εξέλιξη του χαρακτήρα του: επιλέγει να πεθάνει γιατί ο μόνος τρόπος να απαντήσεις τι είναι ο θάνατος, είναι να τον βιώσεις ο ίδιος».
Ο τίτλος; Γιατί Εξημέρωση;
Προσπάθησα να αναδείξω την δύναμη του ανθρώπινου Λόγου να κυριαρχεί επί της πραγματικότητας- ότι παρουσιάζοντάς την αλλιώς, μπορεί να επηρεάσει την ίδια την φύση της πραγματικότητας. Κατά κάποιον τρόπο ο Λόγος εξημερώνει την πραγματικότητα, αμβλύνει την εικόνα της και την φέρνει σε ανθρώπινα μέτρα, ώστε να είναι περισσότερο διαχειρίσιμη από τον άνθρωπο. Το μοναδικό που ανθίσταται σε αυτή τη διαδικασία εξημέρωσης είναι ο θάνατος. Γιατί είναι απρόσβλητος από τον Λόγο.
«Σίγα Μάντη, κάθε θάνατος είναι ο ίδιος. Μόνο οι ζωές διαφέρουν, μόνο σε αυτές ταιριάζουν επίθετα». Έχω ξεχωρίσει μερικές φράσεις/ αποσπάσματα από το βιβλίο- θα ήθελα ένα ελεύθερο σχόλιο σου.
Λέμε συχνά «είχε έναν καλό θάνατο» ή «είχε ένα βασανιστικό θάνατο», αλλά ουσιαστικά όταν βιώνεις κάτι, έχεις την αντίστοιχη εμπειρία γιατί είσαι ζωντανός- και όσο είσαι ζωντανός. Ένας «βασανιστικός» π.χ. θάνατος αφορά το τελικό στάδιο, τις τελευταίες στιγμές της ζωής- ο χαρακτηρισμός αναφέρεται ουσιαστικά στον τρόπο με τον οποίο στερείσαι τη ζωή σου, ο θάνατος σαν γεγονός είναι η απουσία της ζωής και είναι πάντοτε παρόμοιος και απόλυτος.
«Κανείς δεν γνώρισε ποτέ αν και τι υπάρχει μετά- αυτό είναι το διαχρονικό ερώτημα όλων των ανθρώπων, όλων των καιρών, που ποτέ δεν απαντήθηκε. Δεν έχουμε καμία μαρτυρία. Αυτό πάντως που σε μένα φαίνεται λογικό είναι αυτό που παρατηρούμε και στη Φύση, ότι ο θάνατος είναι το τελικό σύνορο. Απ’ τη στιγμή που το περνάς, είναι για όλους το ίδιο. Καλό είναι να το έχουμε κατά νου ότι στη ζωή είναι τα πράγματα που μετράνε, είτε για καλό είτε για κακό».
«Γιατί αυτή είναι η αμφίβολη φύση του Θεού... Δεν την κυβερνάει ο Λόγος, όπως ο ναυτικός δεν μπορεί να κυβερνήσει με παρακάλια το κύμα».
Εδώ το αμφίβολη έχει διττή σημασία: καταρχήν με την έννοια της αμφιβολίας όπως την ορίζουμε στα Νέα Ελληνικά. Για την φύση του Θεού τίθενται ερωτήματα, δεν ξέρουμε ποια και πως είναι. Ανάλογα με τη θρησκεία στην οποία ανήκεις ή αν είσαι αγνωστικιστής μπορεί να πιστεύεις εκείνο ή το άλλο, διερευνάς την φύση του Θεού σε διάφορα πεδία αλλά υπάρχει μια ασάφεια ακόμα και για την ύπαρξή του.
Και αν υπάρχει, πόσα πρόσωπα μπορεί να έχει, αν παρεμβαίνει στις ζωές μας, με ποιους σκοπούς ή τυχαιότητα;
Ακριβώς. Και η δεύτερη χρήση του επιθέτου «αμφίβολος» σε αυτή τη φράση είναι αυτή του αμφί- βουλος, αυτός δηλαδή που έχει πάντα δύο βουλές, δύο σκέψεις.
Αυτός που κατατρύχεται από μια αμφισημία επί των πραγμάτων;
Ναι. Ο Θεός μια σκέπτεται έτσι, μια σκέπτεται αλλιώς- και αυτό εκδηλώνεται με τις πολλαπλές, συχνά αντικρόυμενες δράσεις του. Ο άνθρωπος προσπαθεί να ερμηνεύσει την όποια δράση του Θεού σε ένα πλαίσιο λογικής αλλά και πάλι αποτυγχάνει. Γιατί η θεϊκή δράση υπερβαίνει την ανθρώπινη λογική, τις ανθρώπινες δυνατότητες κατανόησης και ανάλυσης. Ακόμα κι αν σε ένα πλαίσιο εξημέρωσης της πραγματικότητας αποδεχτούμε την ύπαρξη του Θεού, η φύση και οι ενέργειές του είναι ακατανόητες. Το μόνο που ο άνθρωπος μπορεί να αντιληφθεί επαρκώς είναι πως κάθε δράση του Θεού στηρίζεται σε μια αντίστοιχη επιθυμία του ίδιου και μόνο- και δεν έχει καμία αναστολή ο Θεός για να πραγματώσει τις επιθυμίες του.
Γιατί επέλεξες τη συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή και ιστορική περίοδο;
Αγαπώ την αρχαία ιστορία, την έχω σπουδάσει κιόλας και η σχέση μας παραμένει στενή. Ο βασικότερος, όμως, λόγος που επέλεξα αυτή την περιοχή και περίοδο ήταν ότι μου επέτρεπαν να θέσω την αφήγηση εντός ενός πλαισίου που είναι αρκετά απομακρυσμένο από τη σύγχρονη πραγματικότητα (και καθημερινότητά μας). Ήθελα να φτιάξω ένα «παραμύθι» όπου ο αναγνώστης δεν θα είχε απτά σημεία αναφοράς με το τώρα, αλλά θα έφτιαχνε στο μυαλό του έναν κόσμο που θα μπορούσε να τον προσεγγίσει πιο ελεύθερα. Τοποθέτησα τις δυο πόλεις μία στη Δύση και μία στην Ανατολή, κάπως σαν τα παραμύθια..., ώστε ο αναγνώστης θα μπορούσε να επηρεαστεί από τα σύμβολα και τις εσωτερικές δομές της ιστορίας, παρά από την τυπική ιστορική πραγματικότητα.
Για να διευκολύνεις τον αναγνώστη να φτάσει βαθύτερα στο νόημα της αφήγησης και να μην τον δεσμεύσει, να μην τον συγκρατήσει η επιφάνεια των γεγονότων, που μπορεί να είναι κοινή με το σήμερα.
Ναι. Ήθελα να υποστηρίξω τον αναγνώστη ώστε να αποφύγει να ερμηνεύσει το όλον του έργου σε ένα πλαίσιο επικαιρικό, να τον αφήσω ελεύθερο να ερμηνεύσει, καθένας με το δικό του «φίλτρο», την ουσία της ιστορίας και οχι να εμμείνει στα «γύρω- γύρω». Οι Ίωνες ή οι Μιλήσιοι είναι αρκετά γνωστοί ώστε να μη χαωθείς αλλά και αρκούντως άγνωστοι ώστε να γεμίσεις τα όποια κενά με τη δική σου φαντασία- ή να μην τα γεμίσεις και να μην τρέχει τίποτα... Και απλά να ακολουθήσεις την αφήγηση της ιστορίας. Αναφέρομαι λοιπόν σε Ίωνες και Μιλήσιους και Κροτωνιάτες και όχι σε Έλληνες ή αρχαίους Έλληνες- γιατί αυτά είναι τοπωνύμια, πόλεις και κοινωνίες για τις οποίες σίγουρα έχουμε μία γνώση αλλά η αντίληψή μας δεν έχει ακριβώς παγιωθεί. Για την αρχαία Αθήνα έχουμε μια πιο συγκεκριμένη εικόνα και κάποιες αναφορές που θεωρούμε αυτονόητες, άρα δεν αισθανόμαστε αρκετά ελεύθεροι ώστε να φτιάξουμε τις δικές μας εικόνες.
Γράφεις για την «ευμετάβλητη φύση των Ιώνων». Έχεις κατά νου και τους σύγχρονους Έλληνες;
Τον δυτικό άνθρωπο γενικότερα. Ειδικά σε αυτή την εποχή της δικτύωσης και των social media, είμαστε εξαιρετικά ευεπίφοροι στο να μας παρασέρνει κατά καιρούς και μια άλλη «μόδα» συγκίνησης για κάτι που την επόμενη μέρα έχουμε ξεχάσει και ασχολούμαστε, επί της ουσίας, μόνο με τους εαυτούς μας πάλι.
“Je suis Paris” κάπως…
Ή οι φωτιές στον Αμαζόνιο πέρσι- για τρεις μέρες ασχολούμασταν με αυτό, θεωρώντας το ότι σημαντικότερο συνέβαινε στον πλανήτη. Και όντως, ήταν. Αλλά η συζήτηση, η κινητοποίηση «έσβησε» πολύ πριν κοπάσουν οι φλόγες. Έτσι συμβαίνει πάντα για κάθε τέτοιο ζήτημα. Ακούγονται κορώνες, γίνονται πρόχειρες αναλύσεις επί αναλύσεων και μετά, ξαφνικά, το εγκαταλείπουμε και συζητάμε για κάτι άλλο με την ίδια ένταση. Χειρότερα και από μόδα ένδυσης δηλαδή... γιατί αυτή κρατάει έστω μία σαιζόν.
«Τελικά έχουμε και την πολυτέλεια αλλά και την έλλειψη συγκρότησης ώστε να είμαστε “μία έτσι, μία αλλιώς”. Χωρίς σταθερή πυξίδα. Χωρίς σαφές κριτήριο και ειρμό για το τι είναι πραγματικά σημαντικό στη ζωή του ατόμου και των κοινωνιών. Χωρίς όραμα».
Γράφεις στο βιβλίο: «...στη φθορά που αφήνει ελεύθερο τον νου να ευδοκιμήσει». Πως συσχετίζεις την φθορά με την ευεργεσία του νου;
Η φθορά ενσταλάζει μια αίσθηση του επείγοντος. Όλοι το έχουμε ζήσει: όταν αισθανόμαστε ότι έχουμε χρόνο, είτε αδρανούμε πλήρως, είτε κάποια πράγματα τα κάνουμε με τόσο μειωμένες ταχύτητες ώστε καταλήγουν αυτές οι ελλειματικές μας προσπάθειες να στερούνται σημασίας. Ούτε καν σαν χόμπι δεν πραγματώνονται, απλώς για να περνάμε τον χρόνο μας. Η φθορά δίνει την αίσθηση μιας προθεσμίας και, δυνητικά, κινητοποιεί. Επιπλέον, δίνει μια εμπειρία ζωής για να αξιολογήσεις διαφορετικά πράγματα και καταστάσεις που υπό άλλες συνθήκες προσπερνάς.
«Ένα παράδειγμα θα μπορούσε να είναι η σχέση με τους γονείς σου: την επαναξιολογείς και την καταλαβαίνεις σε άλλο επίπεδο και μεγαλύτερο βάθος όσο μεγαλώνεις ο ίδιος και βλέπεις στο σώμα σου αλλαγές, όταν περάσει αυτή η νεότητα που σε κάνει να αισθάνεσαι άτρωτος και αθάνατος. Και αρχίζεις να συγκρίνεις τον εαυτό σου με τους γονείς σου, που έχουν υποστεί ακόμα μεγαλύτερη φθορά. Συμπεριφορές (τους) που σαν νέος μπορεί να θεωρούσες ανόητες, νιώθεις πλέον πως εμπεριείχαν μια γνώση, μια σοφία».
«Η συνθήκη της φθοράς των άλλων σε αναγκάζει, αν υπάρχει μια υγεία στη σκέψη σου, να επιταχύνεις την ωρίμανση και αυτονόμησή σου. Αν οι γονείς μας ήταν αθάνατοι, θα ήταν πολύ πιθανό να παραμέναμε για πάντα παιδιά, κάτω απ’ τη σκιά τους».
«Δεν είναι, λοιπόν, ένας “έπαινος” στη φθορά αυτό που γράφω, προφανώς δεν είναι η φθορά κάτι που πρέπει να επιδιώκουμε- είναι όμως μια διαδικασία αναπόδραστη, που καλώς ή κακώς, δίνει κάποια χρήσιμα ερεθίσματα και σου επιτρέπει να μαθητεύσεις σε εμπειρίες της ζωής σου».
Η συγκυρία αυτή της πανδημίας είναι άραγε μια περίοδος Εξημέρωσης ή Εξαγρίωσής μας; Και ο Λόγος, πώς μπορεί να επέμβει σε τέτοιες ανθρώπινες κρίσεις;
Ως εξημέρωση εννοώ την άμβλυνση ή την παραλλαγή της κάθε πραγματικότητας μέσα από την επαναφήγησή της. Άγρια είναι η άμεση εμπειρία- απ’ τη στιγμή που θα την αφηγηθείς, την εξημερώνεις. Ένα οποιοδήποτε γεγονός που έχεις ζήσει, μόλις το πεις σε έναν άλλο άνθρωπο, με το που θα το «βάλεις» σε λέξεις, παρότι για σένα διατηρεί την πρωτογενή του ένταση, παρουσιάζεις στους άλλους μια κατάσταση διαφορετική και συνήθως ελάσσονα από αυτή που βίωσες. Και με τις καλύτερες των προθέσεων να το κάνεις, όσο πιο αντικειμενικά, αυτή η άμβλυνση δεν αποφεύγεται.
«Η περίοδος της πανδημίας θεωρώ λοιπόν πως είναι μια περίοδος εξημέρωσης- έχουμε καθημερινά μια ενημέρωση, ακούμε μια «ιστορία» της δράσης του ιού. Και γύρω από την κεντρική αφήγηση πλέκονται παράλληλες ιστορίες: για τις προπάθειες των επιστημόνων να βρουν εμβόλιο και θεραπεία, για τον αγώνα των γιατρών να σώσουν ανθρώπινες ζωές. Αυτή είναι η συλλογική εμπειρία: εξημερωμένη γιατί μπαίνει σε ένα πλαίσιο συλλογικής αφήγησης. Από την άλλη, υπάρχει και η καθημερινή εμπειρία του καθενός μας όσον αφορά την επιδημία- εκεί τα πράγματα παραμένουν άγρια, γιατί η εμπειρία είναι άμεση, προσωπική, αδιαμεσολάβητη».
Πως βίωσες αυτή την τελευταία περίοδο;
Στην καθημερινότητά μου δεν άλλαξαν πολλά γιατί λόγω της φύσης της δουλειάς μου περνούσα ήδη πολλές ώρες μέσα στο σπίτι- και υπήρχαν μέρες που δεν έβγαινα καν. Πήγαινα (προ κορονοϊού) να βγω από το σπίτι μετά από μέρες και συνειδητοποιούσα ότι η πόρτα είναι κλειδωμένη (γελάει). Στερήθηκα κάποιες επαφές με φίλους και εξόδους με τη σύντροφό μου, αλλά για να είμαι ειλικρινής δεν αισθάνθηκα ότι μου κόστισε.
«Σίγουρα δεν ήταν ευχάριστες μέρες, υπήρχε και αγωνία και άγχος για συγκεκριμένους δικούς μου ανθρώπους- και ούτε ευχαριστήθηκα που δεν μπορούσα να κυκλοφορώ ελεύθερα, όμως το αντιμετώπισα με μέτρο, όχι ως κάτι το συνταρακτικό. Μάλλον είμαι από τους προνομιούχους που όλο αυτό το περάσανε χωρίς να διαταραχθεί κάτι σημαντικό στην καθημερινότητά τους- αν με συγκρίνεις με ανθρώπους που ζούνε ως πενταμελής οικογένεια σε ένα δυάρι, με τους γονείς να μην εργάζονται ή να έχουν χάσει τη δουλειά τους και τα παιδιά κλεισμένα στο σπίτι, το να γκρινιάζω εγώ θα ήταν ύβρις».
«Υπάρχουν άνθρωποι που το βιώσαν όλο αυτό σε πολλαπλάσιο βαθμό γιατι δεν έχουν καν τα δικά μας εργαλεία για να διαχειριστούν ένα από τα δυσκολότερα απότοκα του κορονοϊού: τη μοναξιά και τη βαρεμάρα. Θεωρώ πως είναι κάπως προβληματικό να γκρινιάζουμε επειδή μείναμε σπίτι για κάτι που αφορά τη ζωή μας και των ανθρώπων γύρω μας. Όσοι έχουμε πρόσβαση στο διαδίκτυο, σε βιβλία, στην τηλεόραση μπορούμε να παλέψουμε την ανία μας. Τι να πούνε οι άνθρωποι που δεν έχουν αυτές τις δυνατότητες- και δεν είναι τόσο λίγοι όσο θέλουμε να πιστεύουμε για να έχουμε ήσυχη τη συνείδησή μας».
Θα αφήσει κοινωνικοπολιτικά τραύματα η πανδημία και η διαχείρισή της; Αναφέρομαι στα δικαιώματα, τις προσωπικές ελευθερίες, την δημοκρατία που είχαμε.
Νομίζω αυτή η περίοδος μου εμπέδωσε κάποιες σκέψεις που ήδη είχα: ότι ο τρόπος ζωής μας, αυτό το υπερκαταναλωτικό και οικονομικίστικο μοντέλο των δυτικών κοινωνιών, έχει συγκεκριμένα όρια και αντοχές που έχουμε ξεπεράσει σε επικίνδυνο βαθμό. Η αιτιακή βάση της πανδημίας είναι ότι καταναλώνουμε βουλιμικά φυσικούς πόρους- ένα αντίτιμο της απληστίας μας είναι και ο κορονοϊός. Το «καλό βιοτικό επίπεδο» πρέπει να επαναπροσδιοριστεί, να αναβαθμιστεί ποιοτικά και να ρίξει ταχύτητα στο επίπεδο της κατανάλωσης- δεν είναι απαραίτητο το δεύτερο κινητό π.χ., αλλά να απολαμβάνεις όντως τις κατοχυρωμένες ατομικές ελευθερίες και να έχεις πρόσβαση στα βασικά αγαθά, που τώρα φάνηκε ποια είναι. Ο τρόπος ζωής μας πρέπει να ανασυγκροτηθεί λογικά και η οικονομία μας να μετασχηματιστεί- και αυτές οι αλλαγές προφανώς πρέπει να εκφραστούν πολιτικά.
Αν δεν αλλάξει τίποτα και επιστρέψουμε στο προ- κορονοϊού “business as usual”, δεν έχουμε ελπίδα να αποδράσουμε από ένα δυστοπικό, κοντινό μέλλον όπου πολλές από τις ελευθερίες και τις κοινωνικές κατακτήσεις που θεωρούσαμε δεδομένες, θα χαθούν. Αν δεν αλλάξουμε πορεία, θα είναι απώλειες αναγκαίες «εκ των πραγμάτων».