Πρόκειται για μια είδηση που προβλήθηκε από ξένα media, όχι ακόμα όμως από τα ελληνικά. Η Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής του Τάλιν όρισε δύο Ελληνίδες ως επικεφαλείς επιμελήτριες (Ηead Curators): τη Λυδία Καλλιπολίτη και την Αρετή Μαρκοπούλου, σε συνεργασία με τον co-curator Ivan Sergejev. Να πως μια απώλεια μυαλών για τη χώρα έγινε κέρδος για τον κόσμο.
Το Κέντρο Αρχιτεκτονικής της Εσθονίας ανακοίνωσε στα τέλη Αυγούστου το «Edible, Or the Architecture of Metabolism» ως το θέμα για την Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής του Τάλιν που θα πραγματοποιηθεί στις αρχές Φθινοπώρου του 2022. Οι επικεφαλείς επιμελήτριες θα είναι οι αρχιτέκτονες Λυδία Καλλιπολίτη, Αssociate professor στο πανεπιστήμιο Cooper Union στην Νέα Υόρκη- και συγγραφέας βραβευμένων αρχιτεκτονικών βιβλίων- και η Αρετή Μαρκοπούλου, Διευθύντρια στο Institute of Advanced Architecture in Catalonia (IAAC) στην Βαρκελώνη. Πρόκειται για μια ιδιαίτερα τιμητική διάκριση για τις δύο Ελληνίδες που ζουν η μία στην Ευρώπη και η άλλη στην Αμερική και οι οποίες ένωσαν τις δυνάμεις τους και το ερευνητικό τους έργο με σκοπό να τοποθετήσουν καίρια ερωτήματα για το μέλλον της αρχιτεκτονικής, σε σχέση με την ενεγειακή αυτονομία και την κλιματική αλλάγή, στο επικεντρο των εξελίξεων. Μιλήσαμε τηλεφωνικά ταυτόχρονα και με τις δύο. Η μία συμπλήρωνε την άλλη αρμονικά, κάνοντας τη λέξη «ανταγωνισμός» άτοπη. Η ερευνητική τους συνεργασία τους ξεκίνησε ως φιλία, με μόνο κίνητρο την συνδιαλλαγή γνώσης και εμπειρίας. Η Λυδία και η Αρετή αποτελούν την ελληνική ενσάρκωση του ελληνικού ρητού «η ισχύς εν τη ενώσει».
Ποιος είναι ο διεθνής ρόλος της biennale Αρχιτεκτονικής στο Τάλιν;
Αρετή: Είναι το πιο σημαντικό διεθνές φεστιβάλ αρχιτεκτονικής στην περιοχή της Βαλτικής. Στόχος του είναι να εξερευνήσει και να συζητήσει με κριτικό τρόπο το παρόν και το μέλλον της αρχιτεκτονικής και των πόλεων. Αυτό συμβαίνει σε ένα από τα πιο πρωτοποριακά κέντρα ψηφιακής τεχνολογίας στην εποχή μας. Η Εσθονία θεωρείται η πιο ψηφιακά προηγμένη κοινωνία στον κόσμο και το Ταλίν είναι το κέντρο της. Έχει πολλές πρωτοβουλίες όπως το e-citizenship ή αλλιώς ηλεκτρονική ιθαγένεια, καθώς η κυβέρνηση της λειτουργεί και πλήρως ψηφιακά χρησιμοποιώντας νέες τεχνολογίες συλλογικότητας, ασφάλειας και διαφάνειας, όπως για παράδειγμα το blockchain. Γενικότερα ως περιοχή έχει ένα διεθνή ρόλο στην καινοτομία και τον πειραματισμό και για εμάς είναι μια μοναδική ευκαιρία να δουλέψουμε και να προβάλουμε το μέλλον στην αρχιτεκτονική από μια τέτοια χώρα.
Γιατί διάλεξαν εσάς ως head curators;
Λυδία:Υπήρξε ανοιχτός διεθνής διαγωνισμός. Δεν επρόκειτο για απευθείας ανάθεση, όπως για παράδειγμα στην Μπιενάλε της Βενετίας, που ήταν το πρώτο διεθνές φεστιβάλ αρχιτεκτονικής έρευνας και ξεκίνησε το 1980. Από τότε, πολλές πόλεις πήραν αντίστοιχες πολιτιστικές πρωτοβουλίες. Η Αρετή και εγώ είχαμε επισκεφτεί το Τάλιν (σε διαφορετικές χρονικές στιγμές) ως προσκεκλημένες ομιλήτριες του Estonian Academy of Arts. Αυτό ήταν καθοριστικό για εμάς, στην συγκρότηση της επιθυμίας μας να ηγηθούμε της Μπιενάλε του Τάλιν. Δεν ήταν όμως καθοριστικός παράγοντας της επιλογής μας ως επιμελήτριες. Καταθέσαμε πρόταση στον διαγωνισμό επιμελητών από όλον τον κόσμο. Σε μια πρώτη φάση περάσαμε στους top 5 finalists και μετά από συνεντεύξεις και συζητήσεις επιλέχθηκε ο νικητής. Δουλέψαμε πολύ την πρότασή μας και συ κρατήσαμε το θέμα ώστε να έχει τόσο τοπικό όσο και διεθνές αντίκτυπο στην αρχιτεκτονική κοινότητα. Τα κριτήρια επιλογής του νικητή έχουν να κάνουν με το προτεινόμενο θέμα όσο και με το προφίλ των επιμελητών,. δηλαδή την εμπειρία τους στον χώρο της αρχιτεκτονικής και της καινοτομίας, αν έχει επιμεληθεί άλλες εκθέσεις, καθώς και η σημαντικότητα του ερευνητικού και του ακαδημαϊκού του έργου.
Ποιο είναι το θέμα και τι σας έκανε να το επιλέξετε;
Αρετή: Ο κύριος τίτλος μας είναι “Edible”που σημαίνει «βρώσιμο» ή «εδώδιμο», την τροφή, έναν από τους κύριους πόρους της ζωής. Με το θέμα θέλουμε να επανεξετάσουμε την παραγωγή, διανομή και κατανάλωση τροφίμων στις πόλεις. Η τροφή είναι ο σημαντικότερος πόρος που πρέπει να ενσωματώσουμε στις πόλεις μας ως μέρος της κρίσιμης αστικής υποδομής μας, όπως είναι οι δρόμοι και τα αυτοκίνητα. Γιατί, σύμφωνα με τις έρευνες, για να τροφοδοτήσουμε τον αυξανόμενο πληθυσμό των επόμενων δεκαετιών πρέπει να αυξήσουμε την παραγωγή τροφίμων κατά 70% και η λύση δεν είναι να το κάνουμε στην περιφέρεια, οδηγώντας στην καταστροφή των βιοτόπων, στην απώλεια βιοποικιλότητας και την αποψίλωση των δασών, αλλά να μεταφέρουμε την παραγωγή τροφής στα αστικά περιβάλλοντα, στα κτίρια, στους δημόσιους χώρους και στις υποδομές της πόλης. Αυτή είναι η κυριολεκτική σημασία του τίτλου.
Μεταφορικά με τη λέξη «edible» εννοούμε τους τρόπους που καταναλώνουμε την αρχιτεκτονική και τους τρόπους που καταναλώνουμε τον κτισμένο χώρο. Εδώ πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι τα κτίρια είναι υπεύθυνα για το 40% των εκπομπών του CO2, καθώς επίσης και το 40% της κατανάλωσης ενέργειας σε όλον τον κόσμο. Η κατασκευαστική βιομηχανία είναι μια από τις μεγαλύτερες γεννήτριες αποβλήτων παγκοσμίως. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο καλούμαστε να επαναπροσιορίσουμε μοντέλα τόσο της κατασκευής όσο και της κατοίκησης του δομημένου περιβάλλοντος. Θεωρούμε ότι αυτό είναι συλλογική ευθύνη.
Λυδία: Ο υπότιτλος της πρότασης είναι Η Αρχιτεκτονική του Μεταβολισμού» και αναφέρεται στον σχεδιασμό ενός νέου software και hardware για την αρχιτεκτονική που καλείται πλέον να λειτουργεί ως οργανισμός που συγχρονίζεται ενεργά με τον περιβάλλον. Αρετή: Μιλάμε για μία αρχιτεκτονική που μπορεί να παράγει οξυγόνο, να φιλτράρει τον αέρα για τους κατοίκους της, να παράγει και να επεξεργάζεται τους πόρους της και να διαχειρίζεται τα απόβλητα της. Θέλουμε επίσης να επανεξετάσουμε τα απόβλητα της αστικής ζωής ως έναν νέο πόρο και να αντικαταστήσουμε τα παραδοσιακά συστήματα «κατασκευάζω, καταναλώνω και πετάω» με κυκλικά συστήματα που περιορίζουν την απώλεια υλικών και πόρων.
Αυτό εκπαιδεύει με τη σειρά του και τη συμπεριφορά των ανθρώπων…
Αρετή: Υπάρχει συλλογική ευθύνη μεταξύ των υπευθύνων λήψης αποφάσεων, των αρχιτεκτόνων, των σχεδιαστών και των πολιτών ως χρηστών πόλεων και κτιρίων. Επιβάλλεται να αλλάξει και η συμπεριφορά των ανθρώπων. Να αλλάξουμε τον τρόπο με τον οποίο κατοικούμε ένα κτίριο, μια περιοχή και το πώς έχουμε πρόσβαση στους πόρους που χρειαζόμαστε.
Λυδία: Μια σημαντική πρόθεση είναι να κινητοποιήσουμε ένα ευρύτερο κοινό, σχεδιαστών, πολεοδόμων, ερευνητών περιβάλλοντος, να αναπτύξουμε συστήματα και μεθόδους υλοποίησης αρχιτεκτονικών μελετών όχι μόνο ως ένα τεχνικό μέσο να παράγει πόρους, αλλά ως ένα βιωματικό και εκφραστικό μέσο στο οποίο ενσωματονόμαστε ως οργανισμοί.
Ποια η επίδραση του Covid-19 στη Μπιενάλε;
Λυδία: Το θέμα μας σχετίζεται με την πανδημία, αλλά όχι άμεσα. Στους πρώτους μήνες του lockdown είδαμε πολλές προτάσεις για την σχέση της αρχιτεκτονικής με την υγιεινή, την πυκνότητα των πόλεων, την γρήγορη συκρότηση μονάδων περίθαλψης, περιστρεφόμενα στον άξονα της αρχιτεκτονικής ως μέσο άμυνας και προστασίας, ως ένα είδος ασπίδας. Το κύριο ερώτημα για εμάς δεν ήταν που θα επιστρέψουμε μετά το lockdown, όσο αυτό κρατήσει και πως κάποιες χωρικές δομές που δεν λειτουργούν μπορούν να επαναδιαρθρωθούν.
Το θέμα της τροφής, σχετίζεται άμεσα με την πανδημία. Στην Αμερική, με το ξεκίνημα της πανδημίας υπήρχε μεγάλη τροφική ανασφάλεια, όσο βλέπαμε τα ράφια σούπερ-μάρκετ να αδειάζουν ραγδαία, με ένα ρυθμό που δεν ήταν αναμενόμενος. Αυτή η ανασφάλεια αποδεικνύει πόσο εύθραστα είναι τα συστήματα παραγωγής και διακίνησης των τροφών και πόσο προβληματική η γεωπολιτική της κατανάλωσης και διανομής. Ήταν σαφές ότι η σύλληξη χωρικών δομών που να συμμετέχουν στην παραγωγή τροφής αποτελεί καίριο ζητούμενο σε αστικούς χώρους, είτε αυτό σχετίχεται με τον παραδοσιακό κήπο είτε με προηγμένα υδροπονικά συστήματα που λειτουργούν με την βοήθεια τεχνητής νοημοσύνης. Όπως και να έχει το θέμα, η περίοδος αυτής της κρίσης κατέστησε αναγκαίο να επαναθεωρήσουμε τρόπους και μεθόδους τροφικής αυτονομίας -μερικά- ως θέμα επιβίωσης σε τοπικό επίπεδο.
Μπορεί η αρχιτεκτονική να προστατεύει την υγεία μας, και εάν ναι, πώς?
Αρετή: Αν κατανοήσουμε την αρχιτεκτονική ως έναν ζωντανό οργανισμό που ζει σε συμβίωση μαζί μας, και όχι ένα τεχνούργημα, φυσικά μπορεί να μας προστατεύσει, όπως πρέπει να την προστατεύουμε, να τη διατηρούμε και να τη φροντίσουμε και εμείς οι χρήστες. Στη δουλειά μας, για παράδειγμα, εφαρμόζουμε εξελίξεις από την συνθετική βιολογία ή την επιστήμη υλικών, ώστε να κατασκευάσουμε προσόψεις και εσωτερικούς χώρους κτιρίων που μπορούν να φιλτράρουν την ατμοσφαιρική μόλυνση και το CO2, να ρυθμίζουν την θερμοκρασία χωρίς τεχνητά μέσα ή ακόμη και να παράγουν οξυγόνο για εμάς. Επίσης ερευνούμε πώς μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τα απόβλητα που παράγουμε στα σπίτια μας, και μέσω σταθμών βιομάζας στα κτίρια, να τα μετατρέψουμε σε βιώσιμη ενέργεια που χρειαζόμαστε να καταναλώσουμε.
Πρέπει να ζητήσουμε περισσότερα από την αρχιτεκτονική γιατί μπορεί να μας προσφέρει πολλά σε περιβαλλοντολογικά, οικονομικά και κοινωνικά επίπεδα. Δεν αναφερόμαστε εδώ σε ένα μανιφέστο ολιγαρκείας που στηρίζει την ιδέα του να έχουμε λιγότερα από αυτά που θέλουμε, αλλά το να έχουμε περισσότερα από αυτά που πραγματικά χρειαζόμαστε.