Γράφει ο Αντώνιoς Ντακανάλης, Καθηγητής και επικεφαλής ερευνητής Ψυχιατρικής και Ψυχοθεραπείας, Πανεπιστήμιο Μπικόκα του Μιλάνου
Όπως επισήμανα στο πρόσφατο Παγκόσμιο Συνέδριο Ψυχιατρικής, που φέτος πραγματοποιήθηκε στο Μεξικό, ουσίες, αλκοόλ, οθόνες, διαδίκτυο και social media κλονίζουν την ψυχική υγεία, ιδίως των νέων τόσο στη χώρα μας όσο και παγκοσμίως.
Η ανησυχία της επιστημονικής κοινότητας δεν περιορίζεται μόνο στο δυνητικά επιβλαβές περιεχόμενο και στον χρόνο που αφιερώνεται μπροστά στις οθόνες, αλλά επεκτείνεται και στο πόσο νωρίς αρχίζει η επαφή με κινητά τηλέφωνα και tablets, τα οποία συχνά αναλαμβάνουν τον ρόλο ψηφιακού «babysitter».
Παγκοσμίως, πάνω από το 75% των εφήβων από 13 έως 17 ετών έχει εκτεθεί διαδικτυακά σε επιβλαβές περιεχόμενο, όπως χρήση ναρκωτικών, αυτοκτονίες, αυτοτραυματισμοί και βία ενώ το 35% των εφήβων έχει εκτεθεί σε πληροφορίες για επικίνδυνες διατροφικές συνήθειες.
Παγκοσμίως, το 96% των εφήβων από 13 έως 17 ετών χρησιμοποιεί social media, ενώ πάνω από 45% δηλώνει ότι κάνει χρήση «σχεδόν συνέχεια». Παρόλο που αρκετές πλατφόρμες θέτουν συνήθως το όριο των 13 ετών για χρήση, πάνω από το 40% των παιδιών από 8 έως 12 έτη τις χρησιμοποιεί!
Στην Ελλάδα αυτή τη στιγμή 6 έφηβοι στους 10 είναι εθισμένοι στο ίντερνετ και τα social media και 2 στους 10 απομονώνονται από την πραγματική ζωή, εκδηλώνουν σοβαρή παραμέληση των σχολικών υποχρεώσεων και άλλων δραστηριοτήτων υπέρ της χρήσης των οθονών, καθώς και αίσθημα «στέρησης» όταν δε βρίσκουν πρόσβαση.
“Tο smarthone, το τάμπλετ και τα social media μας αιχμαλωτίζoυν την προσοχή, γιατί με την συνεχή παροχή ερεθισμάτων και την συχνή εναλλαγή τους επιδρούν στο κέντρο ανταμοιβής του εγκεφάλου και προκαλεί την έκκριση ντοπαμίνης.”
Η πολιτεία αναζητά τρόπους να προστατεύσει τους νέους από τον ψηφιακό εθισμό — μια μορφή εξάρτησης που έρχεται να προστεθεί στις ήδη γνωστές, όπως ο εθισμός στον τζόγο, το αλκοόλ, τη νικοτίνη και τα ναρκωτικά. Παρότι το μέσο είναι σχετικά νέο, η λειτουργία του εθισμένου εγκεφάλου και η συμπεριφορά των εξαρτημένων παραμένουν ίδιες με αυτά που ήδη γνωρίζουμε.
Tο smarthone, το τάμπλετ και τα social media μας αιχμαλωτίζoυν την προσοχή, γιατί με την συνεχή παροχή ερεθισμάτων και την συχνή εναλλαγή τους επιδρούν στο κέντρο ανταμοιβής του εγκεφάλου και προκαλεί την έκκριση ντοπαμίνης. Αυτή φέρνει μία γλυκιά αίσθηση ευφορίας που ενθαρρύνει την επανάληψη της συμπεριφοράς, οδηγώντας έτσι σε εξάρτηση. Αυτό συμβαίνει και όταν κάνουμε μία ανάρτηση στα social media: οι συνεχείς ειδοποιήσεις από τα likes μας κρατούν «κολλημένους» στις οθόνες, καθώς ελέγχουμε διαρκώς πόσα έχουμε συγκεντρώσει.
Πρόσφατα στην Αυστραλία ψηφίστηκε νόμος ο οποίος ορίζει την καθολική απαγόρευση της χρήσης των social media (π.χ. Tik Tok, Facebook, Reddit, Instagram, κτλ) σε παιδιά κάτω των 16 ετών. Μπορεί η Αυστραλία να είναι η πρώτη χώρα που υιοθέτησε τόσο ριζοσπαστικό μέτρο, και άλλες όμως χώρες, περιλαμβανόμενης και της Ελλάδας, προβληματίζονται προς την κατεύθυνση αυτή βασισμένες στα αποτελέσματα επιστημονικών ερευνών.
Η εφαρμογή του μέτρου στην Αυστραλία, θα αρχίσει σε ένα χρόνο, διάστημα το οποίο θα έχουν στη διάθεσή τους οι ψηφιακές πλατφόρμες για να κάνουν τις σχετικές μετατροπές που θα επιτρέπουν την ψηφιακή διαπίστωση της ηλικίας των χρηστών. Σχεδόν το 80% των Αυστραλών υποστηρίζει το μέτρο, υπάρχουν όμως φωνές που διατυπώνουν επιφυλάξεις ως προς την καθολικότητα της απαγόρευσης και προβληματισμούς για τα θέματα νομικά και άλλα που θα προκύψουν κατά την εφαρμογή. Παρόλα αυτά, ο Αυστραλός πρωθυπουργός Άντονι Αλμπανέζι έκανε λόγο για σημαντική πρωτοβουλία, χαρακτηρίζοντας τα social media ως “εθιστική μηχανή” που κρατάνε αιχμάλωτους εκατομμύρια ανθρώπους και ιδίως παιδιά και εφήβους, οι οποίοι μέσω των “likes” βιώνουν την αίσθηση αποδοχής και λαμβάνουν την επιβεβαίωση που αναζητούν αλλά συχνά δεν βρίσκουν αλλού. Σε αυτό συμφωνώ!
“τα έντονα ερεθίσματα των οθονών, που μεταξύ άλλων είναι σχεδιασμένα να είναι ελκυστικά και να προκαλούν ευχαρίστηση, ωθώντας μας όπως είπαμε να επαναλάβουμε την εμπειρία ξανά και ξανά, αναδιαμορφώνουν ουσιαστικά τον εγκέφαλο.”
Δυστυχώς, μια ολόκληρη γενιά μεγαλώνει με το σύνθημα: «Αν δεν αξίζει να το μοιραστείς, δεν αξίζει γενικά». Αυτό αντικατοπτρίζει την ανάγκη για συνεχή επιβεβαίωση μέσω των κοινωνικών δικτύων και τη μανία να καταγράφουμε κάθε στιγμή της ζωής μας για να την παρουσιάσουμε στους άλλους για αξιολόγηση. Τα “likes” στα social media έχουν εξελιχθεί σε ένα είδος ψηφιακού νομίσματος που μετρά την αξία του ατόμου. Η συνεχής αναζήτηση για “likes”, followers, σχόλια ή άλλες μορφές ψηφιακής αναγνώρισης λειτουργεί σαν ένα ισχυρό «ναρκωτικό» για τον εγκέφαλο, δημιουργώντας έναν φαύλο κύκλο ψυχολογικής εξάρτησης που δε σπάει εύκολα. Και δεν είναι μόνον αυτό!
Έρευνες για τη λειτουργία του εγκέφαλου και τη συμπεριφορά των παιδιών που γεννήθηκαν από το 2010 και μετά, που προφανώς εκτέθηκαν στις οθόνες και στον κόσμο του διαδικτύου και των social media από μικρή ηλικία, δείχνουν ότι:
H έντονη χρήση των ψηφιακών μέσων και οθονών που βομβαρδίζουν με ισχυρά και διαρκώς μεταβαλλόμενα ερεθίσματα, αλλάζει την καλωδίωση του παιδικού, ανώριμου εγκεφάλου.
Ο εγκέφαλος μας λειτουργεί μέσω «μονοπατιών» που μεταφέρουν πληροφορίες. Αυτά τα νευρωνικά μονοπάτια διαμορφώνονται και ενισχύονται όσο περισσότερο χρησιμοποιούνται. Έτσι, όταν ένα παιδί περνάει πολύ χρόνο μπροστά σε μια οθόνη, ο εγκέφαλος του προσαρμόζεται σε αυτό το περιβάλλον, δίνοντας προτεραιότητα στην επεξεργασία των πληροφοριών που λαμβάνει από τις οθόνες.
Αυτό που θέλω να γίνει κατανοητό είναι ότι τα έντονα ερεθίσματα των οθονών, που μεταξύ άλλων είναι σχεδιασμένα να είναι ελκυστικά και να προκαλούν ευχαρίστηση, ωθώντας μας όπως είπαμε να επαναλάβουμε την εμπειρία ξανά και ξανά, αναδιαμορφώνουν ουσιαστικά τον εγκέφαλο. Αλλάζουν τον τρόπο δηλαδή που ο παιδικός εγκέφαλος λειτουργεί, ενισχύοντας τα νευρωνικά μονοπάτια που σχετίζονται με την ανταμοιβή και την επεξεργασία των οπτικών ερεθισμάτων, των ήχων και των γρήγορων αλλαγών. Ως αποτέλεσμα, τα παιδιά μπορεί να δυσκολεύονται να συγκεντρωθούν, να ελέγξουν τις παρορμήσεις τους και να αλληλοεπιδρούν ουσιαστικά με τους άλλους.
“Η υπερβολική χρήση προκαλεί μεταβολές στην αμυγδαλή, μέρος του εγκεφάλου σημαντικό για την συναισθηματική μάθηση και συμπεριφορά και του προμετωπιαίου λοβού που ελέγχει τις παρορμήσεις, ρυθμίζει τα συναισθήματα και ελέγχει την κοινωνική συμπεριφορά.”
Αυτές ακριβώς τις επιπτώσεις τεκμηριώνουν οι επιστημονικές μελέτες, σύμφωνα με τις οποίες οι έφηβοι του σήμερα, τα παιδιά δηλαδή, που μεγάλωσαν όχι στις παιδικές χαρές αλλά μπροστά σε μια οθόνη κινητού ή τάμπλετ με τα ερεθίσματα που είπαμε, που έμαθαν να ”παίζουν” στις οθόνες ή μεταξύ τους μέσω οθονών αλλά και να έχουν μία ψηφιακή και όχι μία άμεση επαφή με τον κόσμο εκεί έξω, αυτά τα παιδιά έχουν όχι μόνο καταθλιπτικό συναίσθημα αλλά και συμπεριφορές που διαφέρουν από αυτές προηγούμενων γενιών, όπως κοινωνική ανωριμότητα και ανασφάλεια και διάσπαση προσοχής, η οποία έχει αυξηθεί κατακόρυφα τα τελευταία χρόνια.
Η υπερβολική χρήση προκαλεί μεταβολές στην αμυγδαλή, μέρος του εγκεφάλου σημαντικό για την συναισθηματική μάθηση και συμπεριφορά και του προμετωπιαίου λοβού που ελέγχει τις παρορμήσεις, ρυθμίζει τα συναισθήματα και ελέγχει την κοινωνική συμπεριφορά.
Με άλλα λόγια, τα παιδιά που κολλάνε στις οθόνες από νωρίς, γίνονται ”ελλειμματικά” σε κοινωνικές δεξιότητες και στη συναισθηματική νοημοσύνη, ενίοτε εκδηλώνουν φόβο ή ανασφάλεια στη δια ζώσης επικοινωνία και αλληλεπίδραση και δε μπορούν να συγκεντρωθούν και να εστιάσουν σε ένα θέμα για πολλή ώρα ή να τηρήσουν το καθημερινό τους πρόγραμμα, κάτι που, όπως αντιλαμβάνεστε δυσχεραίνει την εις βάθος μάθηση και δημιουργικότητα.
Ευτυχώς ο εγκέφαλος είναι νευροπλαστικός, όταν σταματήσει η αλόγιστη χρήση, ο εγκέφαλος επανέρχεται! Για παράδειγμα υπήρξε πολύ σημαντική μείωση των καταθλιπτικών συμπτωμάτων και βελτίωση της συγκέντρωσης στους εφήβους που περιόρισαν για ένα μήνα τον ημερήσιο χρόνος έκθεσης στο διαδίκτυο και τα social από 3 ώρες σε 30 λεπτά.
Αυτό βέβαιά που με ανησυχεί όμως είναι ότι τα παιδιά χάνουν κάποια αναπτυξιακά στάδια που είναι κρίσιμα για την εξέλιξη τους. Όταν το παιδί δεν μορφωθεί στην κατάλληλη ηλικία ή δεν μάθει να αλληλοεπιδρά ουσιαστικά με τους άλλους, αργότερα τα πράγματα δυσκολεύουν χωρίς να σημαίνει ότι η προσπάθεια καθίσταται αδύνατη.
Υπάρχει ευρεία συναίνεση στην επιστημονική κοινότητα ότι η ψηφιακή τεχνολογία μπορεί να έχει τόσο αρνητικές όσο και θετικές επιδράσεις σε παιδιά και εφήβους. Τα παιδιά και οι έφηβοι, ιδιαίτερα όσοι ζουν σε απομακρυσμένες περιοχές ή ανήκουν σε μειονότητες λόγω σεξουαλικού προσανατολισμού, καταγωγής, φυλής ή θρησκείας ή αναπηρίας, έχουν τη δυνατότητα μέσω των social media να επικοινωνήσουν με παιδιά με τα ίδια ενδιαφέροντα και προβληματισμούς, να βρουν χρήσιμες πληροφορίες, να εκφραστούν, με λίγα λόγια να συνδεθούν και να λάβουν υποστήριξη από άλλους ανθρώπους – και αυτή είναι μια από τις θετικές πλευρές των social media.
“Τα παιδιά και οι έφηβοι επηρεάζονται με διαφορετικό τρόπο ανάλογα με το πολιτισμικό και κοινωνικοοικονομικό υπόβαθρο κάθε παιδιού καθώς επίσης και με τις ικανότητες ή αδυναμίες του καθενός και την κατάσταση της ψυχικής και σωματικής του υγείας. Περισσότερο επηρεάζονται αρνητικά τα κορίτσια, ιδιαίτερα όσα από αυτά έχουν ήδη έχουν εύθραυστο ψυχισμό.”
Την τελευταία δεκαετία όμως η έρευνα αποδεικνύει ότι υπάρχει εύλογος λόγος ανησυχίας για τις αρνητικές επιπτώσεις. Για παράδειγμα στην Ελλάδα οι έφηβοι περνούν καθημερινά μπροστά στις οθόνες σχεδόν 6,30 ώρες, ενώ ο επιτρεπόμενος μέγιστος χρόνος έκθεσης είναι 2 με 3 ώρες. Και δυστυχώς οι μελέτες δείχνουν ότι οι έφηβοι που περνούν περισσότερο από 3 ώρες ημερησίως στο διαδίκτυο και τα social εμφανίζουν διπλάσιο κίνδυνο να εμφανίσουν συμπτώματα κατάθλιψης και άγχους.
Η επίδραση της χρήσης του διαδικτύου και των social media στην ψυχική υγεία των παιδιών εξαρτάται από πολλούς παράγοντες στους οποίους περιλαμβάνεται το περιεχόμενο, ο χρόνος έκθεσης, η ηλικία έναρξης της χρήσης, η γονική εποπτεία και οι δραστηριότητες που περιορίζονται όπως ο ύπνος, η αλληλεπίδραση με άλλους ανθρώπους και η σωματική δραστηριότητα.
Τα παιδιά και οι έφηβοι επηρεάζονται με διαφορετικό τρόπο ανάλογα με το πολιτισμικό και κοινωνικοοικονομικό υπόβαθρο κάθε παιδιού καθώς επίσης και με τις ικανότητες ή αδυναμίες του καθενός και την κατάσταση της ψυχικής και σωματικής του υγείας.
Περισσότερο επηρεάζονται αρνητικά τα κορίτσια, ιδιαίτερα όσα από αυτά έχουν ήδη έχουν εύθραυστο ψυχισμό. Παρουσιάζουν χαμηλή αυτοεκτίμηση λόγω συγκρίσεων, διαταραγμένη εικόνα σώματος και υιοθέτηση βλαβερών συνηθειών διατροφής, κατάθλιψη λόγω ψηφιακού εκφοβισμού, κακό ύπνο, κοινωνική πίεση να συμπεριφέρονται με συγκεκριμένο τρόπο.
Περιεχόμενο όπως μηνύματα μίσους, αυτοκτονίες, αυτοτραυματισμοί που οδηγούν σε αιμορραγίες, πρόκληση ασφυξίας, μπορεί να αποβεί μοιραίο για παιδιά με ήδη εύθραυστη ψυχική υγεία.
Ενήλικες με ψεύτικα προφίλ προσεγγίζουν παιδιά και εφήβους μέσω των social media με σκοπό να τους εκμεταλλευτούν οικονομικά ή σεξουαλικά, συχνά δε απειλούν να κυκλοφορήσουν «προσωπικές» φωτογραφίες των παιδιών στο διαδίκτυο.
“Εκτεταμένη χρήση έχει συνδεθεί επίσης και με αύξηση κλινικά διαγνωσμένης ΔΕΠΥ (διαταραχή ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητας), διαταραχές ύπνου, καθυστέρηση της ανάπτυξης λόγου, φτωχή ακαδημαϊκή απόδοση, αύξηση της παχυσαρκίας και του κινδύνου εμφάνισης μεταβολικού συνδρόμου στην ενήλικη ζωή, που με τη σειρά του μπορεί να επιφέρει σοβαρά προβλήματα υγείας, όπως καρδιοπάθειες, σακχαρώδη διαβήτη και εγκεφαλικά επεισόδια.”
Οι ψηφιακές πλατφόρμες είναι έτσι σχεδιασμένες ώστε να «αιχμαλωτίζουν» τον χρήστη και να μεγιστοποιούν την παραμονή τους σε αυτές με άμεση συνέπεια την παραμέληση και την δυσλειτουργία σε άλλους τομείς όπως η ενασχόληση με τα μαθήματα, ο αθλητισμός, η κοινωνική συναναστροφή, ο ύπνος.
Η γρήγορη και συνεχής παροχή ερεθισμάτων ενεργοποιεί, όπως είπα, το κέντρο ανταμοιβής του εγκεφάλου, που αντιδρά εκκρίνοντας ντοπαμίνη, ουσία που προκαλεί ευφορία με συνέπεια ο χρήστης να θέλει να επαναλάβει την εμπειρία και να καταλήγει σε χρήση καταναγκαστική που δεν μπορεί να ελέγξει.
Όταν ο ε(ρε)θισμός γίνει υπερβολικός δημιουργούνται αλλαγές στον εγκέφαλο παρόμοιες με αυτές των εθισμένων σε αλκοόλ, ναρκωτικά ή χαρτοπαιξία.
Εκτεταμένη χρήση έχει συνδεθεί επίσης και με αύξηση κλινικά διαγνωσμένης ΔΕΠΥ (διαταραχή ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητας), διαταραχές ύπνου, καθυστέρηση της ανάπτυξης λόγου, φτωχή ακαδημαϊκή απόδοση, αύξηση της παχυσαρκίας και του κινδύνου εμφάνισης μεταβολικού συνδρόμου στην ενήλικη ζωή, που με τη σειρά του μπορεί να επιφέρει σοβαρά προβλήματα υγείας, όπως καρδιοπάθειες, σακχαρώδη διαβήτη και εγκεφαλικά επεισόδια.
Παρόλο που οι μέχρι στιγμής έρευνες δεν έχουν απαντήσει όλα τα ερωτήματα, το γεγονός είναι ότι τα παιδιά μας, ειδικά αυτά που γεννήθηκαν μετά το 2010, έχουν λάβει άθελα τους μέρος σε ένα κοινωνικό πείραμα τεραστίων διαστάσεων και δεν έχουν την πολυτέλεια να περιμένουν μέχρι να διαπιστωθεί πλήρως η επίπτωση της αλόγιστης χρήσης των social media. Ο εγκέφαλος αναπτύσσεται σε παιδιά και εφήβους και οφείλουμε να τον διαφυλάξουμε.
Στην περίοδο της εφηβείας οι επικίνδυνες συμπεριφορές μεγιστοποιούνται και εμφανίζεται το 45% των προβλημάτων ψυχικής υγείας που παρουσιάζονται στην ενήλικη ζωή.
Γνωρίζουμε επίσης ότι η υπερβολική ενασχόληση με το ίντερνετ, το gaming και τις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης επηρεάζει τη συμπεριφορά των νέων, αυξάνοντας την παρορμητικότητα και τη δυσκολία ελέγχου, οδηγώντας συχνά σε βίαιες αντιδράσεις καθώς και στην εξάπλωση φαινομένων όπως ο διαδικτυακός εκφοβισμός και οι έντονες διαδικτυακές αντιπαραθέσεις. Αυτές οι καταστάσεις ενισχύουν την επιθετικότητα, που συχνά ξεπερνά τα όρια του ψηφιακού κόσμου και εκδηλώνεται στην πραγματική ζωή. Το αποτέλεσμα είναι ένας φαύλος κύκλος: ο ψηφιακός εθισμός εντείνει την παραβατική συμπεριφορά και τη βία, υπονομεύοντας τόσο την ψυχική υγεία των ατόμων όσο και τη συνοχή της κοινωνίας στο σύνολό της.
Μην λησμονούμε ακόμα ότι οι αλγόριθμοι των μεγάλων πλατφορμών κοινωνικής δικτύωσης συχνά εκθέτουν τα παιδιά μας σε επιβλαβές περιεχόμενο, ακόμα και αν αυτό συμβαίνει ακούσια.
Μέσα από την επαναλαμβανόμενη έκθεση σε ακατάλληλα ερεθίσματα, τα παιδιά εξοικειώνονται με βίαιες ή επικίνδυνες συμπεριφορές, σταδιακά τις απενοχοποιούν και δεν αργούν να τις μιμηθούν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα επικίνδυνα «challenges», τα οποία κάνουν θραύση στο TikTok και έχουν ήδη προκαλέσει σοβαρούς τραυματισμούς σε δυο παιδιά, σε Ρόδο και Πάτρα. Με αφορμή αυτά τα περιστατικά, έχω λάβει πολλά μηνύματα από γονείς που ανησυχούν και ρωτούν εάν οι κίνδυνοι είναι πραγματικοί. Και η απάντηση είναι ξεκάθαρα: Ναι!
Η εφηβεία και η προεφηβεία είναι κρίσιμες αναπτυξιακές φάσεις, όπου το «διαφορετικό» και το «επικίνδυνο» μοιάζει ελκυστικό. Επιπλέον ο εγκέφαλος των παιδιών –και ειδικότερα το τμήμα που ρυθμίζει τα συναισθήματα, τον παρορμητισμό– δεν έχει ολοκληρώσει την ανάπτυξή του. Αυτό μαζί με την εμμονική δίψα για likes ή followers, καθιστά τα παιδιά και τους εφήβους πιο ευάλωτους στις επιρροές που δέχονται – είτε θετικές είτε αρνητικές. Οπότε οι γονείς πρέπει να είμαστε διπλά προσεκτικοί.
Το βάρος που πέφτει στους γονείς είναι μεγάλο, περίπου το 75% αυτών πιστεύει ότι σήμερα ο γονεϊκός ρόλος είναι πιο σύνθετος και πιο δύσκολος σε σχέση με 20 χρόνια πριν κυρίως λόγω των social media.
Οι γονείς μπορούν σίγουρα να κάνουν πολλά, σε καμία περίπτωση όμως δεν ευθύνονται για τα πάντα, ούτε μπορούν να προστατεύσουν τα παιδιά τους και να τα βοηθήσουν να αναπτύξουν μια υγιή σχέση με το διαδίκτυο χωρίς την αρωγή των εκπαιδευτικών, των εταιρειών τεχνολογίας, της επιστημονικής κοινότητας και της Πολιτείας!