Δε θα πω ψέματα. Όχι μόνο δεν παρακολούθησα τη φετινή Σύνοδο των G20 (ποιος έχει χρόνο το Σεπτέμβρη;), αλλά γύρισα και κανάλι όταν εδώ μας έδειχναν πόσο σνόμπαραν οι Κινέζοι τον Μπαράκ Ομπάμα, επειδή ξέχασαν(;) να του στρώσουν κόκκινο χαλί, όπως στους άλλους ηγέτες. Παρόλα αυτά, όταν οι G20 εξέδωσαν από το Χανγκζού την καθιερωμένη communiqué, βρήκα μερικές ενδιαφέρουσες προτάσεις, ανάμεσα στις γενικόλογες δεσμεύσεις και υποσχέσεις τους. Για πρώτη φορά, οι 20 ισχυρότεροι του κόσμου αναγνωρίζουν επίσημα, δημόσια - και συχνά έμπρακτα, θα έλεγα - το θεμελιώδη ρόλο της ψηφιακής τεχνολογίας, όχι μόνο στην επικοινωνία, αλλά και στη συνδιαλλαγή μεταξύ πολιτών/καταναλωτών, επιχειρήσεων και κυβερνήσεων. Γι' αυτό και εισήγαγαν τον όρο «digital inclusion», που αφορά τη συμμετοχή όσο το δυνατό περισσότερων ανθρώπων και οργανισμών στην ψηφιακή δραστηριότητα, χωρίς αποκλεισμούς και διακρίσεις.
Κι όμως, υπάρχει και ψηφιακή ανισότητα
Λένε λοιπόν, στην παρ. 14, μεταξύ άλλων: «Παραδίδουμε την Πρωτοβουλία των G20 για την Ανάπτυξη και Συνεργασία της Ψηφιακής Οικονομίας... Στοχεύουμε να διαμορφώσουμε ευνοϊκές συνθήκες για την αντιμετώπιση του ψηφιακού χάσματος, μέσα από την εξάπλωση, καλύτερη και φθηνότερη ευρυζωνική πρόσβαση, ροή πληροφοριών.... ασφάλεια, προστασία των προσωπικών δεδομένων, επενδύσεις στον τομέα Τεχνολογίας Πληροφοριών, την επιχειρηματικότητα, την ψηφιακή μετάβαση, τη συνεργασία στο ηλεκτρονικό εμπόριο (e-commerce), την ψηφιακή δραστηριότητα χωρίς αποκλεισμούς για τις μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις».
Η ξύλινη γλώσσα τους είναι εμφανής, αλλά δεν έχουν άδικο. Γιατί έχει σημασία η πρόσβαση χωρίς αποκλεισμούς και ποιο είναι το «ψηφιακό χάσμα» για το οποίο μιλούν;
Η τελευταία έρευνα του ΟΟΣΑ για τους μαθητές είναι αποκαλυπτική:
Ενώ στις ανεπτυγμένες χώρες (όπως Ολλανδία, σκανδιναβικές, Χονγκ Κονγκ) το 98% των οικονομικά αδύναμων μαθητών έχει πρόσβαση στο διαδίκτυο στο σπίτι, σε άλλες χώρες, μέχρι και το 50% των οικονομικά αδύναμων μαθητών έχουν πρόσβαση μόνο στο σχολείο (50% στην Τουρκία, 45% στο Μεξικό, 40% στην Ιορδανία).
Σε όλες τις χώρες του ΟΟΣΑ, ακόμα και στις πιο ανεπτυγμένες, οι οικονομικά αδύναμοι μαθητές χρησιμοποιούν το διαδίκτυο περισσότερο χρόνο και κυρίως για παιχνίδια και επικοινωνία (chat).
Η «απειλή» του ψηφιακού χάσματος είναι ξεκάθαρη. Παρά το γεγονός ότι η πρόσβαση στο διαδίκτυο έχει γίνει ευκολότερη σε σχέση με το παρελθόν, τα πιο φτωχά παιδιά 15-18 ετών «δεν έχουν τη γνώση ή τη δυνατότητα» να το αξιοποιήσουν για την προσωπική τους ανάπτυξη, την απόκτηση νέων δεξιοτήτων, τη συμμετοχή στην ηλεκτρονική διακυβέρνηση, την ένταξη στην αγορά εργασίας. «Η ίση πρόσβαση δεν συνεπάγεται ίσες ευκαιρίες», καταλήγει η έκθεση του διεθνούς οργανισμού. Κι αυτό ισχύει και για τις πιο πλούσιες χώρες!
Από την εργασία στη ζωή
Άρα, επιστρέφοντας στην έννοια του digital inclusion, πρέπει να συνειδητοποιήσουμε συνολικά κάτι που ζούμε καθημερινά. Πέρασαν οι εποχές που η τεχνολογία απαιτούσε «απλώς» την ολοένα και μεγαλύτερη εξειδίκευση από τον εργαζόμενο, κάτι που στην τελική αφορούσε μόνο στην αγορά εργασίας. Σήμερα, η ψηφιακή οικονομία περιλαμβάνει ένα γιγαντιαίο σύνολο προϊόντων και υπηρεσιών που η παραγωγή, διανομή και πώλησή τους εξαρτάται από την ψηφιακή τεχνολογία... Κι αυτή η τεχνολογία έχει φτάσει σε εντελώς διαφορετικά επίπεδα: ηλεκτρονικό εμπόριο μέσω κινητών συσκευών, συνέργειες b2b που ξεκινούν εξ ολοκλήρου μέσω ίντερνετ, στοχευμένο όσο ποτέ digital advertising, επιχειρήσεις που συνίστανται ολόκληρες σε μια και μόνο εφαρμογή για smartphone, cloud computing, οργανική διάδοση των social media, τεχνολογία αισθητήρων, πρακτικές εφαρμογές εικονικής ή επαυξημένης πραγματικότητας κ.ά.
Κι αν αυτό είναι το σήμερα, 800 κορυφαίοι παράγοντες της παγκόσμιας ICT κοινότητας θεωρούν (κατά 91,2%) ότι ως το 2025 θα φορούμε ρούχα που συνδέονται στο διαδίκτυο, ότι το 90% του πληθυσμού θα έχει πρόσβαση στο διαδίκτυο (κατά 78,8%) και ότι το 50% της διαδικτυακής κίνησης θα αφορά σε συσκευές του σπιτιού (69,9%).
Επομένως, εδώ δεν μιλάμε για την προσθήκη μιας εξειδίκευσης, μιας επιπλέον δεξιότητας υπολογιστών στο βιογραφικό ενός εργαζόμενου. Παλιά η αγορά απαιτούσε την εκμάθηση νέων εργαλείων του Google Analytics από έναν digital marketeer. Σήμερα, είναι η κοινωνία, που απαιτεί από έναν πολίτη, κάθε ηλικίας, να συνδιαλέγεται με το κράτος ηλεκτρονικά, να πληρώνει λογαριασμούς μέσω mobile banking, να κάνει αιτήσεις εργασίας όχι με email, αλλά με QR code, να βελτιώνει τα προσόντα του μέσω ακαδημαϊκών e-courses κ.ο.κ.
Η εποχή της ψηφιακής νοημοσύνης
Πώς μπορεί λοιπόν ένας άνθρωπος, είτε μαθητής, είτε σπουδαστής, είτε και εργαζόμενος, να έχει εξασφαλισμένα τα βασικά εφόδια για να μην αποκλειστεί από αυτή την ψηφιακή οικονομία;
Οι απαντήσεις στο ερώτημα αναδύονται ήδη σιγά-σιγά, όπως για παράδειγμα αυτή του συλλογικού project για την ψηφιακή νοημοσύνη (DQ). Σε αυτό συμμετέχουν ειδικοί, επιστήμονες, εκπαιδευτικοί και στελέχη ιδρυμάτων για την παιδεία, έχοντας διαμορφώσει μια online πλατφόρμα ψηφιακής εκπαίδευσης που έχει εφαρμοστεί πιλοτικά σε 14 χώρες και έχει δοκιμαστεί από 90.000 μαθητές.
Όπως το IQ (δείκτης νοημοσύνης) και το EQ (συναισθηματική νοημοσύνη), το DQ αποτελεί μονάδα μέτρησης της δυνατότητας κοινωνικής και γνωσιακής προσαρμογής στην ψηφιακή ζωή. Κι αφού αυτή η προσαρμογή δεν... περιμένει τους ανθρώπους να μεγαλώσουν, είναι απαραίτητο να γίνει με σχέδιο, ολοκληρωμένα και με τη σωστή καθοδήγηση. Η ψηφιακή νοημοσύνη κινείται γύρω από επτά άξονες:
1. Ψηφιακή ταυτότητα (digital identity). Από το απλό email μέχρι το προφίλ στο instagram και το online portfolio, διαθέτουμε επώνυμη online παρουσία. Καθένας πρέπει να γνωρίζει τι χρειάζεται και ποιες οι επιπτώσεις αυτής της παρουσίας.
2. Βέλτιστη χρήση (digital use). Η γνωστή τοις πάσι ανάγκη να προστατέψουμε τα παιδιά μας από την υπερβολική χρήση του διαδικτύου, μέσω οποιασδήποτε συσκευής. Μαθαίνουμε το μέτρο.
3. Προστασία (digital security). Η διαρροή προσωπικών δεδομένων και η προσβολή με ιούς ή malware είναι ό,τι πιο σύνηθες στους προσωπικούς υπολογιστές μας. Με τα κατάλληλα εργαλεία και οδηγίες περιήγησης όμως, μπορούν όλοι οι χρήστες να προστατευθούν.
4. Ασφάλεια (digital safety). Δεκάδες οι κίνδυνοι στο ίντερνετ: από διαδικτυακό bullying μέχρι στρατολόγηση... τρομοκρατών. Τα παιδιά πρέπει να μάθουν να ξεχωρίζουν και να αποφεύγουν τις απειλές.
5. Επικοινωνία (digital communication). Η δυνατότητα ομαλής επικοινωνίας και συνεργασίας με άλλους χρήστες.
6. Ενσυναίσθηση (digital emotional intelligence). Η δυνατότητα ανάπτυξης δικτύου σχέσεων και επαφών με άλλους χρήστες.
7. Ψηφιακή εγγραματοσύνη (digital literacy). Η δυνατότητα να βρίσκουμε, να αξιολογούμε, να χρησιμοποιούμε, να μοιραζόμαστε αλλά και να δημιουργούμε πληροφορίες και υλικό στο διαδίκτυο.
8. Επίγνωση δικαιωμάτων (digital rights). Κάθε χρήστης, ανεξαρτήτως ηλικίας, πρέπει να γνωρίζει τα δικαιώματά του στην προστασία των προσωπικών του δεδομένων, την πνευματική ιδιοκτησία, την ελευθερία του λόγου και την προστασία από τη λεκτική βία.
Μαθαίνοντας την ψηφιακή τέχνη
Θα άξιζε στο σημείο αυτό να δώσουμε κάποια εύσημα στην Κίνα, όχι τόσο επειδή επέμενε να συμπεριληφθεί το θέμα του digital inclusion στη Σύνοδο των G20, την οποία και φιλοξένησε, αλλά επειδή προσπαθεί να το εφαρμόσει εδώ και χρόνια στα σχολεία της. Στο εύρωστο Χονγκ Κονγκ, ας πούμε, από το 2014 προβλεπόταν η χρήση τάμπλετ συσκευών σε 88 σχολεία, όχι μόνο για την ανάγνωση ψηφιοποιημένων εγχειριδίων (e-textbooks) αλλά και για «τη συμμετοχή των μαθητών σε συζητήση μέσω του τάμπλετ». Και στο Πεκίνο όμως, σε πολλά σχολεία τα παιδιά πηγαίνουν στο μάθημα με τάμπλετ αντί για τη σχολική... σάκα - το λεγόμενο «e-bag».
Σκεφτείτε πόσο εξοικειώνονται αυτά τα παιδιά με την ψηφιακή τεχνολογία και μάλιστα όταν η επαφή τους με αυτήν είναι μαθησιακής φύσης και δεν εξαντλείται σε emoticons στο Facebook. Ο χώρος και χρόνος του άρθρου αυτού δεν φτάνει φυσικά για να κάνουμε μια γενναία συζήτηση για το πώς μπορούν να σχεδιαστούν παιδαγωγικές στρατηγικές και πρακτικές διδασκαλίας που να περιλαμβάνουν τάμπλετ και smart συσκευές γενικά. Αλλά φτάνει για να μεταφέρει την άποψη του Wan Ng (University of Technology Sydney, Australia):
«Η ψηφιακή εγγραματοσύνη θεμελιώνει τη μακροπρόθεση επένδυση στη διά βίου εκπαίδευση, όπως ακριβώς η γλωσσική εγγραματοσύνη και τα μαθηματικά εφοδιάζουν τα άτομα ώστε να ζήσουν γεμάτη και ενήμερη ζωή». Προφανώς ένας πραγματικά καλός δάσκαλος δεν χρειάζεται απαραίτητα υπολογιστή και ίντερνετ για να διδάξει καλά, αλλά η χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας δεν έχει στόχο μόνο την εκμάθηση της ύλης, αλλά και την ίδια τη διαδικασία της ψηφιακής εκμάθησης. «Η ψηφιακή γνώση που διαθέτουν [οι νέοι] είναι αυτή που αναπτύσσουν άτυπα, μέσα από τον πειραματισμό και την κοινωνικοποίησή τους με τους φίλους και την οικογένεια». Γι' αυτό «ο ρόλος των εκπαιδευτικών είναι να τους διδάξουν για τους διαφορετικούς τύπους τεχνολογίας που υπάρχουν για διαφορετικούς σκοπούς και να τους μάθουν να τη χρησιμοποιούν».
Ng, Wan. New Digital Technology in Education: Conceptualizing Professional Learning for Educators (σελ. 194-195) . Springer, 2016.