Δεν είναι πάντα προφανές σε ποιό επίπεδο ανάλυσης αξίζει να προσεγγίζεις κάθε ζήτημα. Εβδομάδες μετά τον αποκλεισμό του Αμερικανού Προέδρου, Ντόναλντ Τραμπ, από τα πιο δημοφιλή μέσα κοινωνικής δικτύωσης, παρακολουθούμε στο δημόσιο διάλογο μία σειρά ερωτημάτων, που αν και έχουν θεμελιωθεί πριν την εισβολή στο Καπιτώλιο, στα μεθεόρτια των γεγονότων καθίστανται πιο εμφανή και επίμονα από ποτέ.
-Τι σημαίνει για τις αξίες της Δύσης ότι το Twitter μπορεί να αποκλείσει τον Πρόεδρο της ισχυρότερης χώρας στο κόσμο;
-Υπάρχει ιδεολογική προκατάληψη από τους ιθύνοντες νόες των τεχνολογικών κολοσσών;
-Ήταν δικαιολογημένη η απόφαση τους ή αφήνει μία πολιτειακή κερκόπορτα που θα μας στοιχίσει στο μέλλον;
Όσο φαινομενικά αντιφατικό και να ακούγεται, είναι πιθανό ο αποκλεισμός του Ντόναλντ Τραμπ από το Twitter να είναι σωστός και λάθος συγχρόνως. Η ορθή προσέγγιση οφείλει την αποσαφήνιση του μεθοδολογικού του προβλήματος πρώτα: σε ποιό επίπεδο ανάλυσης τίθεται κάθε φορά η ερώτηση.
Τουλάχιστον τρία είναι αυτά τα επίπεδα, που, αν και αλληλεπιδρούν μεταξύ τους, επιβάλλουν τον δικό τους αυτόνομο στοχασμό.
Μικρο-αναλυτικό Επίπεδο:
Έπραξαν ορθά τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με τον αποκλεισμό του Αμερικάνου Προέδρου;
Υπαρξιακό Επίπεδο:
Συγκεντρώνουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης περισσότερη δύναμη από ότι μπορούμε να ανεχτούμε;
Εννοιολογικό Επίπεδο:
Τι είναι τελικά τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης: δίκτυα τηλεπικοινωνίας, μέσα ενημέρωσης ή κάτι που δεν έχουμε ανακαλύψει ακόμα;
Έπραξαν ορθά τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με τον αποκλεισμό του Αμερικάνου Προέδρου (Μικρο-αναλυτικό Επίπεδο);
Υπάρχουν αρκετοί που αμφιταλαντεύονται ως προς το ορθό της απόφασης αποκλεισμού. Αυτό είναι ένα ενδιαφέρον ζήτημα, που όντως εγκολπίζει μία σειρά ερωτημάτων άξιων περισυλλογής. Στη περίπτωση του Τραμπ, ωστόσο, υπάρχουν μικρά περιθώρια αμφισβήτησης για το αναπόφευκτο της επιλογής.
Ο Τραμπ παραβιάζει εδώ και χρόνια οποιαδήποτε έννοια πολιτικής όρων υπηρεσίας στο Twitter. Μέσω αυτού έχει πραγματοποιήσει αλλεπάλληλες ad hominem επιθέσεις σε πολιτικούς, δημοσιογράφους, και απλούς πολίτες, ενώ έχει υποκινήσει εκούσιο διαδικτυακό bullying δια των εξαγριωμένων ακολούθων του.
Επιπρόσθετα, έχει επιμελώς διασπείρει μία σειρά αμφισβητούμενων ειδήσεων με αποκορύφωση, βέβαια, την αέναη καμπάνια περί εκλογικής νοθείας στις Προεδρικές του 2020 (είχε προκαταβάλει νοθεία και στις εκλογές του 2016, απλά σε εκείνες δεν ήταν ούτε εν ενεργεία πρόεδρος αλλά ούτε και ηττημένος της διαδικασίας).
Η πολιτική - αν και όχι νομική - του ευθύνη για τα γεγονότα που προκλήθηκαν στο Καπιτώλιο είναι σχεδόν αδιαμφισβήτητη. Τεράστιο μέρος αυτής της καθοδήγησης του όχλου έγινε μέσα από τα social media, και δη του Twitter. Κυριολεκτώντας, ο Πρόεδρος των ΗΠΑ έφτασε να απειλήσει μέχρι και για πυρηνικό πόλεμο μέσω της πλατφόρμας.
Το επιχείρημα για την ελευθερία λόγου, εάν και υπέρτατο, πρέπει να τίθεται σε συνάρτηση με τα παράγωγά του. Εάν υποκινεί ή παρακινεί σε βία, εάν διασπείρει ψευδείς ειδήσεις, εάν εργαλειοποιεί σε ρόλο στρατού δολοφονίας χαρακτήρων τους ακόλουθούς του, τότε πρέπει να συγκρίνεται στη ζυγαριά των δικαιωμάτων που καταπατά.
Τέλος, υπάρχει και ένας σημαντικός παράγοντας που συχνά παραλείπεται. Πράξεις που θα απέκλειαν το μέσο λογαριασμό του Twitter, θα ήταν φύσει αντιδημοκρατικό να μην επιφέρουν τις ίδιες επιπτώσεις στον Ντόναλντ Τραμπ. Όπως, αντίστοιχα, δεν θα ήλπιζε ποτέ κανείς ενώπιον δικαστηρίου να κριθεί με διαφορετικούς νόμους λόγω της έλλειψης πολιτικής ή άλλης θεσμικής του ισχύς.
Είναι ευκρινές ότι τα social media έπραξαν αυτό που δεν μπορούσαν να αποφύγουν. Ο αντίλογος, σε διαφορετική περίπτωση, θα τα στοχοποιούσε ως συνεργούς σε ένα κατ’εξακουλούθηση αδίκημα που ξεδιπλωνόταν απροκάλυπτα υπό την εποπτεία τους.
Ωστόσο, η a priori δυνατότητα των μέσων κοινωνικής δικτύωσης να θέτουν τους όρους του διαλόγου, την ίδια στιγμή που δεν αναγνωρίζονται ως θεσμική εξουσία, μας οδηγεί στο δεύτερο - και βαθύτερο από το πρώτο - επίπεδο ανάλυσης: το Υπαρξιακό.
Συγκεντρώνουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης περισσότερη δύναμη από ότι μπορούμε να ανεχτούμε (Υπαρξιακό Επίπεδο);
Φαντάζει δυστοπικό ένα σενάριο στο οποίο τα δικαστήρια ή το κοινοβούλιο μίας χώρας θα ήταν συγχρόνως και κερδοσκοπικός οργανισμός. Να ήταν δηλαδή ένα σώμα που θα έκρινε την εφαρμογή νόμων ή την νομοθέτηση αυτών, την ίδια ώρα που θα όφειλε να παρουσιάζει οικονομική μεγέθυνση τριμήνου στους μετόχους της.
Το ότι ανεξάρτητες ιδιωτικές εταιρείες αυξάνουν αδιαλείπτως τη δύναμη και κοινωνικό τους ρόλο, σε σημείο που να τις μετατρέπει ακούσια σε αχαλίνωτα θεσμικά πεδία ατομικών και συλλογικών δικαιωμάτων, προφανώς είναι κάτι που πόρρω απέχει από τους τυπικούς κανόνες του επιχειρείν και laissez-faire: είναι πρόβλημα πια δημοκρατίας.
Οι όροι των social media τείνουν να γίνουν οι όροι του δημόσιου διαλόγου, τείνουν να επαναπροσδιορίζουν τα δικαιώματα ενός κόσμου που άλλαξε.
Την ίδια ώρα, η βαρύτητα της ευθύνης τους συγχέεται με στόχους business plan, και η ασυμμετρία αυτής της ευθύνης με τους σκοπούς επιχειρηματικής επιβίωσης, δημιουργεί μία στρέβλωση πυριγενών υλικών στα χέρια ανθρώπων χωρίς ιστορικές οδηγίες χρήσης.
Η διάσπαση του μονοπωλίου τους είναι η συχνότερη λύση που παρουσιάζεται. Λύση που μπορεί να είναι και αναπόφευκτη στο τέλος αυτής της διαδρομής. Σωστό ή λάθος, προσπαθεί να επιλύσει το σωστό πρόβλημα. Ωστόσο, εδώ παρεισφρέει και ένα επιπρόσθετο ερώτημα.
Η διάκριση των εξουσιών συνετελέσθη ακριβώς λόγω του ελλείμματος εμπιστοσύνης που οι κοινωνίες ένιωθαν απέναντι στην απεριόριστη κρατική δύναμη.
Πόσο ασφαλές και προς το συμφέρον τους είναι λοιπόν το κενό εξουσίας που θα δημιουργηθεί να καλυφθεί από μία κρατική γραφειοκρατία; Απολυταρχικά καθεστώτα που κατέχουν τα κλειδιά αυτών των νέων μέσων, όπως η Κίνα, δημιουργούν δεδομένα οργουελικής φαντασίας.
Για αυτό η οποιαδήποτε συζήτηση οδηγείται σε χάος πριν απαντηθεί το πιο θεμελιώδες επίπεδο ανάλυσης: το Εννοιολογικό.
Τι είναι τελικά τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης: δίκτυα τηλεπικοινωνίας, μέσα ενημέρωσης ή κάτι που δεν έχουμε ανακαλύψει ακόμα (Εννοιολογικό Επίπεδο);
Είναι μείζον να ορίσουμε τι είναι τελικά τα αναδυόμενα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Είναι μία νέα μεταμοντέρνα bottom-up μορφή εφημερίδας στην οποία όλοι δικαιούμαστε να προσληφθούμε και να δρούμε σε ρόλο συντάκτη;
Εάν ναι, εάν το Twitter είναι μέσο μαζικής ενημέρωσης το οποίο σε προσλαμβάνει άνευ αποδοχών για να εκφράζεις την άποψή σου, να χτίζεις το προσωπικό σου branding και να δημιουργείς το προσωπικό σου κοινό, τότε ο αποκλεισμός σου από αυτό μπορεί να είναι απόλυτα δικαιολογημένος.
Σε ένα παραδοσιακό και νέο μέσο ενημέρωσης, αν παραβείς τους κανόνες δεοντολογίας ή τους ειδικούς κανόνες του μέσου, η απόλυσή σου πρέπει να θεωρείται δεδομένη.
Εάν από την άλλη, τα social media είναι δίκτυα τηλεπικοινωνίας, όπως είναι η εταιρεία που παρέχει φυσικά μέσα διάδοσης πληροφορίας (π.χ. ίντερνετ και τηλέφωνο) ή που προσφέρει διαδικτυακά μέσα επικοινωνίας (π.χ. Messenger, Skype, Gmail), τότε ο αποκλεισμός σου από αυτά είναι αποτρόπαια παραβίαση των ορίων τους.
Δεν ζητάει μια εταιρεία δικτύου το ποινικό σου μητρώο, τα πολιτικά σου φρονήματα ή τις κοινωνικές σου ευαισθησίες για να συνάψει ιδιωτική συμφωνία μαζί σου. Μπορείς να είσαι φασίστας ή ρατσιστής, και συγχρόνως να απολαμβάνεις ταχύτατες επιδόσεις στο WiFi σου την ώρα που στέλνεις email.
Ωστόσο, τα μέσα αυτά μπορεί να είναι και κάτι νέο, κάτι που δυσκολευόμαστε να ορίσουμε με το υπάρχον λεξιλόγιο και όρους, και που συνεπώς μας δημιουργεί σημεία σύγχυσης και σύγκρουσης για τον καθορισμό των ορίων δράσης τους.
Χρειάστηκαν αιώνες από την ανακάλυψη της τυπογραφίας τον 15ο αιώνα μέχρι τη ψήφιση συνταγμάτων που προστατεύουν τις ελευθερίες έκφρασης του ατόμου: πόσω μάλλον μέχρι τη δημιουργία εκδοτικών εταιρειών και Μ.Μ.Ε., το αναφαίρετο δικαίωμά των μέσων να προστατεύουν τις πηγές τους, να δημοσιεύουν ιδέες που κριτικάρουν κάθε μορφή εξουσίας και να κυκλοφορούν αιρετικές απόψεις.
Όπως η τυπογραφία διέδωσε εν τέλει τη γνώση σε όλους, έτσι μπορεί και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης να προσφέρουν τη φωνή εν τέλει σε όλους.
Κανένας δεν μπορεί να αποκλείσει ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μία ανακάλυψη τέτοιου μεγέθους που αναπόφευκτα χρειάζεται χρόνο, κακοδιαχείριση και αποτυχίες ώστε να διαμορφώσει ένα πανθομολογούμενα ισορροπημένο πλαίσιο δράσης.
Το κομβικό πρόβλημα αυτού του σεναρίου είναι η χρονικότητά του. Καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε ένα πρόβλημα που μπορεί να ξεπερνάει τα στενά βιολογικά μας όρια την ίδια ώρα που μας καθορίζει σήμερα πολύ περισσότερο από ότι μπορούμε να του επιβληθούμε.
Οι τεκτονικές αλλαγές που έχει ήδη επιφέρει, ως βασικό υποπροϊόν της τεχνολογικής επανάστασης, μας αφήνει ακόμα χωρίς το πλεονέκτημα της εμπειρικής γνώσης. Αλλά όσο αδυνατούμε να κατανοήσουμε την εννοιολογική του υπόσταση, θα διχαζόμαστε σε λύσεις που αφορούν τα συμπτώματα παρά τη φύση του φαινομένου.
Πηγές