Η νέα νομοθετική ρύθμιση για το άσυλο προκάλεσε πολλές και έντονες αντιπαραθέσεις. Ένα από τα πράγματα που με εντυπωσίασε είναι το ότι μια ευάριθμη μερίδα υποστηρικτών της λεγόμενης «κατάργησης του ασύλου» έσπευσαν να ψέξουν την κ. Κεραμέως, με το επιχείρημα ότι στη δημοκρατική και φιλελεύθερη Ελλάδα του 2019 -όπως και σε κάθε δυτική χώρα- δεν χρειάζεται καμιά ιδιαίτερη πρόβλεψη περί ακαδημαϊκής ελευθερίας. Για τα πανεπιστήμια θα αρκούσε να ισχύσει ό,τι προβλέπεται για την ελεύθερη διακίνηση ιδεών στον ευρύτερο δημόσιο χώρο. Με αυτό το απλοϊκό σκεπτικό κατηγόρησαν την νομοθέτη ότι περιπλέκει τα πράγματα. Θέλω να υποστηρίξω ότι η μομφή αυτή είναι αφελής και προφανώς λανθασμένη. Η νομοθέτης ορθά αντιδιέστειλε την ακαδημαϊκή ελευθερία από την ελεύθερη έκφραση και διακίνηση ιδεών. Ακαδημαϊκή ελευθερία και ελευθερία λόγου δεν ταυτίζονται, όπως πιστεύουν πολλοί άνθρωποι.
Ειδικότερα, στο άρθρο σχετικά με τις ακαδημαϊκές ελευθερίες αναφέρεται: «Η ακαδημαϊκή ελευθερία, καθώς και η ελεύθερη έκφραση και διακίνηση των ιδεών, προστατεύονται σε όλους τους χώρους των ΑΕΙ, έναντι οποιουδήποτε προσπαθεί να τις καταλύσει ή περιορίσει» (νόμος 4623/2019).
Η ακαδημαϊκή ελευθερία συνίσταται, σε πολύ γενικές γραμμές, στη δυνατότητα των πανεπιστημιακών καθηγητών, διδασκόντων και ερευνητών να μελετούν, να ερευνούν και να κοινοποιούν τη σχετική με το επιστημονικό τους πεδίο γνώση δίχως εμπόδια, προστατευμένοι από απαγορεύσεις και απειλές. Παρότι οι οριοθετήσεις δεν είναι πάντοτε εύκολες στην πραγματική ζωή, είναι κρατούσα η αντίληψη πως από τις ρυθμίσεις περί ακαδημαϊκής ελευθερίας δεν καλύπτεται κάθε δραστηριότητα του πανεπιστημιακού στον ευρύτερο δημόσιο βίο. Η ακαδημαϊκή ελευθερία είναι εντός πλαισίου. Για παράδειγμα, οι απόψεις ενός καθηγητή φαρμακευτικής για τη δημοκρατία εμπίπτουν στις ευρύτερες προβλέψεις για την ελευθερία λόγου και όχι στην ακαδημαϊκή ελευθερία. Και αυτό γιατί η επιστημονική του εγκράτεια στη φαρμακευτική δεν του προσφέρει κανένα πλεονέκτημα έναντι των υπολοίπων ανθρώπων στη συζήτηση περί δημοκρατίας. Με άλλα λόγια, ο πολιτικός του λόγος δεν έχει καμιά σχέση με την ιδιότητά του και το έργο του στο πανεπιστήμιο.
Όπως προανέφερα, είναι διαδεδομένη η παρεξήγηση ότι η ακαδημαϊκή ελευθερία εξαντλείται στην ελεύθερη έκφραση γνώμης. Αυτό δεν ισχύει. Ελευθερία λόγου και ακαδημαϊκή ελευθερία δεν ταυτίζονται.
Η ακαδημαϊκή ελευθερία περιλαμβάνει, αρχικά, την ελευθερία στην έρευνα, η οποία, για παράδειγμα, εργαστηριακά έχει ελάχιστη σχέση με το λόγο. Συνίσταται συχνότατα μόνο σε πράξη. Σκεφτείτε το έργο ενός καθηγητή βιολογίας που ασχολείται με μικρόβια.
Επιπλέον, η ακαδημαϊκή ελευθερία υπερβαίνει τα όρια της ελευθερίας του λόγου. Στο ακαδημαϊκό περιβάλλον οι πανεπιστημιακές αρχές δεν αρκεί να μην παρεμβαίνουν στην έρευνα και τη διδασκαλία των πανεπιστημιακών -όταν δεν τίθενται θέματα παραβίασης της ακαδημαϊκότητας- αλλά υποχρεούνται να διευκολύνουν έργω και λόγω τις δραστηριότητες τους αυτές. Από την άλλη, στον ευρύτερο δημόσιο χώρο η ελευθερία λόγου συνιστά πρωτίστως αρνητική ελευθερία. Κατατείνει στην απουσία εξωτερικών εμποδίων, ώστε καθένας να εκφράζεται όπως επιθυμεί. Ελευθερία είναι να μην εμποδίζεται η έκφραση γνώμης.
Αντίθετα, στο πλαίσιο της ακαδημαϊκής ελευθερίας, οι αρχές του πανεπιστημίου είναι υποχρεωμένες να παράσχουν νομική και ηθική υποστήριξη στα μέλη του προσωπικού τους που πέφτουν θύματα επιθέσεων και διώξεων για το περιεχόμενο της έρευνας και της διδασκαλίας τους. Και, δυστυχώς, τέτοια φαινόμενα όλο και εντείνονται. Άρα, η ακαδημαϊκή ελευθερία δεν είναι αρνητική αλλά θετική. Στοχεύει στο να μπορεί ο πανεπιστημιακός να είναι κύριος του εαυτού του, να διαθέτει αυτονομία και να μπορεί να είναι αντάξιος του λειτουργήματός του.
Η ακαδημαϊκή ελευθερία δεν αποτελεί όμως μόνο προνόμιο. Συνιστά και ευθύνη. Οι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι και ερευνητές οφείλουν να εκφράζονται με ακρίβεια, με λόγο προσεγμένο και απόλυτα τεκμηριωμένο, δημιουργώντας έγκυρη γνώση. Αν δεν το πράττουν, ελέγχονται αυστηρά από τους συναδέλφους τους και επικρέμανται επιστημονικές και διοικητικές επιπτώσεις. Αντίθετα, στον ευρύτερο δημόσιο χώρο, η ελευθερία λόγου δεν προϋποθέτει δάφνες ποιότητας και λογικής συγκρότησης. Κάθε άνθρωπος μπορεί να λέγει ό,τι θέλει, αρκεί να μην υπερβαίνονται τα ούτως ή άλλως χαλαρά όρια της εκάστοτε νομιμότητας.
Συνεπώς, η πρόβλεψη στο συγκεκριμένο άρθρο περί ακαδημαϊκής ελευθερίας πλέον της ελευθερίας διακίνησης ιδεών είναι πολύ προσεγμένη και η κριτική που ασκήθηκε στο σημείο αυτό είναι άδικη και αβάσιμη. Στο πανεπιστήμιο δεν αρκεί η ελεύθερη διακίνηση ιδεών. Αποτελεί καταστατική του αρχή η πλήρης προστασία της ακαδημαϊκής ελευθερίας.