Σήμερα ήμαστε μάρτυρες τεκτονικών γεωπολιτικών αλλαγών που λαμβάνουν χώρα εξαιτίας των πολιτικών εξελίξεων στις μεγάλες δυνάμεις. Από τη μία οι υποστηρικτές της συνέχειας της εξωτερικής πολιτικής των διεθνών δρώντων, πρεσβεύουν ότι τα διεθνή συμφέροντα είναι αυτά που οδηγούν νομοτελειακά τις αποφάσεις των κρατών. Από την άλλη η ιστορία διδάσκει ότι ιστορικές αλλαγές επηρεάζονται από τις θέσεις και τις απόψεις των εκάστοτε ηγετών. Η διατύπωση αυτή δεν μπορεί παρά να μας φέρει στη θύμηση, σε εμάς τους Έλληνες, την περίοδο της Μικρασιατικής Καταστροφής, όπου εν μέσω της μικρασιατικής εκστρατείας αλλάξαν σχεδόν όλοι οι πολιτικοί ηγέτες των μεγάλων δυνάμεων, αναμορφώνοντας και τον βαθμό υποστήριξης τους προς την χώρα μας. Ας θυμηθούμε τί συνέβη τότε.
Τον Μάϊο του 1919 ο Πρωθυπουργός της Ελλάδας Ελευθέριος Βενιζέλος συμμετείχε στη Σύνοδο Ειρήνης του Παρισιού, εκπροσωπώντας την Ελλάδα στις διαπραγματεύσεις που ακολούθησαν τον Α′ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Στις 06 Μαΐου του 1919 το μεσημέρι έλαβε επείγον τηλεφωνικό μήνυμα από τον Ντέιβιντ Λόιντ Τζορτζ, Πρωθυπουργό τότε του Ηνωμένου Βασιλείου.
Οι δύο πρωθυπουργοί συναντήθηκαν στο ”Και Ντ’ορσέ” (Quai d’Orsay), στη διάσημη αποβάθρα στην αριστερή όχθη του ποταμού Σηκουάνα στο Παρίσι, στις 14:45. Εκεί ο Βρετανός πρωθυπουργός τον ρώτησε[1] :
Έχετε Διαθέσιμο στρατό;
Έχομε περί τίνος πρόκειται;
Απεφασίσαμεν σήμερον μετά του Προέδρου Ουιλσον και του κου Κλεμανσώ ότι δέον να καταλάβετε την Σμύρνην.
Τί συνέβη , λοιπόν, τότε; Οι ”Μεγάλες Δυνάμεις” της εποχής και νικητές του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, αποφάσισαν να αναθέσουν στην Ελλάδα την επιβολή της τάξης στην Μικρά Ασία και την προστασία των χριστιανικών πληθυσμών από τις ακρότητες των Νεότουρκων και για αυτό ζητήσαν την αποβίβαση ελληνικού στρατιωτικού αγήματος στην Ιωνία. Επιπρόσθετα, οι «Μεγάλες Δυνάμεις» θέλησαν με αυτόν τον τρόπο να αποτρέψουν μια επωαζόμενη πραξικοματική ενέργεια των Ιταλών στην «Αθεράπευτα καταρρέουσα» Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Ποιοι ήταν αυτοί οι νικητές ή οι ”Μεγάλες Δυνάμεις” της εποχής; Επρόκειτο για τον πρωθυπουργό της Μεγάλης Βρετανίας, τον φιλελεύθερο Ντέιβιντ Λόιντ Τζορτζ, που ήταν ένθερμος υποστηρικτής των ελληνικών διεκδικήσεων κατά τη διάρκεια της Συνόδου Ειρήνης του Παρισιού. Δίπλα στον Λόιντ Τζορτζ βρίσκουμε τον Πρωθυπουργό της Γαλλίας Ζορζ Κλεμανσό. Ήταν και αυτός φιλελεύθερος πολιτικός και επίσης υποστηρικτής των ελληνικών θέσεων. Ο Κλεμανσό ανέλαβε την πρωθυπουργία στις 16 Νοεμβρίου 1917 ενώ διαδέχθηκε τον Αριστείδη Μπριάν (παραιτήθηκε στις 20 Μαρτίου 1917) ο οποίος και είχε δηλώσει ότι σκοπός των συμμάχων αποτελεί η «απελευθέρωση και χειραφέτηση των λαών που έχουν υποβληθεί στην αιματηρή τυραννία των Τούρκων» ενώ είχε επίσης υποστηρίξει την «αποπομπή εκτός της Ευρώπης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τελείως ξένης προς τον δυτικό πολιτισμό»[2]. Στις ΗΠΑ βρίσκουμε την εποχή εκείνη τον Γούντροου Ουίλσον ως 28ο Πρόεδρο, που ήταν ένας από τους κύριους αρχιτέκτονες της Κοινωνίας των Εθνών. Ο Ουίλσον υποστήριζε την αρχή της αυτοδιάθεσης των εθνών. Μια αρχή που διατύπωσε στα περίφημα «Δεκατέσσερα Σημεία» του, όπως τα εκφώνησε στις 8 Ιανουαρίου 1918.
Όλοι οι προαναφερόμενοι ηγέτες είχαν εκφρασθεί με τα πλέον αρνητικά σχόλια απέναντι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και του Νεότουρκους. Οι ίδιοι όπως και η κοινή γνώμη της εποχής είχαν απαυδήσει από τις συστηματικές και πρωτοφανείς εκτοπίσεις και σφαγές των Χριστιανικών πληθυσμών της ανατολής. Η ανάγνωση των κειμένων τους προκαλεί εντύπωση για τη σφοδρότητα του σχολιασμού των Τούρκων.
Την περίοδο εκείνη, έτυχε στο τιμόνι της Ελλάδας και βρισκόταν ένας φίλα προσκείμενος πολιτικός με όλους τους ηγέτες των νικητριών του Μεγάλου Πολέμου, ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Η επικοινωνία μεταξύ των τριών ηγετών και του Έλληνα πρωθυπουργού ήταν αβίαστη και βασιζόταν στον αμοιβαίο σεβασμό. Οπότε, ιστορικά η ενέργεια της Ελλάδας να εκστρατεύσει προκειμένου να αποτρέψει τον εκτοπισμό των Ελλήνων από την Ανατολία, υπήρξε όχι μία ενέργεια που επιβλήθηκε από τη χώρα μας αλλά μια ενέργεια που υποστηρίχθηκε και προωθήθηκε από τους νικητές του Μεγάλου Πολέμου.
Τι συνέβη όμως και εντέλει η χώρα μας από τον θρίαμβο οδηγήθηκε στην καταστροφή; Μεταξύ άλλων έλαβαν χώρα οι ακόλουθες μεγάλες πολιτικές αλλαγές.
1. Στις 19 Μαΐου 1919 ο Μουσταφά Κεμάλ ξεκινά την εθνική του εκστρατεία. Η δράση του ταυτοποιείται ως αντιαποικιοκρατική και γρήγορα βρίσκει υποστήριξη από τους Μπολσεβίκους. Ο Κεμάλ υποτιμήθηκε σφόδρα από τους Έλληνες ως προς την ικανότητα του να παρατάξει αξιόμαχες τακτικές δυνάμεις.
2. Στις 20 Ιανουαρίου 1920 ο Ζορζ Κλεμανσό χάνει την πρωθυπουργία της Γαλλίας και τον διαδέχεται ο πραγματιστής Αλεξάντρ Μιλεράν που δεν κρύβει τη διάθεση του να απεμπλακεί από το Μικρασιατικό μέτωπο.
3. Στην Ελλάδα ο Ελευθέριος Βενιζέλος έχασε τις εκλογές στις 4 Νοεμβρίου του 1920. Τον διαδέχθηκε ο Δημήτριος Ράλλης ενώ ο βασιλιάς Κωνσταντίνος Α′ επέστρεψε στην Ελλάδα στις 19 Δεκεμβρίου 1920, μετά από δημοψήφισμα που πραγματοποιήθηκε στις 5 Δεκεμβρίου 1920. Το σοκ από την αλλαγή αυτή είναι μεγάλο στις νικήτριες δυνάμεις καθώς ο Κωνσταντίνος Α’ θεωρείται σύμμαχος των Γερμανών. Πρωτοσέλιδα των «The Times», «Le Figaro» και «The New York Times» εκφράζουν τον προβληματισμό για αποσταθεροποίηση της περιοχής αμέσως μετά την εκλογή του. Οι αντιδράσεις, ιδιαίτερα στην Γαλλία, είναι έντονες.
4. Ο Γάλλος πρωθυπουργός Αλεξάντρ Μιλεράν υπογράφει τη Συνθήκη της Άγκυρας, στις 20 Οκτωβρίου 1921 με την επαναστατική κυβέρνηση του Κεμάλ Ατατούρκ, δίνοντας έτσι αναγνώριση στο κίνημα του. Η Ελλάδα νιώθει προδομένη.
5. Στις 4 Μαρτίου 1921 ολοκληρώνεται στις ΗΠΑ και η θητεία του Γούντροου Ουίλσον ενώ τον διαδέχθηκε ο Ρεμπουμπλικανός Γουόρεν Γκ. Χάρντινγκ που ήταν υποστηρικτής του απομονωτισμού και της αποφυγής εμπλοκής των ΗΠΑ σε διεθνείς συγκρούσεις. Ο ίδιος περιφρόνησε την «Κοινωνία των Εθνών» που ήταν το επίτευγμα του προκατόχου του Γούντροου Ουίλσον (για το οποίο ο Ουίλσον έλαβε Νόμπελ ειρήνης) και προχώρησε σε απευθείας συμφωνίες με τη Γερμανία και την Αυστρία τον Αύγουστο του 1921. Ο Χάρντινγκ δεν ήταν ιδεαλιστής αλλά πραγματιστής. Προώθησε την εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ στη βάση των εμπορικών συμφωνιών που θα ωφελούσαν την χώρα του.
6. Τον Σεπτέμβριο του 1922 πραγματοποιείται η κατάληψη της Σμύρνης, ενώ ο Ντέιβιντ Λόιντ Τζορτζ, ως μόνος εναπομένων υποστηρικτής των Ελλήνων, αποτυγχάνει να κινητοποιήσει τις βρετανικές δυνάμεις και τους συμμάχους τους για να προστατέψουν τους Έλληνες. Στην περίφημη κρίση του Τσανάκ, κατά την οποία οι δυνάμεις του Μουσταφά Κεμάλ απείλησαν τα βρετανικά στρατεύματα που ήταν σταθμευμένα στο Τσανάκκαλε στα Δαρδανέλια, ο Ντέιβιντ Λόιντ Τζορτζ ηττάται πολιτικά. Εντέλει στις 19 Οκτωβρίου 1922 ο Λόιντ Τζορτζ χάνει την πρωθυπουργία του Ηνωμένου Βασιλείου και τον διαδέχεται ο συντηρητικός πολιτικός Άντριου Μπόναρ Λο που υποστηρίζει μια πιο εσωστρεφή πολιτική και εισηγείται ότι η Μεγάλη Βρετανία πρέπει να σταματήσει να δρα ως παγκόσμιος αστυνόμος.
Εν ολίγοις από το 1920 και έπειτα αλλάζει το διεθνές πολιτικό περιβάλλον εις βάρος των ελληνικών θέσεων. Η χώρα μας πλέον συνδιαλέγεται με μια σειρά από συντηρητικούς ηγέτες που επιθυμούν να ασχοληθούν με τα του οίκου τους παρά να εμπλακούν σε νέες πολεμικές περιπέτειες. Στην Ελλάδα ανέρχεται ένα επίσης «Συντηρητικό» κόμμα το οποίο λογικά θα είχε παρόμοιες θέσεις και διαύλους επικοινωνίας με τους συντηρητικούς ηγέτες σε όλες τις μεγάλες δυνάμεις, αλλά δυστυχώς η όλη προσπάθεια δυναμιτίζεται εξαιτίας της επιστροφής του βασιλιά Κωνσταντίνου Α’.
Η χώρα μας έπρεπε να προβεί σε γοργή ανάγνωση των γεωπολιτικών αλλαγών και να ανασυνταχθεί. Αντίθετα πελαγοδρόμησε για μεγάλο χρονικό διάστημα και βασίσθηκε στην θεωρητική συνέχιση υποστήριξης των συμμάχων.
Ποιο είναι το δίδαγμα; Όλοι πρέπει να γνωρίζουμε ότι οι διεθνείς συμφωνίες (ιδιαίτερα οι αμυντικές) έχουν πρόσκαιρο χαρακτήρα. Γεωπολιτικές και γεωοικονομικές αλλαγές αλλά και πολιτικές ανακατατάξεις μπορούν να αλλάξουν την ισορροπία των καταστάσεων. Μια χώρα δεν μπορεί να στηρίζει την κυριαρχία της σε τέτοιες υποσχέσεις για μακρύ χρονικό διάστημα. Οι αντίπαλοι το γνωρίζουν αυτό. Ιδιαίτερα οι μακροχρόνιες διαμάχες και διαφωνίες δημιουργούν κόπωση , διάβρωση ηθικού, οικονομική αποδυνάμωση και εκπομπή αισθήματος ηττοπάθειας. Σε τέτοιες καταστάσεις, οι ισορροπίες είναι πλέον πολύ λεπτές. Ως εκ τούτου ακόμα και μικρές αλλαγές (πόσο μάλιστα μεγάλες όπως η αλλαγή της πολιτικής μια μεγάλης δύναμης) μπορούν να οδηγήσουν σε συντριπτικές ήττες. Η Ουκρανία διδάσκεται το ίδιο μάθημα. Μια πολιτική αλλαγή στον πλέον πιστό της σύμμαχο φέρνει μια πρωτοφανή αλλαγή ισορροπιών και την οδηγεί προς άγνωστη κατεύθυνση.
[1] Σβολόπουλος Κωνσταντίνος, 2009, «Η Απόφαση για την επέκταση της ελληνικής κυριαρχίας στη Μικρά Ασία», εκδόσεις Ίκαρος, σελ 23
[2] Σβολόπουλος Κωνσταντίνος, 2009, «Η Απόφαση για την επέκταση της ελληνικής κυριαρχίας στη Μικρά Ασία», εκδόσεις Ίκαρος, σελ 28