Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι η Τουρκία, η οποία δεν αρκείται σε ρόλο περιφερειακής δύναμης, ακολουθεί μια αναθεωρητική πολιτική. Το ζητούμενο για την Άγκυρα είναι να έχει πρωταγωνιστικό ρόλο στο σημερινό άναρχο πολυπολικό διεθνές σύστημα. Ο Πρόεδρος Ερντογάν και άλλοι Τούρκοι αξιωματούχοι συστηματικά κάνουν λόγο για τη Γαλάζια Πατρίδα και τα σύνορα της καρδιάς τους. Ασφαλώς η πολιτική αυτή εμπεριέχει προεκτάσεις και για το Κυπριακό. Και ενώ στην Κύπρο υπάρχουν πολλές προσεγγίσεις για το εθνικό ζήτημα είναι απαραίτητο να λαμβάνονται υπ΄ όψιν οι τουρκικές επιδιώξεις. Υπογραμμίζω συναφώς ότι καμιά σοβαρή απόφαση δεν μπορεί να ληφθεί από οποιαδήποτε τουρκοκυπριακή ηγεσία χωρίς την Άγκυρα.
Πριν το 1974 θα ήταν δυνατό να καταλήξουμε σε μια διευθέτηση στη βάση ενός ενιαίου κράτους αλλά με αναλλοίωτο το σύστημα εγγυήσεων. Η αποσταθεροποίηση όμως με αποκορύφωμα το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου 1974 έδωσαν μοναδική ευκαιρία στην Τουρκία να εισβάλει στην Κύπρο. Υπήρξε τεράστια ανοχή από τις ΗΠΑ και τη Βρετανία έναντι των τουρκικών ενεργειών ενώ ούτε και η Ελλάδα αντέδρασε. Η Κύπρος είχε προδοθεί και αφεθεί μόνη.
Μετά την ολοκλήρωση του δεύτερου Αττίλα η Κύπρος ήταν σε μια κατάσταση shock και σύγχυσης. Αρχές Νοεμβρίου του 1974 ο Προεδρεύων Γλαύκος Κληρίδης σε ομιλία του στη Γκαλερί Αργώ τόνισε ότι η μόνη εφικτή λύση ήταν μια διπεριφερειακή δικοινοτική ομοσπονδία. Υπήρχαν παραινέσεις για την τοποθέτηση αυτή προς τον Κληρίδη από τις ΗΠΑ, τη Βρετανία, τη Γερμανία και την Ελλάδα. Θεωρώ ότι η τοποθέτηση αυτή χωρίς οποιαδήποτε ανταλλάγματα ήταν λανθασμένη.
Στη σύσκεψη των Αθηνών 30/11-1/12/1974 ελλαδική και κυπριακή ηγεσία απεδέχθηκαν την ομοσπονδία χωρίς να είναι πλήρως κατανοητό το τι συνεπαγόταν αυτή η υποχώρηση. Ούτε υπήρχε επαρκής γνώση για τα διάφορα πολιτεύματα ομοσπονδίας. Και ενώ το 1974 αυτό θα μπορούσε να ήταν κατανοητό είναι αδιανόητο σήμερα να υφίστανται βασικά ελλείμματα γνώσεων στο πολιτικό επίπεδο για τα ζητήματα αυτά.
Στις 12 Φεβρουαρίου 1977 ο Πρόεδρος Μακάριος κατέληξε σε συμφωνία υψηλού επιπέδου με τον Ντενκτάς για μια δικοινοτική ομοσπονδία σε γεωγραφική βάση. Ο Μακάριος, όπως και ο Κληρίδης, είχε πάρει υποσχέσεις που δεν τηρήθηκαν. Έτσι στην ομιλία του στις 20 Ιουλίου 1977, η οποία ήταν και η τελευταία του πολιτική πράξη, διακήρυξε την αναγκαιότητα ενός μακροχρόνιου αγώνα. Πριν τη συμφωνία υψηλού επιπέδου ο Μακάριος έπρεπε να είχε ζητήσει ανταλλάγματα, όπως η επιστροφή των Βαρωσίων.
Ο μακροχρόνιος αγώνας δεν διεξήχθη ποτέ. Αντίθετα ακολούθησαν πολλές ελληνοκυπριακές υποχωρήσεις χωρίς όμως την κατάληξη σε οποιαδήποτε διευθέτηση. Και τούτο ως αποτέλεσμα του τουρκικού μαξιμαλισμού. Ο Κυπριανού και ο Παπαδόπουλος προσπάθησαν να καταλήξουν σε ένα έντιμο συμβιβασμό στη βάση της διζωνικής δικοινοτικής ομοσπονδίας με το σωστό περιεχόμενο. Αυτό δεν κατέστη δυνατό. Τη φιλοσοφία αυτή ακολούθησε εσχάτως και ο Αναστασιάδης παρά το γεγονός ότι το 2004 ήταν υπέρμαχος του Σχεδίου Ανάν.
Κατά τη διάρκεια των τελευταίων 50 ετών το διαπραγματευτικό πλαίσιο μετατοπίσθηκε προς τις θέσεις της τουρκικής πλευράς. Αυτό ήταν αποτέλεσμα του ανισοζυγίου δυνάμεων καθώς και της σύγχυσης και απουσίας αξιοποίησης εξιδεικευμένης γνώσης για τα συναφή ζητήματα από την ελληνοκυπριακή πλευρά.
Μετά το 2020 η Τουρκία διακηρύττει ότι επιζητεί δύο κράτη. Σε ένα συμβιβασμό θα απαιτήσει εγγυήσεις, διζωνικότητα, πολιτική ισότητα, νέο συνεταιρισμό, νομιμοποίηση των εποίκων και αποδοχή των τετελεσμένων σε σχέση με το περιουσιακό. Αμετάθετος στόχος της Άγκυρας ο στρατηγικός έλεγχος της Μεγαλονήσου στα πλαίσια μιας χαλαρής ομοσπονδίας ή μιας συνομοσπονδίας. Η δική μας πλευρά εξακολουθεί να είναι σε σύγχυση. Άλλοι επιζητούν ενιαίο κράτος, άλλοι οποιαδήποτε λύση και μια μερίδα διζωνική δικοινοτική ομοσπονδία με το σωστό περιεχόμενο το οποίο μέχρι σήμερα παραμένει πολιτικά αδιευκρίνιστο. Μια άλλη μερίδα θεωρεί ότι με τα υφιστάμενα δεδομένα τα δύο κράτη είναι το λιγότερο κακό. Τέλος αρκετοί συμπατριώτες μας θεωρούν ότι το status quo είναι υπό τις περιστάσεις η προτιμητέα τοποθέτηση.
Η πολιτική του Νίκου Χριστοδουλίδη αποτελεί συνέχιση του τι έχει ακολουθηθεί μέχρι σήμερα. Δεν θεωρώ ότι μπορεί να οδηγήσει σε θετικά αποτελέσματα. Εάν οι πρωτοβουλίες του έχουν θετική κατάληξη ο ίδιος θα βρεθεί ενώπιον μεγαλύτερων διλημμάτων από τους προκατόχους του. Το ίδιο και ο λαός. Εν όψει της νέας πενταμερούς το καλύτερο που μπορεί να προκύψει είναι μια συμφωνία για διάνοιξη και άλλων οδοφραγμάτων.
Χωρίς τη διαφοροποίηση της πολιτικής της Τουρκίας είναι αδύνατο να προκύψει λύση η οποία να βελτιώνει το status quo για τους Ελληνοκύπριους. Επαναλαμβάνω ότι στόχος της τουρκικής πλευράς είναι η εξίσωση δύο κρατικών οντοτήτων στην Κύπρο και μια χαλαρή ομοσπονδία ή συνομοσπονδία. Σημειώνεται συναφώς ότι η Τουρκία σε διμερείς επαφές με διάφορες χώρες είναι εξαιρετικά αρνητική έναντι της Κυπριακής Δημοκρατίας.
Λαμβάνοντας υπ΄ όψιν όλα τα δεδομένα επιβάλλεται μια νέα προσέγγιση. Είναι απαραίτητη η ιστορική αυτογνωσία, ο πραγματισμός και ο παραμερισμός των ψευδαισθήσεων. Καθοριστικής σημασίας είναι και η σωστή ανάγνωση του περιφερειακού και διεθνούς περιβάλλοντος το οποίο την τελευταία περίοδο έχει διαφοροποιηθεί σε σημαντικό βαθμό.
Ελάχιστος στόχος η προάσπιση της Κυπριακής Δημοκρατίας, της ελεύθερης Κύπρου και η μη επιδείνωση του status quo. Είναι σημαντικό να κατατεθούν κατευθυντήριες γραμμές για αναθεώρηση του Συντάγματος του 1960 με στόχο ένα κανονικό ομοσπονδιακό κράτος. Παράλληλα είναι σημαντική η κατάθεση εισηγήσεων για ΜΟΕ και άλλων μέτρων για συνεργασία στα πλαίσια μιας εξελικτικής διαδικασίας καθώς και της αρχής της αμοιβαιότητας. Δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι εκτός από δικαιώματα οι Τουρκοκύπριοι έχουν και υποχρεώσεις όπως όλοι οι πολίτες του νόμιμου κράτους. Σε όλα αυτά είναι επίσης σημαντική η εμπλοκή των τριών εγγυητριών δυνάμεων, της ΕΕ και των ΗΠΑ.
Ενώ θα έχουμε μια ξεκάθαρη πολιτική για το Κυπριακό είναι ταυτόχρονα επιβεβλημένη και η προβολή του ανάλογου αφηγήματος. Παράλληλα, είναι σημαντική η συνεχής αναβάθμιση όλων των συντελεστών ισχύος – άμυνα, δημογραφία, οικονομία, δίκτυο σχέσεων και κοινωνική συνοχή. Η Κύπρος θα πρέπει επίσης να αποκτήσει μια εθνική αστική τάξη και να μετεξελιχθεί σε ένα κράτος πρότυπο.
*
* Ο Καθηγητής Ανδρέας Θεοφάνους είναι Πρόεδρος του Κυπριακού Κέντρου Ευρωπαϊκών και Διεθνών Υποθέσεων.