«Η ανάγκη να νιώθει κανείς την αίσθηση ταυτότητας πηγάζει από τις ίδιες τις συνθήκες της ανθρώπινης ύπαρξης, και είναι η πηγή των πιο έντονων επιθυμιών. Μια και δεν μπορώ να παραμείνω υγιής χωρίς την αίσθηση του «εγώ» ωθούμαι στο να κάνω τα πάντα για ν’ αποκτήσω αυτή την αίσθηση»,
(Έριχ Φρομ).
Και να που η συζήτηση για το γάμο των ομοφύλων δεν προκάλεσε μόνον τον πολιτικό σκεπτικισμό στους βουλευτές περί του πρακτέου στην ψήφιση του σχετικού νομοσχεδίου αλλά ανέσυρε από τη λήθη και κάποιους όρους που εμπλούτισαν το λεξιλόγιό μας. Ο δικαιωματισμός και ο ταυτοτικός είναι οι όροι που κυριαρχούν τόσο στα πολιτικά κόμματα όσο και στις τηλεοπτικές συζητήσεις για το επίμαχο νομοθέτημα.
Μόνιμη επωδός κάποιων στελεχών της αντιπολίτευσης είναι η θέση “για εμάς είναι μεγάλο ταυτοτικό θέμα” ή “εμάς τα ζητήματα των δικαιωμάτων δεν είναι ζητήματα αρχηγισμού και πειθαρχίας, είναι ζητήματα ταυτοτικά”. Σύμφωνα με τα λεξικά “Ταυτοτικός” είναι αυτός που έχει σχέση με τα χαρακτηριστικά ή τα δεδομένα με βάση τα οποία αναγνωρίζεται ένα άτομο ένα σύνολο ατόμων ως διακριτό από τα άλλα.
Άμεσα ή έμμεσα, λοιπόν, τίθεται το θέμα και ο προβληματισμός για εκείνα τα στοιχεία που δομούν την Ταυτότητά μας ή μέσα σε ποια στοιχεία βρίσκουμε την ταυτότητά μας και προσδιοριζόμαστε έναντι των άλλων.
Ο άνθρωπος της πρωτόγονης εποχής ζώντας μέσα στη φύση με μια μικρή ομάδα συνανθρώπων του – που με την πάροδο του χρόνου διευρυνόταν – ένιωθε ασφαλής και αντλούσε την επιβεβαίωσή του και το νόημα της ζωής του από το «δεσμό» με τη φύση και τους ανθρώπους. Η οικογένεια, η φυλή και η φύση διαμόρφωναν το αναγκαίο πλαίσιο μέσα στο οποίο ο άνθρωπος μπορούσε να αντλήσει την αίσθηση της ταυτότητάς του.
Ωστόσο στην πορεία του ανθρώπινου γένους – και μετά την αποκόλληση του ανθρώπου από τη φύση – η αίσθηση της ταυτότητας πηγάζει από την ένταξή του σε ευρύτερα κοινωνικά σύνολο ή σε διάφορες κοινωνικές ή επαγγελματικές ομάδες (εργάτης, αγρότης…). Το έθνος σε ένα άλλο επίπεδο (18ος αιώνας…) αποτέλεσε την κύρια ή τη σημαντικότερη πηγή άντλησης της ανθρώπινης ταυτότητας.
Στις σύγχρονες παγκοσμιοποιημένες και πολυπολιτισμικές κοινωνίες το θέμα της ανθρώπινης ταυτότητας τίθεται πιο επιτακτικά, αφού οι παραδοσιακές πηγές άντλησης της ταυτότητας ή έχουν στερέψει ή δεν είναι ικανές να καλύψουν τις νέες ανάγκες ταυτότητας. Σε αυτό το τοπίο αναπόφευκτα η σκέψη μας εστιάζει στις θεωρίες του Χάντιγκτον και του Φουκουγιάμα που σκιαγραφούν το νέο παγκόσμιο τοπίο μέσα στο οποίο ο άνθρωπος αναζητά την ταυτότητά του.
Ο Χάντιγκτον και ο Φουκουγιάμα
Στη διαφορά Χάντιγκτον και Φουκουγιάμα κυριαρχεί η διαπίστωση αν βρισκόμαστε ως ανθρωπότητα στο «τέλος των ιδεολογιών» ή επιστρέφουμε σε ένα ζοφερό παρελθόν «σύγκρουσης πολιτισμών». Οι δυο καθηγητές στα εμβληματικά τους έργα «Σύγκρουση πολιτισμών» και «Το τέλος της ιστορίας» αντιμετωπίζουν με διαφορετικό σκεπτικό τις κοσμογονικές αλλαγές και τα γεγονότα που χαρακτηρίζουν τον πλανήτη μας.
Στην αισιόδοξη, δηλαδή, αντίληψη του Φουκουγιάμα για ένα αισιόδοξο μέλλον εξαιτίας του τέλους των «-ισμών» (Φεουδαλισμός, Κομμουνισμός, Φασισμός) και της απόλυτης επικράτησης της δημοκρατίας και της ελεύθερης αγοράς αντιπαρατίθεται η άποψη του Χάντιγκτον που πρεσβεύει πως η ανθρωπότητα οδεύει σε πολέμους και συγκρούσεις που πυροδοτούνται από τη διαφορά των πολιτισμών (Ασιατικός vs Ευρωπαϊκός = Δυτικός). Ο πολιτισμός, δηλαδή, κατέστη η σημαντικότερη δύναμη στο σύγχρονο κόσμο που προκαλεί συγκρούσεις.
Η θεωρία του Χάντιγκτον εδράζει τα επιχειρήματά της πάνω στη διαπίστωση πως ο πολιτισμός διαποτίζει καταλυτικά την ανθρώπινη ύπαρξη και καθορίζει απόλυτα τόσο τη θρησκευτική όσο και την εθνική ταυτότητα των ατόμων ισχύει, όμως, και το αντίθετο. Οι θρησκείες και το συντεταγμένο κοσμικό κράτος (πολιτεία ή Έθνος) διαμορφώνουν την πολιτιστική ταυτότητα που ο άνθρωπος διαθέτει ή αναζητεί. Η ύπαρξη διαφορετικών ταυτοτήτων (θρησκευτικής ή Εθνικής) επωάζει το κλίμα των μεγάλων συγκρούσεων της υφηλίου, όπως καταγράφεται από τους ιστορικούς.
Κι αυτό γιατί η έννοια της ταυτότητας συνδέεται με την ανάγκη για ασφάλεια και προσωπική αξία. Οι άνθρωποι γενικά χρειάζονται μια ταυτότητα όπως χρειάζονται και μια ουτοπία για τη νοηματοδότηση της ζωής τους. Οι ταυτότητες, λοιπόν, συνιστούν το ποιητικό αίτιο της ανθρώπινης ιστορίας και ιδιαίτερα σε εποχές απόλυτης αβεβαιότητας, κατάρρευσης παραδοσιακών ιδεολογιών, ρευστοποίησης αξιών και ακραίας υλικής ανασφάλειας.
Από την απορρύθμιση και τη σχετικοποίηση των ηθικών κωδίκων σε πλανητικό επίπεδο η ανθρωπότητα οδηγείται σε ένα γενικό αποπροσανατολισμό και μια βαθιά σύγχυση γύρω από τις ιδέες, τις αξίες και τους κανόνες συμπεριφοράς. Σε αυτό το χαοτικό τοπίο της παγκοσμιοποιημένης αταξίας οι άνθρωποι αναζητούν μια ταυτότητα, ως καθησυχαστική βεβαιότητα, ως σταθερό σημείο, ως θεμελιακή ασφάλεια. Όλα αυτά τα προσφέρουν η θρησκευτική και η εθνική ταυτότητα που συνθέτουν τη σημαντικότερη πολιτισμική παράμετρο της εποχής μας και επηρεάζουν καθοριστικά τη συμπεριφορά και τη δράση ατόμων και λαών.
Η θρησκευτική ταυτότητα
«Αυτό που ψάχνει ο άνθρωπος στη θρησκεία είναι να σώσει την ίδια του την ατομικότητα, να τη διαιωνίσει, κάτι που δεν μπορεί να το αποκτήσει ούτε με την επιστήμη ούτε με την τέχνη ούτε με την ηθική»
(Miguel de Unamuno, Ισπανός συγγραφέας και φιλόσοφος)
Η θρησκεία συνοδευόμενη παραδοσιακά από ένα ανάλογο σύστημα ηθικών αξιών και κανόνων διαποτίζει την ανθρώπινη σκέψη με ανάλογα κριτήρια αξιολόγησης και κατανόησης του κόσμου. Επί πλέον διαμορφώνει τη βιοθεωρία και την ανάλογη στάση ζωής για τα «μικρά» και «μεγάλα» της καθημερινότητάς μας. Το δίκαιο, το καλό, το ανήθικο, ο θάνατος, η εξουσία, ο άνθρωπος, ο πλούτος, ο Θεός και ένα πλήθος άλλων φαινομένων και γεγονότων λαμβάνουν ξεχωριστό περιεχόμενο και σημασία για τη ζωή των ανθρώπων που ασπάζονται το αντίστοιχο θρησκευτικό δόγμα.
Όλα τα παραπάνω συγκροτούν τους αξιολογικούς κώδικες της εσωτερικής και εξωτερικής πραγματικότητας και το άτομο συμπεριφέρεται – αντιδρά σύμφωνα με αυτούς. Επιπρόσθετα η θρησκευτική ταυτότητα διαμορφώνει και μια άλλη πλευρά της συμπεριφοράς μας που σχετίζεται με το πειθαρχημένο πνεύμα, την πίστη σε ανώτερες και άλογες δυνάμεις, τη μετριοφροσύνη, την αδιαφορία για τα εγκόσμια, τις φοβισμένες συνειδήσεις, το περιεχόμενο της αμαρτίας και την παρουσία του ανθρώπου στο σύμπαν.
Με τον ένα, λοιπόν, ή με τον άλλο τρόπο η θρησκευτική ταυτότητα διαμορφώνει και επηρεάζει τις βασικές συνιστώσες τόσο της ανθρώπινης συμπεριφοράς όσο και της αντίδρασης της μάζας. Όταν, όμως, η θρησκευτική πίστη σε κάποιες χώρες μετασχηματίστηκε σε θρησκευτικό εθνικισμό τότε εμφανίζονται φαινόμενα ομαδικής υστερίας με στοιχεία σωτηριολογικού παραληρήματος. Ο Ισλαμικός Φονταμενταλισμός αποτελεί έκφραση αυτού του θρησκευτικού εθνικισμού και συνοδεύεται από οικειοθελή τύφλωση, φανατισμό και ανορθολογισμό.
Η εθνική ταυτότητα
«Η αίσθηση της ταυτότητας του μέσου ανθρώπου σήμερα πηγάζει περισσότερο από το γεγονός ότι ανήκει σε ένα έθνος παρά από το γεγονός ότι είναι “γιος του ανθρώπου”»
(Φρομ)
Εξίσου σημαντική είναι και η επίδραση της εθνικής ταυτότητας στη συμπεριφορά του ανθρώπου. Η επιθυμία αλλά και η ανάγκη του ατόμου να ανήκει σε ένα έθνος είναι πανάρχαια (φυλή, γένος…) κι αυτό αισθητοποιεί τον καταλυτικό ρόλο της συνειδητοποίησης των εθνικών ριζωμάτων στη συμπεριφορά μας. Η εθνική ταυτότητα δηλαδή διαμορφώνει την ανάλογη ψυχολογία που είναι εμπλουτισμένη με αισθήματα υπερηφάνειας, αυτοπεποίθησης και μοναδικότητας της ύπαρξής μας.
Το άτομο, επίσης, γαλουχημένο από μικρή ηλικία στα εθνικά ιδεώδη προσαρμόζει τους γενικότερους στόχους του σύμφωνα με τα εθνικά συμφέροντα. Αναπτύσσει πολλές φορές μια παθολογική αγάπη προς την πατρίδα – έθνος που όχι σπάνια αγγίζει τα όρια του εθνικισμού. Μια εθνική επιτυχία γεμίζει με χαρά και ενθουσιασμό τους πολίτες που μέσα από αυτήν αντλούν και την ατομική τους επιβεβαίωση.
Επιπλέον η εθνική ταυτότητα εμπλουτισμένη με θετικά πρότυπα ζωής και αξίες κοινωνικοποιεί τα άτομα ανάλογα και τα ωθεί σε ενέργειες που αναβαθμίζουν την παρουσία του ανθρώπου ως πνευματικού και ηθικού όντος. Οι αγώνες για την ελευθερία, η κοινή προσπάθεια για την επίτευξη ενός εθνικού στόχου, η καλλιέργεια του συλλογικού «εμείς» και το πνεύμα της ομοψυχίας σε περιόδους κρίσης συνυφαίνουν το πλαίσιο των θετικών στοιχείων της συμπεριφοράς που πηγάζουν από τη διαμορφωμένη εθνική ταυτότητα.
«Οι ταυτότητες θα έπρεπε να εκλαμβάνονται περισσότερο ως «διαδρομές» παρά ως «ρίζες», ως χάρτες του μέλλοντος παρά ως ίχνη του παρελθόντος»
(Mc Crone)
Ωστόσο δεν απουσιάζουν και συμπεριφορές όπου η εθνική τύφλωση, ο φανατισμός, η πίστη σε ανύπαρκτα γνωρίσματα, ο ρατσισμός και η απαξίωση του εθνικά «διαφορετικού» οδηγούν νομοτελειακά σε πολεμικές συρράξεις μεταξύ των λαών – εθνών. Λειτουργώντας επίσης η εθνική ταυτότητα ως κιβωτός του γλωσσικού πλούτου και όλων των παραδοσιακών αξιών συγκροτεί τη γενική κοσμοθεωρία του ατόμου που συνιστά το «πρώτο κινούν» της συμπεριφοράς του.
Όταν, όμως, η λατρεία του Έθνους μετασχηματίζεται σε εθνικισμό, τότε συνιστά «μια ιδεολογία που επικεντρώνεται στην εξαιρετική αξία ενός Έθνους ως διαμορφωτή της ανθρώπινης ταυτότητας, ενώ συχνά δίνει έμφαση στην ανωτερότητά του πέρα από άλλες εθνικές οντότητες…» (Michael Freeden). Ο Εθνικισμός είναι μια θρησκεία χωρίς θεό.
«Όπως η αγάπη για ένα άτομο που αποκλείει την αγάπη για τους άλλους δεν είναι αγάπη, έτσι και η αγάπη ενός για τη χώρα του όταν δεν αποτελεί μέρος της αγάπης του για την ανθρωπότητα δεν είναι αγάπη, αλλά ειδωλολατρική λατρεία».
(Φρομ)
Η ανάγκη για ταυτότητα
Έτσι, λοιπόν, η θρησκευτική ταυτότητα όσο και η εθνική ταυτότητα διαμορφώνουν την ανθρώπινη συμπεριφορά με το δικό τους ξεχωριστό τρόπο η κάθε μια. Αυτό αποδεικνύει πως η ανθρώπινη ύπαρξη, ως σκέψη και ενέργεια, δεν δημιουργεί και δεν δρα – αντιδρά ασυνείδητα και στο κενό αλλά αντίθετα καθοδηγείται από παράγοντες που πηγάζουν από τον ανάλογο κοινωνικό, οικονομικό, πολιτιστικό, θρησκευτικό και εθνικό χώρο. Τέλος, αυτό επιβεβαιώνει τη διαπίστωση πως ο άνθρωπος αποτελεί μια πολυδιάστατη οντότητα που πασχίζει να επιβιώσει και να καταξιωθεί στο χώρο και το χρόνο.
Θρησκεία, επομένως και Έθνος (ως υποκατάστατο του αρχέγονου φυλετικού δεσμού) αποτελούν τα δυο βασικά ριζώματα του σύγχρονου ανθρώπου. Φαίνεται πως τα παραδοσιακά αυτά στοιχεία άντεξαν στα κύματα του ορθολογισμού και της οικουμενικότητας που οραματίστηκαν έναν κόσμο πάνω από θρησκευτικές διαφοροποιήσεις.
Στις παραπάνω δύο ταυτότητες θα μπορούσαν να προστεθούν η γλώσσα («ομόγλωσσον»), τα κοινά ήθη και έθιμα («ομότροπον»), ο τόπος καταγωγής και φυσικά η ιστορική γνώση ως συνείδηση. Όλα αυτά, βέβαια, συνθέτουν και το περιεχόμενο της εθνικής ταυτότητας, αλλά το καθένα ξεχωριστά μπορεί να αποτελέσει μία συναισθηματική «γέφυρα» για τον σύγχρονο άνθρωπος για να συνδεθεί με όσους αυτός νιώθει πιο κοντά. Γιατί όσο κι αν ο πολιτισμός μας διακήρυξε την αξία της «ατομικότητας» και την σημασία του αυτοπροσδιορισμού και της αυτονομίας (Καστοριάδης) ο άνθρωπος δεν έπαψε να αναζητά την ταυτότητά του σε μία «κοινότητα».
Είναι αυτή η εσωτερική ανάγκη για μία ταυτότητα που πολλές φορές τον οδηγεί στην «ασφάλεια» της αγέλης κι ας χάσει κάτι από την ελευθερία του. Ψυχολόγοι και κοινωνιολόγοι προσπάθησαν να δώσουν κάποια ερμηνεία σε αυτήν την ανάγκη για ταυτότητα, χωρίς βέβαια να έχει διατυπωθεί με πειστικό τρόπο η τελική απάντηση – ερμηνεία. Γι’ αυτό οι θέσεις – ερμηνείες του Έριχ Φρομ παραμένουν πάντα επίκαιρες και ενδιαφέρουσες:
«Ως προς την ανάγκη συνάφειας, ριζώματος και υπερβατότητας, η ανάγκη αυτή είναι τόσο ζωτική κι επιτακτική για μια αίσθηση ταυτότητας, ώστε ο άνθρωπος δεν μπορεί να παραμείνει υγιής αν δεν βρει κάποιο τρόπο να την ικανοποιήσει… Οι άνθρωποι επιθυμούν να διακινδυνεύουν τη ζωή τους, να εγκαταλείπουν την αγάπη τους, να παραδίνουν την ελευθερία τους και να θυσιάζουν τις σκέψεις τους μόνο και μόνο για να είναι ο καθένας τους μια μονάδα του πλήθους, για να συμμορφώνεται και ν’ αποκτά έτσι κάποια αίσθηση ταυτότητας, έστω κι απατηλή», («Η υγιής κοινωνία»).