Αρχαίο νεκροταφείο που κουβαλά ιστορίες οι οποίες φέρνουν στο νου δέος, έλη και αργοτεμάχια, επαύλεις, ο Ιππόδρομος και τέλος το ΚΠΙΣΝ: η συναρπαστική ιστορία της περιοχής του Φαληρικού Δέλτα στο ρου του χρόνου, συνώνυμη με την συλλογική μνήμη της πόλης, γίνεται μια μόνιμη έκθεση που προσφάτως άνοιξε τις πύλες της στους χώρους του Κέντρου Πολιτισμού Ιδρύματος Σ. Νιάρχος.
Μεταξύ 8 και 4 αι. π.Χ. στην περιοχή του Φαλήρου λειτουργούσε το μεγαλύτερο νεκροταφείο της αρχαίας Αθήνας. Εντοπίστηκαν και ερευνήθηκαν χιλιάδες τάφοι φέρνοντας στο φως σημαντικότατα ευρήματα, όπως οι «Δεσμώτες του Φαλήρου», οι οποίοι πέθαναν με βίαιο τρόπο μάλλον λόγω πολιτικών ταραχών που συντελέστηκαν στην Αθήνα του 7ου αι. π.Χ. Τα χρόνια του Βυζαντίου εκεί συναντάμε έλη και αγροτεμάχια, ενώ από τον 19ο αιώνα αρχίζει η ανάπτυξη με ανέγερση επαύλεων και την περιοχή να αποκτά άλλη χρήση. Δεν είναι, όμως, παρά στις αρχές του 20ου αιώνα που στον συγκεκριμένο χώρο δημιουργείται ο Ιππόδρομος. «Μάστοράς» του, η «Εργοληπτική ΑΕ», η κατασκευαστική εταιρεία του Μεσοπολέμου που έφτιαξε πολλά ιδιωτικά κτήρια μεταξύ του 1924 - 1925. Τις δεκαετίες του 1950 και 1960 είχε εξελιχθεί σε έναν τόπο ψυχαγωγίας, έναν πόλο έλξης για τους Αθηναίους. Πολλοί κάτοικοι πήγαιναν τις Κυριακές βόλτα με τα παιδιά τους στον Ιππόδρομο, για να κάνουν πικ - νικ.
Σε μια περιοχή με τόσο έντονα «ίχνη» στο πέρασμα του χρόνου, τέλος, θα χτιστεί το ΚΠΙΣΝ κρύβοντας μαγευτικές ιστορίες που ξεκινούν από την αρχαιότητα και φθάνουν έως τις μέρες μας. Η μόνιμη έκθεση «Ιχνηλατώντας την ανθρώπινη παρουσία και ζωή» που παρουσιάζεται στο ισόγειο του Δανειστικού Τμήματος της Εθνικής Βιβλιοθήκης Ελλάδος δημιουργήθηκε για να αποκαλύψει πολλές από αυτές. Η έκθεση που ξεκίνησε τις μέρες του εορτασμού για τα πέντε χρόνια λειτουργίας του ΚΠΙΣΝ δημιουργήθηκε από την Monumenta συνεργασία με την Εθνική Βιβλιοθήκη Ελλάδος και το ΚΠΙΣΝ και αρωγό την Εφορεία Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων. Κι ήταν εκείνη που έδωσε την αφορμή της συνομιλίας της HuffPost με την αρχαιολόγο Ειρήνη Γρατσία, συντονίστρια της Monumenta που έχει αποκαλύψει, μεταξύ άλλων, τις ιστορίες των κτηρίων που ανεγέρθηκαν μεταξύ 1830-1940 αλλά και των ανθρώπων τους.
- Τι είναι η Monumenta, ποιοι την αποτελούν, πότε και για ποιο σκοπό δημιουργήθηκε;
Η Monumenta είναι μια αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία για την προστασία της φυσικής και αρχιτεκτονικής κληρονομιάς Ελλάδας και Κύπρου. Εδώ και 15 χρόνια μια μικρή ομάδα από δύο αρχαιολόγους (Ειρήνη Γρατσία, Στέλιος Λεκάκη) μία αρχιτέκτονα (Κατερίνα Χατζηκωνσταντίνου) και έναν περιβαλλοντολόγο (Ηλία Μαυροειδή), οι οποίοι αποτελούν τους εταίρους της, με τη συνεργασία μελών της, προσπαθεί με παρεμβάσεις, ερευνητικά προγράμματα, εκπαιδευτικές δράσεις, εκδηλώσεις να συμβάλλει στην προστασία των ιστορικών κτηρίων –κυρίως αυτών που χρονολογούνται στο α’ μισό του 20ού αιώνα, γατί αυτά είναι σε μεγάλο κίνδυνο- και των μνημείων της χώρας.
- Πώς προέκυψε η ιδέα να καταγράψετε όλα τα κτήρια της Αθήνας που είχαν χτισθεί πριν το 1940; Γιατί θέσατε αυτή την χρονολογία ως ορόσημο; Συγκεκριμένα ποιων χρονικών περιόδων κτήρια αναδεικνύετε;
Μια σημαντική δράση της Monumenta είναι η συστηματική καταγραφή των κτηρίων που κτίστηκαν τη περίοδο 1830-1940 και διατηρούνται. Η ιδέα ενός προγράμματος καταγραφής των κτηρίων που κτίστηκαν την περίοδο 1830-1940 και διατηρούνται στην Αθήνα γεννήθηκε όταν η Monumenta άρχισε να λαμβάνει καταγγελίες για παλιά κτήρια που κατεδαφίζονταν ή επρόκειτο να κατεδαφιστούν και δεν υπήρχε η δυνατότητα να βρεθούν πληροφορίες για να τεκμηριωθεί η ιστορία τους και να υποστηριχθεί η προστασία τους. Το χρονικό όριο του 1830 είναι το όριο που ξεκινά η περίοδος της νεότερης αρχιτεκτονικής κληρονομιάς και το 1940 είναι η έναρξη του πολέμου, που σταματά ουσιαστικά η ανέγερση νέων οικοδομών και σταματά η κατασκευή κτηρίων του μοντέρνου κινήματος. Ξεκινήσαμε με σκοπό να καταγράψουμε και τα κτήρια που χρονολογούνται έως το 1955, αλλά το έργο ξεπέρναγε τις δυνάμεις μας κι έτσι περιοριστήκαμε στο έτος 1940. Τα κτήρια που κτίζονται στην Αθήνα τα 110 αυτά χρόνια διακρίνονται στα νεοκλασικά, εκλεκτικά και μοντέρνα. Το πρόγραμμα συντονίστηκε από τους αρχιτέκτονες Γεωργία Γκουμοπούλου, Φωτεινή Μπέλλιου, Γιώργο Νίνο, Ζαννή Πιττακίδη και τους αρχαιολόγους Ε. Γρατσία και Στ. Λεκάκη και υλοποιήθηκε με αποκλειστική δωρεά του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ). Το βιβλίο «Ανιχνεύοντας την αρχιτεκτονική της Αθήνας» και το ντοκιμαντέρ «Τα κτήρια είναι σαν τους Φίλους», του σκηνοθέτη Νίκου Αναγνωστόπουλου, παρουσιάζουν όλα τα στάδια της καταγραφής των κτηρίων και τον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζουμε την αρχιτεκτονική μας κληρονομιά.
- Μιλήστε μας και για το χρονικό της καταγραφής κτηρίων άλλων πόλεων όπως η Θεσσαλονίκη.
Η καταγραφή των κτηρίων της Αθήνας διαδόθηκε μέσα από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τα αφιερώματα στον Τύπο και γρήγορα ήρθαν προτάσεις από κατοίκους άλλων πόλεων να μεταφερθεί και σε αυτές η καταγραφή. Η Θεσσαλονίκη ήταν η πρώτη πόλη στην οποία μεταφέρθηκε το πρόγραμμα. Μέχρι σήμερα έχουν καταγραφεί στη Θεσσαλονίκη 1700 κτήρια στην 1, 3 και 5 Δημοτική Κοινότητα. Οι αρχιτέκτονες Σταύρος Απότσος, Φωτεινή Γκουγκουστάμου, Νίκος Καραγιάννης, Ελένη Κυριακίδου, Στέλλα Ρωσσικοπούλου και Λένια Στεφανίδου κατέγραψαν με τη συνεργασία της MONUMENTA. Ακολούθησαν η Σκιάθος, η Καλαμάτα και πρόσφατα ξεκίνησε η καταγραφή των κτηρίων του Πειραιά με επιστ. υπεύθυνη την αρχιτέκτονα κ. Στ. Μαλικούτη.
- Κατέστη δυνατή η καταγραφή κάθε κτηρίου που σώζεται στην Αθήνα κι είχε χτισθεί πριν τον πόλεμο;
Η καταγραφή των κτηρίων της Αθήνας ήταν ένα τιτάνιο, θα έλεγα, έργο. Καταγράψαμε στις επτά δημοτικές της κοινότητες 11.300 κτήρια, όλα δηλαδή όσα κτίστηκαν το διάστημα που αναφέραμε και διατηρούνται. Πρόκειται για κτήρια κάθε χρήσης και κατάστασης. Η καταγραφή δεν περιλαμβάνει μόνο την επιτόπια επίσκεψη κατά την οποία γίνεται η φωτογράφιση και η συμπλήρωση του ειδικού δελτίου, περιλαμβάνει προετοιμασία με τα υπόβαθρα με τα αποσπάσματα των αεροφωτογραφιών που ακολουθούν τη διοικητική διαίρεση σε συνοικίες και γειτονιές, την ονομασία των φωτογραφιών –περίπου 60.000-, τον επανέλεγχο, την καταχώριση στη βάση δεδομένων. Τρία χρόνια η Αθήνα σαρώθηκε από τους καταγραφείς της Momunenta. Πρέπει να επισημανθεί η μεγάλη συμμετοχή εθελοντών, κυρίως μηχανικών και αρχαιολόγων, που συνέβαλαν στην καταγραφή.
- Τι αποκομίσατε εν συνόλω μέσα από τις συνεντεύξεις που πήρατε από τους ιδιοκτήτες των κτηρίων αυτών;
Η καταγραφή των κτηρίων που πραγματοποιεί η Monumenta περιλαμβάνει συνεντεύξεις με τους κατοίκους και συλλογή αρχειακού υλικού (ψηφιοποιημένου). Δίνουμε μεγάλη βαρύτητα στη συλλογή των προφορικών μαρτυριών, γιατί με αυτόν τον τρόπο τεκμηριώνεται η ιστορία των κτηρίων κυρίως αυτών για τα οποία δύσκολα μπορούμε να βρούμε πληροφορίες. Δεν υπάρχει βιβλιογραφία για όλα αυτά τα κτήρια που κτίστηκαν από αγνώστους μηχανικούς. Τα τεκμήρια και οι μαρτυρίες αποκαλύπτουν την ιστορία τους και κυρίως τις ιστορίες των ανθρώπων που έζησαν σε αυτά, κάτι που προσπαθούμε να καταγράψουμε και εν τέλει να σώσουμε. Οι συνεντεύξεις ήταν και είναι –τις συνεχίζουμε αδιάλειπτα- κάτι μοναδικό. Αποκομίσαμε γνώσεις, συναισθήματα, την ατμόσφαιρα της πόλης, την ταυτότητα, τη μνήμη της.
- Ποια είναι η αστική αρχιτεκτονική κληρονομιά που κινδυνεύει περισσότερο σήμερα;
Τον τελευταίο καιρό οι κατεδαφίσεις κτηρίων έχουν αυξηθεί πάρα πολύ, σε όλες της περιοχές της χώρας! Τα κτήρια που κινδυνεύουν είναι αυτά που χρονολογούνται τις δεκαετίες του 1920 και 1930 αλλά και τα κτήρια των μεταπολεμικών δεκαετιών. Η Monumenta λαμβάνει εκκλήσεις να παρέμβει για να σταματήσουν οι κατεδαφίσεις κυρίως σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη, τελευταία και στη Λάρισα. Η μεσοπολεμική αρχιτεκτονική είναι σε κίνδυνο. Η μόνη λύση για να ανακοπεί κάπως αυτή η κατάσταση είναι η θέσπιση κινήτρων για τους ιδιοκτήτες.
- Πώς οργανώθηκε το υλικό που συγκεντρώσατε, γιατί επιλέξατε και εν τέλει πως υλοποιείται η πιο «ανοιχτή» προσέγγισή του από το κοινό;
Το υλικό των καταγραφών των κτηρίων, μετά τον έλεγχό και την ονομασία των φωτογραφιών καταχωρίζεται, όπως ανέφερα σε βάση δεδομένων-ιστοσελίδα. Οι συνεντεύξεις απομαγνητοφωνούνται και αντιστοίχως ταξινομούνται με σκοπό να καταχωριστούν και αυτές στη βάση δεδομένων, όπως και τα τεκμήρια. Σε λίγο καιρό θα είναι έτοιμη η νέα ιστοσελίδα (www.monumenta.org), η οποία διαμορφώνεται με τέτοιο τρόπο (συνεργασία με την εταιρία Niovity) ώστε να αποτελέσει μια ψηφιακή πλατφόρμα καταχώρισης κτηρίων, αρχείων, συνεντεύξεων, ελεύθερης πρόσβασης. Στόχος είναι όλοι όσοι ενδιαφέρονται για την αρχιτεκτονική κληρονομιά να αντλούν πληροφορίες αλλά και να δίνουν είτε καταγράφοντας κτήρια, είτε στέλνοντας τεκμήρια και προφορικές μαρτυρίες. Στόχος είναι να έρθει κοντά το κοινό στην αρχιτεκτονική κληρονομιά και να συμμετέχει στην προστασία και την ανάδειξη.
- Ποια είναι η παρακαταθήκη αυτής της δουλειάς για τους επόμενους μελετητές;
Θεωρούμε ότι όλη αυτή η δουλειά της καταγραφής αποτελεί παρακαταθήκη. Για πρώτη φορά έχουμε όλα τα ιστορικά κτήρια της Αθήνας σε μια βάση δεδομένων. Η τεκμηρίωσή τους έχει αρκετά προχωρήσει και σταδιακά θα προχωρά προσφέροντας πληροφορίες. Οι επόμενοι μελετητές θα έχουν ένα υλικό που θα τους βοηθήσει να πάνε παραπέρα τόσο την έρευνα της αρχιτεκτονικής όσο και τη μελέτη της ιστορίας της πόλης.
- Σε τι μπορεί να μας βοηθήσει να μάθουμε περισσότερα για την αρχιτεκτονική κληρονομιά της πόλης της Αθήνας;
Η γνωριμία με την αρχιτεκτονική κληρονομιά της Αθήνας και κάθε πόλης, όπως συνηθίζω να λέω, ομορφαίνει τη ζωή. Η ποιότητα λόγω της καλαισθησίας, των μεγεθών των κτηρίων προ του 1940 είναι η κύρια αιτία. Αν προσθέσεις σε αυτό και τη γνώση της ιστορίας τους, τότε νιώθεις μια οικειότητα με την πόλη, νιώθεις τη ζεστασιά της και χαίρεσαι να περπατάς, να κοιτάς, να αναζητάς. Το σπουδαιότερο όμως που προκύπτει από αυτή τη γνώση είναι ότι όταν ξέρουμε θέλουμε και να προστατεύσουμε την αρχιτεκτονική κληρονομιά. Για να διευκολύνουμε τη γνωριμία με τα κτήρια έχουμε δημιουργήσει την εφαρμογή για κινητά τηλέφωνα «Τα κτήρια της Αθήνας» και την Ομάδα στο FB Κάθε μέρα κι ένα σπίτι, στην οποία τα μέλη αναρτούν φωτογραφίες κτηρίων που συνοδεύονται με πληροφορίες της ιστορίας τους.
- Οι δράσεις σας βασίζονται σε ένα μεγάλο βαθμό στην εθελοντική εργασία. Αν κάποιος θα ήθελε ως εθελοντής να πάρει μέρος σ’ αυτές που θα μπορούσε να απευθυνθεί;
Η Monumenta έχει στηριχτεί στην εθελοντική εργασία, εξάλλου όλοι εμείς που τη στηρίζουμε εθελοντές είμαστε. Ένα mail αρκεί για να γίνει κάποιος εθελοντής και να συμμετέχει σε κάποιες από τις δράσεις της, όπως η καταγραφή και η τεκμηρίωση κτηρίων, η απομαγνητοφώνηση συνεντεύξεων, η διοργάνωση εκδηλώσεων.
- Μιλήστε μας και για την επανέκδοση του βιβλίου «Ο πολιτικός μηχανικός Ανδρέας Κ. Δρακόπουλος. Οδοιπορικό σε οικοδομικά και τεχνικά έργα που σχεδίασε και επέβλεψε (1912 -1945)» από τη Monumenta. Ποιος είναι ο στόχος της και με ποια καινούργια στοιχεία εμπλουτίστηκε η νέα έκδοση;
Πριν λίγα χρόνια αναλάβαμε την επιμέλεια του βιβλίου που έγραψε ο αείμνηστος συλλέκτης Γιάννης Λάμπρου και εκδόθηκε με την υποστήριξη σε προσωπική βάση από τον κ. Ανδρέα Κ. Δρακόπουλο, εγγονό του πολιτικού μηχανικού Ανδρέα Κ. Δρακόπουλου. Το βιβλίο παρουσιάζει το έργο του μέσα από τα τεκμήρια του Αρχείου της μεσοπολεμικής κατασκευαστικής εταιρίας Εργοληπτική ΑΕ, στην οποία ήταν τεχνικός διευθυντής. Ο Γιάννης Λάμπρου ανακάλυψε το Αρχείο αυτό. Το βιβλίο αυτό σύντομα επανεκδόθηκε σε ψηφιακή μορφή εμπλουτισμένο με νέο αρχειακό υλικό αλλά και φωτογραφίες των κτηρίων που σώζονται και κατασκευάστηκαν από την πολύ δραστήρια εργοληπτική εταιρία. Στόχος της ψηφιακής έκδοσης είναι να καταστήσει το βιβλίο και το Αρχείο προσβάσιμο σε όλους και να βοηθήσει στη μελέτη της αρχιτεκτονικής και της κατασκευής κτηρίων.
- Ποιο, με λίγα λόγια, το έργο της «Εργοληπτικής», μιας από τις μεγαλύτερες κατασκευαστικές εταιρείες των δεκαετιών 1920 και 1930; Έντονα ίχνη του βλέπουμε σήμερα στην πόλη;
Η Εργοληπτική ιδρύθηκε από τον πολιτικό μηχανικό Μόσχο Διαμαντόπουλο και ανέλαβε την κατασκευή ιδιωτικών και δημοσίων έργων (οικίες, νοσοκομεία, εκπαιδευτικά κτήρια, ξενοδοχεία, εργοστάσια, τον ιππόδρομο, δρόμους κ.ά.), κυρίως στην Αθήνα αλλά και σε πολλές περιοχές της χώρας. Ήταν από τις μεγαλύτερες κατασκευαστικές του Μεσοπολέμου. Ανέλαβε πάνω από 400 έργα. Το Αρχείο της σώθηκε στο μεγαλύτερο τμήμα του και δίνει πληροφορίες για όλη την κατασκευαστική διαδικασία. Μεγάλος αριθμός αρχιτεκτόνων και πολιτικών μηχανικών σχεδίασαν τα κτήρια, μεταξύ των οποίων πολλά γνωστά ονόματα. Ενδεικτικά αναφέρω τους Γεώργιο Διαμαντόπουλο, Ιωάννη Ζολώτα, Κώστα Κιτσίκη, Ανδρέα Κριεζή, Εμμανουήλ Κριεζή, Αναστάσιο Μεταξά, Αλέξανδρο Νικολούδη κ.ά. Τουλάχιστον 30 από τα κτήρια που σχεδίασε και κατασκεύασε διατηρούνται και τα συναντάμε στην Αθήνα (κτήριο Γκίνη, πολυκατοικία Παπαλεονάρδου, Οικία αδελφών Σοφιανόπουλου, Ερυθρός Σταυρός, Μέγαρο Χρηματιστηρίου), στον Πειραιά (μέγαρο Βάτη), στη Θεσσαλονίκη (Εθνική Τράπεζα), στις Σπέτσες (Αναργύρειος και Κοργιαλένειος Σχολή) και πολλά άλλα. Να σημειώσουμε ότι η MONUMENTA έχει αναλάβει την καταγραφή, συντήρηση και ψηφιοποίηση του Αρχείου της εταιρίας «Εργοληπτική ΑΕ», σε συνεργασία με την Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος και με δωρεά του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ). Το Αρχείο αυτό θα παραδοθεί στην ΕΒΕ.
- Δώστε μας ένα μικρό χρονικό της ίδρυσης και της λειτουργίας του έργου της Εργοληπτικής ”Ιππόδρομος” που σήμερα στεγάζει τους χώρους του ΚΠΙΣΝ.
Η Εργοληπτική κατασκεύασε στην Καλλιθέα τον πρώτο οργανωμένο ιππόδρομο σε ελώδη έκταση, ύστερα από ανάθεση από τη νεοσυσταθείσα Προνομιούχο Ελληνική Εταιρία Ιπποδρομιών. Πρώτα έγινε η αποξήρανση της έκτασης και στη συνέχεια κατασκευάστηκαν ο αγωνιστικός στίβος και δύο στεγασμένες εξέδρες βάσει σχεδίων των αρχιτεκτόνων Αλέξανδρου Νικολούδη και Σωτηρίου Μαγιάση. Τα έργα επόπτευσαν οι πολιτικοί μηχανικοί Ανδρέας Κ. Δρακόπουλος και Διονύσιος Παπαλεονάρδος. Τα εγκαίνια του Ιπποδρόμου έγιναν στις 21 Απριλίου 1925.
- Ποιος ο στόχος της παρουσίασης της ιστορίας του χώρου του ΚΠΙΣΝ;
Ο Ιππόδρομος κατεδαφίστηκε και στη θέση του ανεγέρθηκε το Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Ο Γιάννης Λάμπρου είχε την ιδέα να παρουσιασθεί η ιστορία του χώρου του ΚΠΙΣΝ, αφού υπήρχε πλούσιο υλικό στο Αρχείο της Εργοληπτικής για τον Ιππόδρομο αλλά και σε μια συλλογή που είχε για τις ιπποδρομίες και την περιοχή του Δέλτα Φαλήρου. Η ιστορία του χώρου δεν ξεκινά με τον Ιππόδρομο, πάει πίσω στους αρχαίους χρόνους, τότε που μεταξύ 8 και 4 αι. π.Χ. λειτουργούσε το μεγαλύτερο νεκροταφείο της Αθήνας. Η MONUMENTA ανέλαβε να δημιουργήσει σε συνεργασία με την ΕΒΕ και το ΚΠΙΣΝ και αρωγό την Εφορεία Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων που πρόσφερε υλικό τη μόνιμη έκθεση «Ιχνηλατώντας την ανθρώπινη παρουσίαση και ζωή» στο ισόγειο της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος για να παρουσιάσει τους μετασχηματισμούς του χώρου και να αναδείξει το πέρασμα των ανθρώπων. Η μουσειολογική-μουσειογραφική μελέτη έγινε από τους Μάρλεν Μούλιου, Σπύρο Νάσαινα και Ακριβή Αναγνωστάκη. Πραγματοποιήθηκε με δωρεά του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ).
- Ποιο το νέο στοίχημα της Monumenta;
Δύο είναι οι στόχοι της Monumenta: α) η συνέχιση των καταγραφών και της τεκμηρίωσης των κτηρίων με τη συνεργασία των πολιτών καθώς και η συνέχιση της συστηματικής συλλογής προφορικών μαρτυριών και τεκμηρίων για τα κτήρια. Αν καταφέρουμε να μετατρέψουμε την ψηφιακή πλατφόρμα με τα καταγεγραμμένα κτήρια, τα αρχεία και τις μαρτυρίες σε πηγή πληροφόρησης αλλά και συλλογής νέου υλικού αναρτημένου από τους ίδιους τους πολίτες ο στόχος θα έχει επιτευχθεί. β) η προστασία των κτηρίων του Μεσοπολέμου που κατεδαφίζονται ασταμάτητα.