«Εχω τώρα έξι χρόνους εδώ και κράζω ελεύθερα κάθε ένα κ όλοι φεύγουν από μάθησιν, ωσάν από προσώπου πυρός. Δεν εξεύρω διατί. Εγώ κ μαθηματικά (δίδακτρα) δεν εγύρεψα τινός, ουδέ μου έδωκε τινάς, ουδέ θέλω... Ηθέλησα κ με τούτο να τους παρακινήσω να μάθουν τινές, να μην απομείνει το γένος μας εις τόσην αμαθίαν».
Ο Μάξιμος ο Πελοποννήσιος, δάσκαλος στα Ιωάννινα τον 17ο αιώνα, που αγανακτεί με τις δυσκολίες της δουλειάς του δεν είναι μοναδική περίπτωση. Γενιές και γενιές δασκάλων έσκυψαν πάνω στην «ακατέργαστη ύλη» του μαθητή και μόχθησαν για την καλλιέργειά του υπό συνθήκες, επιεικώς να τις πούμε, αντίξοες. Εργο που του πρέπει δάφνες, έργο το οποίο έδειξε τον δρόμο προς την ελευθερία. Να γιατί η περιοδική έκθεση του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης με τίτλο «Πώς μάθαιναν οι Έλληνες γράμματα από την Άλωση μέχρι την Επανάσταση» περιποιεί τιμή στους χιλιάδες ανώνυμους ιερωμένους και δασκάλους που έμαθαν στους μαθητές τους «κολλυβογράμματα» την περίοδο 1453 - 1821. Σ′ εκείνες τις σπουδαίες μορφές της εκπαίδευσης που έθρεψαν την ιδέα του αγώνα για την ελευθερία. Δεν είναι διόλου τυχαία η συγκινητική αναφορά εκεί κοντά στο τέλος της περιήγησης αυτής της ευσύνοπτης και μεστής έκθεσης σε μια λίστα ανώνυμων δασκάλων που - σε μια σχετική αναγωγή - θα μπορούσε να θυμίσει το μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη.
«Η έρευνα εγγυάται την ποιότητα μιας έκθεσης»
Τα παραπάνω λόγια της μεταβατικής διευθύντριας του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης, Ασπασίας Λούβη, καθώς ξεναγούσε σ′ αυτή μια ομάδα δημοσιογράφων την Δευτέρα 11-4, μια μέρα πριν το επίσημο άνοιγμά της από την Πρόεδρο της Δημοκρατίας, τεκμηρίωσαν τη σπουδαιότητά της. Το ζωντανό αφήγημα κατά χρονολογική σειρά, το βλέμμα σε μια υποφωτισμένη περίοδο της ελληνικής ιστορίας, ο βιωματικός χαρακτήρας, η διαδραστική σφραγίδα με την χρήση της τεχνολογίας και η τοποθέτηση της παρουσίασης με μελετημένο τρόπο στην επιβλητική, νεοκλασσικίζουσα αίθουσα που την φιλοξενεί συγκαταλέγονται στις αρετές της. «Δεν θέλαμε αυτό το ”δυνατό” κτήριο να ανταγωνιστεί την έκθεση, αλλά ούτε η έκθεση να ”σβήσει” το κτήριο», μας είπε η κυρία Λούβη για το εμβληματικό κτήριο της Αθήνας που την φιλοξενεί: το ανακαινισμένο κτήριο του παλαιού Χρηματιστηρίου, στο οποίο ο Χαρίλαος Τρικούπης ενέταξε στο πρόγραμμα της ανασυγκρότησης του νεότερου Ελληνικού Κράτους.
Το αλφαβητάρι μιας έκθεσης
Τι είναι άραγε τα «μαθηματάρια»; Σε ποιες περιοχές άνθησαν μεγάλα πνευματικά κέντρα όπου έδρασαν σπουδαίες μορφές της εκπαίδευσης; Ποιες ήταν οι όψεις της μαθητικής ζωής της εποχή; Πώς ήταν ο χάρτης των σχολών του Ελληνισμού;
Σ′ αυτά και σε πολλά άλλα ερωτήματα απαντά η έκθεση του ΜΙΕΤ που ανοίγει για πρώτη φορά τους θησαυρούς του Ιστορικού Παλαιογραφικού Αρχείου του, που παρουσιάζονται δίπλα σε σπάνια βιβλία από μεγάλες βιβλιοθήκες της Ελλάδας.
Ας πάρουμε μια γεύση...
Α – άλφα: Η κληρονομιά του Βυζαντίου
Στα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας συνεχίζεται η στενή σχέση μεταξύ Εκκλησίας και εκπαίδευσης που υπήρχε στο Βυζάντιο. Το Πατριαρχείο της Κωνσταντινουπόλεως, χάρη στα ιδιαίτερα προνόμια που του παραχωρεί ο Μωάμεθ Β’, διασφαλίζει τις προϋποθέσεις για τη συνέχιση του παιδευτικού του έργου.
Κατά τους δύο πρώτους, κυρίως, αιώνες μετά το 1453, διαφαίνονται στην εκπαίδευση στοιχεία μιας βυζαντινής παράδοσης, προσαρμοσμένα όμως στις συνθήκες που διαμόρφωσε η οθωμανική κατάκτηση. Η ισχυρή κληρονομιά του Βυζαντίου διακρίνεται τόσο στην οργάνωση της εκπαιδευτικής διαδικασίας όσο και στην επιλογή της διδασκόμενης ύλης, των μεθόδων και των εργαλείων διδασκαλίας.
Η χρήση των εκκλησιαστικών κειμένων για την εκμάθηση της ανάγνωσης και η μελέτη έργων της αρχαιοελληνικής και χριστιανικής γραμματείας στις ανώτερες βαθμίδες αντιπροσωπεύουν την καθοριστική θέση της ελληνορθόδοξης παράδοσης στην παιδεία του γένους.
Παράλληλα, σημαντικοί λόγιοι που διαφεύγουν στη Δύση, διασώζουν την ελληνική παιδεία και δημιουργούν πνευματικές εστίες που θα τροφοδοτήσουν στους επόμενους αιώνες τα εκπαιδευτικά κέντρα του ελληνισμού.
Β-βήτα: Το κρυφό σχολειό
Ένας εμβληματικός πίνακας, ένα πασίγνωστο ποίημα κι ένα παιδικό τραγουδάκι (φεγγαράκι μου λαμπρό)…
Η αδιάλειπτη παρουσία της Εκκλησίας στον χώρο της εκπαίδευσης, η ανάμνηση τεσσάρων αιώνων ξένης κυριαρχίας και οι ηρωικές μνήμες του αγώνα διαμόρφωσαν, στα τέλη του 19ου αιώνα, τον θρύλο που εντάχθηκε στην εθνική συνείδηση του νέου ελληνισμού.
«Κάπως έτσι οικοδομούμε τον προσωπικό μας θρύλο», υπογράμμισε η ξεναγός με νόημα δείχνοντάς μας μαθητικό τετράδιο της δεκαετίας του ’70 πίσω από την προθήκη που αναγράφει: «... δάσκαλοι δεν υπήρχαν και τα σχολεία ήταν κρυφά...»
Γ - γάμμα: Το «κοινόν σχολείον»
Κατά τους πρώτους αιώνες μετά την Άλωση, η στοιχειώδης εκπαίδευση λειτουργεί υποτυπωδώς, στο πλαίσιο της κοινότητας και της ενορίας. Στα τέλη του 16ου αιώνα, ωστόσο, η Εκκλησία αναλαμβάνει πρωτοβουλία για την ίδρυση και τη λειτουργία σχολείων σε κάθε Επισκοπή και Μητρόπολη της δικαιοδοσίας της. «Δεν είναι τυχαίο ότι τα πρώτα μαθητικά βιβλία είναι εκκλησιαστικά», λέει η κυρία Λούβη.
Το «κοινόν σχολείον» προσφέρει βασικές γνώσεις: ανάγνωση, και για τους πιο «προχωρημένους», γραφή και αριθμητική. Ομάδες 10-15 μαθητών διδάσκονται από έναν δάσκαλο (συνήθως κληρικό ή μοναχό) στο σπίτι του, σε χώρο της εκκλησίας ή στην ύπαιθρο. Τα μαθήματα γίνονται μετά τη δύση του ήλιου, όταν έχουν τελειώσει οι δουλειές.
Τα λεγόμενα και «σχολεία των ιερών γραμμάτων» ακολουθούν την παράδοση των βυζαντινών χρόνων: η διδασκαλία αρχίζει με τα «πινακίδια», όπου ήταν γραμμένα τα γράμματα της αλφαβήτου, και συνεχίζει με τον συλλαβισμό και την ανάγνωση εκκλησιαστικών κειμένων.
Δ - δέλτα: Οι σπουδές συνεχίζονται…
Οι απόφοιτοι του κοινού σχολείου μπορούν να συνεχίσουν τις σπουδές τους, στο «ελληνικόν σχολείον» («σχολείον των ελληνικών μαθημάτων» ή «της κυκλοπαιδείας»). «Η εισαγωγή της αρχαίας ελληνικής γλώσσας είναι αξιοσημείωτη», εξηγεί η Ασπασία Λούβη.
Η εξοικείωση με την αρχαία γλώσσα γίνεται μέσα από τη διδασκαλία της γραμματικής και του συντακτικού, τη μελέτη κειμένων και τη θεματογραφία. Τα «μαθηματάρια» είναι τα σχολικά εγχειρίδια της εποχής, στα οποία αντιγράφονται τα αρχαιοελληνικά αλλά και εκκλησιαστικά κείμενα που μελετώνται: ανάμεσα στις γραμμές και στα περιθώρια σημειώνονται η μετάφραση, διάφορα σχόλια και σημειώσεις. «Στα ”μαθηματάρια” χρησιμοποιείται η λεγόμενη ”ψυχαγωγική” μέθοδος, δηλαδή η απόδοση κάθε λέξης του αρχαίου κειμένου στη νεοελληνική, που ταλαιπωρεί τους μαθητές με την ατέλειωτη παράταξη συνωνύμων στα διάστιχα του επιμελώς γραμμένου κειμένου», συμπληρώνει η ίδια.
Σε ορισμένες περιπτώσεις, στο ίδιο σχολείο παρέχεται και ανώτερο επίπεδο σπουδών, στο οποίο διδάσκονται φιλοσοφικά ή επιστημονικά μαθήματα.
Την περίοδο του Διαφωτισμού, εμφανίζεται μια διαρθρωτικά ολοκληρωμένη σχολή που περιλαμβάνει και τους τρεις κύκλους γνώσεων. Ο τύπος αυτός παρουσιάζει και μια μεγάλη ποικιλία ονομασιών: Φροντιστήριον, Παιδαγωγείον, Μουσείον, Ελληνομουσείον, Λύκειον, Ακαδημία κ.ά.
Ε - έψιλον: Οι ανώτερες σχολές
Από τον 17ο αιώνα, εύποροι Έλληνες της διασποράς, εκκλησιαστικοί παράγοντες, Φαναριώτες ηγεμόνες, συντεχνίες και κοινότητες ιδρύουν ανώτερες σχολές. Οι ιδρυτές είναι αυτοί που καθορίζουν τον τρόπο διοίκησης, τη σύνθεση και τις αρμοδιότητες των εντεταλμένων οργάνων. Συνήθως, μια επιτροπή από πρόσωπα κύρους αναλαμβάνει τη διαχείριση των οικονομικών, μεριμνά για την επιλογή του διδακτικού προσωπικού και επιβλέπει τις επιδόσεις και τη συμπεριφορά των μαθητών.
Σε κάθε σχολείο, ο σχολάρχης (διευθυντής) και οι διδάσκοντες διαμορφώνουν το πρόγραμμα σπουδών. Η διδασκαλία περιλαμβάνει λογική, φιλοσοφία, θεολογία και, όταν υπάρχει η δυνατότητα, αριθμητική και μαθηματικά.
Έως τα μέσα του 18ου αιώνα, οι σχολές είναι περιορισμένες σε αριθμό και με ολιγάριθμους σπουδαστές. Καθώς όμως αυξάνονται οι πρωτοβουλίες για τη δημιουργία τους, προκύπτει η ανάγκη εξεύρεσης κατάλληλου χώρου. Το στεγαστικό πρόβλημα λύνεται με διάφορους τρόπους: εγκατάσταση στον χώρο εκκλησίας ή μονής, μίσθωση ευρύχωρου οικήματος, αγορά ή οικοδόμηση καινούργιου κτηρίου, όπου προβλέπεται και χώρος βιβλιοθήκης.
Στην γραφική αποκατάσταση της Σχολής Μηλεών σε μελέτη Γιάννη Κίζη που παρουσιάζεται στην έκθεση εντυπωσιάζει το περίκλειστο οικοδόμημα που έχει μοναστικά πρότυπα αλλά ιδιαίτερα επιβλητικό όγκο και ιδιαίτερα λειτουργικό χαρακτήρα.
Z - ζήτα: Δάσκαλοι…
Στις τοπικές κοινωνίες, όποιος ξέρει γράμματα -συχνά ο ιερέας του χωριού ή κάποιος εγγράμματος μοναχός- αναλαμβάνει να διδάξει τα «κολοβογράμματα», δηλαδή στοιχειώδη ανάγνωση και γραφή. Τα μαθήματα είναι μεν δωρεάν, αλλά ο δάσκαλος λαμβάνει κάποια αμοιβή, σε χρήματα ή σε είδος.
Στα σχολεία μέσης και ανώτερης βαθμίδας διδάσκουν ο σχολάρχης, που παραδίδει τα πιο απαιτητικά μαθήματα, και ένας ή περισσότεροι υποδιδάσκαλοι. Οι μισθοί διαμορφώνονται με βάση τις ικανότητες και τη φήμη του κάθε δασκάλου, αλλά και ανάλογα με τις οικονομικές δυνατότητες κάθε σχολής. Πολλοί δάσκαλοι μετακινούνται μεταξύ περιοχών και σχολών. Οι «εδραίοι» επιστρέφουν τελικά για να διδάξουν στην πατρίδα τους.
… και μαθητές
Ο μαθητικός πληθυσμός αποτελείται κυρίως από αγόρια, αν κι αναφέρονται και περιπτώσεις κοριτσιών.
Φτώχια, επιδημίες, πόλεμοι, εμποδίζουν τα περισσότερα παιδιά να φοιτήσουν κανονικά. Συχνά οι σπουδές διακόπτονται, ενώ αρκετοί φοιτούν σε μεγάλη ηλικία. Η διάρκεια σπουδών εξαρτάται από τα μαθήματα και από τις προδιαγραφές του κάθε σχολείου.
Συχνή είναι η γεωγραφική κινητικότητα των μαθητών, οι οποίοι διαμένουν σε οικοτροφεία και παράλληλα εργάζονται για να καλύψουν τα έξοδά τους. Καθώς οι ανώτερες σπουδές είναι ιδιαίτερα δαπανηρές, αρκετές φορές χορηγούνται υποτροφίες ή απαλλαγές από τα δίδακτρα για τους άπορους μαθητές.
Η -ήτα: Παιδεία, πορεία προς την ελευθερία
Ο Αιώνας των Φώτων φέρνει νέο πνεύμα στην εκπαίδευση. Κληρικοί και λαϊκοί διανοούμενοι, συνήθως σπουδασμένοι στη Δύση, προτείνουν ριζικές αλλαγές στο «νεωτερικό σχολείο», με κυριότερη τη χρήση μιας απλής και κατανοητής γλώσσας. Η παιδαγωγική και οι διδακτικές μέθοδοι εκσυγχρονίζονται, στα προγράμματα σπουδών προστίθενται οι φυσικές επιστήμες και τα πειράματα, η γεωγραφία, οι ξένες γλώσσες αλλά και πρακτικά μαθήματα, όπως το εμπόριο.
Ο Ευγένιος Βούλγαρης εισάγει τη νεότερη φιλοσοφία και επιστήμη στα κυριότερα ελληνικά παιδευτικά κέντρα, ενώ μια νέα γενιά διανοουμένων, όπως ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ και ο Δημήτριος Καταρτζής-Φωτιάδης, εισηγούνται μεταρρυθμίσεις που προετοιμάζουν το έδαφος για την αναμόρφωση της παιδείας.
Σταδιακά, η κρίσιμη σημασία της εκπαίδευσης και η ανάγκη ευρείας διάδοσής της καθίστανται κοινή συνείδηση. Κοινότητες του εξωτερικού, έμποροι εντός και εκτός της οθωμανικής επικράτειας, φιλεκπαιδευτικές εταιρείες, πρωτοστατούν στην ίδρυση ή χρηματοδότηση σχολείων και βιβλιοθηκών και στην έκδοση βιβλίων.
Πρωτοπόρος στην ανανεωτική αυτή κίνηση, ο Αδαμάντιος Κοραής θεωρεί ότι η παιδεία είναι η αναγκαία προϋπόθεση για την αναγέννηση της Ελλάδας.
Η εκπαίδευση ανοίγει τον δρόμο προς την ελευθερία.
«Τοποθετημένη σε ένα μεταίχμιο αλλαγών που θα σφραγίσουν τον επόμενο μισό αιώνα του ΜΙΕΤ, η έκθεση είναι ένα δείγμα του τι θα ακολουθήσει», κατέληξε η μεταβατική του διευθύντρια.
Συντελεστές έκθεσης
Γενικός συντονισμός: Ασπασία Λούβη
Σύμβουλοι: Χρύσα Μαλτέζου, Πασχάλης Κιτρομηλίδης
Επιστημονική επιμέλεια - Τεκμηρίωση - Κείμενα: Ίκαρος Μαντούβαλος, Αγαμέμνων Τσελίκας, Χριστίνα Κόσσυβα
Μουσειολογική μελέτη: Έλια Βλάχου
Μουσειογραφική μελέτη και εφαρμογή: Σπύρος Νάσαινας
Εκπαιδευτικά προγράμματα: Σοφία Πελοποννησίου-Βασιλάκου
Συντήρηση και ανάρτηση εκθεμάτων: Μαρία Αλεξίου, Μαρία Αργυρού
Γραφιστικός σχεδιασμός: Ακριβή Αναγνωστάκη
Ψηφιακές εφαρμογές: 2monochannels – Γιώργος Λαμπρόπουλος
Παραγωγή εποπτικού υλικού: Paskalidis digital printing
Εκθεσιακές κατασκευές: Εμμανουήλ Λιγνός – Λιγνού Α. & ΣΙΑ Ε.Ε.
Κατασκευές αναρτήσεων: Δημήτρης Δρόσος
Φωτισμός: LightingWorks – Ν. Σταματόπουλος & ΣΙΑ Ε.Ε.
Διοικητική υποστήριξη: Σωσάννα Καλογηράτου
Δημόσιες σχέσεις: Κυριακή Μολφέτα, Χαρά Φασουλή
Μεταφορά εκθεμάτων: Artlock
Φορείς δανεισμού: Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, Μουσείο Μπενάκη, Ωνάσειος Βιβλιοθήκη, Βυζαντινό & Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών.
Info:
Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τράπεζας
«Πώς μάθαιναν οι Έλληνες γράμματα από την Άλωση μέχρι την Επανάσταση»
12-4 / 30-6