Εβδομήντα δύο χρόνια μετά τη δημοσίευση του (1949), το μυθιστόρημα του Τζορτζ Όργουελ με τίτλο «1984» γίνεται ξανά επίκαιρο, όταν περιγράφει τις μεθόδους του Κόμματος για να παγιώσει την εξουσία του και να ελέγξει πλήρως τα μυαλά των ανθρώπων.
Ένας από τους μηχανισμούς, εκτός από την παρακολούθηση τύπου «Big Brother», ήταν η χρήση της «Νέας Γλώσσας» (New Speak).
Στην «Νέα Γλώσσα», οι λέξεις δέχονταν λογοκρισία και λιγόστευαν συνειδητά βάσει των επιταγών του Κόμματος. Με την συστηματική αποδόμηση της γλώσσας, συντελείται συγχρόνως και ο περιορισμός της σκέψης.
Παραδόξως, στην παρούσα πανδημία -τουλάχιστον όσον αφορά τη γλώσσα- συνέβη ακριβώς το αντίθετο.
Μέσα στη δίνη της πανδημίας, όλοι μας κατακλυστήκαμε κυριολεκτικά από άγνωστες ιατρικές λέξεις και επιστημονικές ορολογίες τις οποίες έπρεπε να κατανοήσουμε και να ερμηνεύσουμε υπερβολικά γρήγορα ώστε να επικοινωνήσουμε με αποτελεσματικό τρόπο στο πλαίσιο της νέας κανονικότητας.
Κάτι αντίστοιχο είχαμε βιώσει και με την οικονομική κρίση του 2009, όπου το οικονομικό λεξιλόγιο χρησιμοποιούταν κατά κόρον και λέξεις όπως μνημόνιο, μη εξυπηρετούμενα δάνεια (bad loans), διαφορά επιτοκίου (spread), αναχρηματοδότηση του χρέους κ.τ.λ. ξεπετάγονταν σαν «μανιτάρια».
Ωστόσο, με τον νέο κορωνοϊό η γλωσσική διείσδυση ήταν πιο έντονη ενώ το περιεχόμενο των όρων συνεχίζει να αγγίζει μια ευαίσθητη ανθρώπινη χορδή: το τέλος του βίου ή πιο απλά τον θάνατο που στην προκειμένη περίπτωση δεν κάνει διακρίσεις.
Όπως χαρακτηριστικά σημείωσε η κα Μαριάννα Κατσογιάννου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Γενικής Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου, στο διαδικτυακό επιμορφωτικό σεμινάριο που διοργανώνει το Εργαστήριο Μελέτης Κοινωνικών Θεμάτων, Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης και Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων με τίτλο ο Δημόσιος Λόγος στην Εποχή της Πανδημίας: “η (γλωσσική) επικοινωνία, η ορολογία και η μετάφραση έγιναν ξαφνικά ζητήματα ζωής και θανάτου”.
Ενδεικτικά μερικές από τις νέες λέξεις, που σημειωτέον δεν περιορίζονται πια αποκλειστικά στο ιατρικό σκέλος της πανδημίας υποδεικνύοντας τη διάχυση του φαινομένου στην ευρύτερη κοινωνία, είναι η «ανοσία της αγέλης», «γρήγορο τεστ» (rapid test), «μοριακό τεστ» (PCR), «ιχνηλάτηση», (ύποπτο) «κρούσμα», «μάσκες προσώπου» (face masks) «lockdown» και «απαγορεύσεις κυκλοφορίας», «κοινωνική αποστασιοποίηση» (social distancing), «αυτοαπομόνωση» (self-isolation), «ασύγχρονη εκπαίδευση», «αναστολή σύμβασης εργασίας» (furlough), «βασικοί εργαζόμενοι» (key workers) και ούτω καθεξής.
Οι λέξεις έχουν αποκτήσει τέτοια ισχύ που έχουμε φτάσει στο σημείο να επιλέγονται λέξεις της χρονιάς, όπως για παράδειγμα το «lockdown» ψηφίστηκε ως η κατεξοχήν λέξη της χρονιάς για το 2020 από τον εκδοτικό όμιλο του αγγλικού λεξικού Collins, ενώ η λέξη «πανδημία» αναδείχθηκε σε λέξη της χρονιάς από το λεξικό Merriam-Webster.
Επιπροσθέτως και στην χώρα μας κυκλοφορούν λεξικά όπως είναι το «COVID-19: το λεξικό» (https://covid19.algolysis.com/glossary) που προσφέρουν στον αναγνώστη την ευκαιρία να ενημερωθεί με επιστημονικό τρόπο για την ακριβή σημασία περίπου 650 λημμάτων από διαφορετικούς κλάδους (βιολογία, επιδημιολογία, διοίκηση, γλωσσικές, κοινωνικές και νομικές επιστήμες.).
Ο τόνος των νέων λέξεων είναι σε μεγάλο βαθμό αρνητικός ή πέρα του δέοντος ουδέτερος, ενώ σκιαγραφούν ένα δυστοπικό παρόν και ενδεχομένως μέλλον (τουλάχιστον για όσο διαρκεί η παρούσα κρίση).
Άλλωστε δεν είναι τυχαία η παρατήρηση της κα Κατσογιάννου ότι δεν έχουμε λέξη που να περιγράφει το «unlock», την «έξοδο» από την πανδημία, που αναπόφευκτα θα δήλωνε κάτι το ελπιδοφόρο.
Η προσωπική μου άποψη είναι ότι ο άνθρωπος όταν βιώνει μια ιδιαίτερα απειλητική κατάσταση για την ύπαρξη του, αποτυπώνει την εμπειρία του και στη γλώσσα.
Η γλώσσα συνιστά αναντίρρητα ένα αποκούμπι παρηγοριάς για τις δύσκολες ώρες και όταν το πρόβλημα ξεπεραστεί τότε η ανθρωπότητα θα αφήσει πίσω της το λεξιλόγιο του Covid-19 ως παρακαταθήκη για τις επόμενες γενιές.
Άλλωστε μην ξεχνάμε ότι και η λέξη καραντίνα έκανε την εμφάνιση της κατά τη διάρκεια της επιδημίας της Πανούκλας και προέρχεται από την «quarantina» ή «quarantena» που σημαίνει το 40 ήμερο που διαρκούσε τότε η απομόνωση (Βλ. Γρυντάκης, Γ., κ. ά., 2020).
Τελικά φαίνεται ότι η ιστορία κάνει κύκλους και επαναλαμβάνεται με μικρές παραλλαγές.
Σχετικές βιβλιογραφικές αναφορές
Γρυντάκης, Γ., Δαλκός Γ., Χόρτης Α. & Χόρτης Έ. (2020). Όσα δεν γνωρίζατε για τον Ευρωπαϊκό Μεσαίωνα (500-1500). Αθήνα: Εκδόσεις Μεταίχμιο.
Καθημερινή (2020, Δεκέμβριος 01). Πανδημία, η «λέξη της χρονιάς». Ανακτήθηκε 18 Φεβρουαρίου 2021 από: https://www.kathimerini.gr/world/561179458/pandimia-i-lexi-tis-chronias/
Ναυτεμπορική (2020, Νοεμβρίου 11). Lockdown: Ψηφίστηκε ως η λέξη της χρονιάς για το 2020. Ανακτήθηκε 18 Φεβρουαρίου 2021 από: https://www.naftemporiki.gr/story/1656883/lockdown-psifistike-os-i-leksi-tis-xronias-gia-to-2020