Ένα μοναδικό θα έλεγα ποδαρικό έκανα στη δημοσιογραφική μου σταδιοδρομία για το 2019 συναντώντας την προηγούμενη εβδομάδα σε ένα ήσυχο καφέ στο Κολωνάκι τον Δρ. Ευάγγελο Παπαθανασίου, τον επί 36 χρόνια (πρώην) διευθυντή Ερευνών του Ινστιτούτου Ωκεανογραφίας στο Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ).
Μοναδικό γιατί σπάνια συναντάς κάποιον που έχει ταξιδέψει σε ακτίνα μεγαλύτερη από οποιονδήποτε τυχαίνει να γνωρίζω μέχρι σήμερα σε όλο το μήκος, πλάτος και βάθος της γης. Έχει δουλέψει σχεδόν σε όλες τις Ελληνικές θάλασσες, τις ευρωπαϊκές, και έξω από αυτές, όπως είναι η Ερυθρά, η Ανταρκτική και ο Ατλαντικός.
Με κεντρική ιδέα τη θάλασσα, που την υπέρ – πολύτιμη αξία της όλοι λίγο – πολύ γνωρίζουμε, και το ενδιαφέρον που εκφράζεται για αυτή καθώς και την ευαισθητοποίηση μας για το περιβάλλον και την κλιματική αλλαγή, αρχίσαμε αυτό το ταξίδι γνώσεων από την αγαπημένη μας Πελοπόννησο και τα νερά της, την πανίδα, την βιοποικιλότητα των κόλπων της και την σημασία της.
Ήταν φανερό από την αρχή πως δε θα χωρούσαν όλα αυτά τα «λάφυρα» γνώσης σε ένα απόγευμα. Έτσι, δεσμεύομαι για συνέχεια του ταξιδιού από έναν άνθρωπο που όντως όταν βρεθείς μαζί του κρέμεσαι από τα λόγια του!
Εύχομαι να σας μεταφέρω και εγώ με τον ίδιο συναρπαστικό τρόπο στον μαγικό κόσμο της θάλασσας, γιατί όπως είπε και ο ίδιος: «η θάλασσα είναι η ζωή μας, είναι ο πλούτος μας και θα πρέπει να την προσέχουμε σαν τα μάτια μας»!
Εστιάζοντας λοιπόν στην Ελληνική θάλασσα, ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που παρουσιάζει ο Σαρωνικός κόλπος;
Ο Σαρωνικός, φτάνει μέχρι τα 200+ μέτρα βάθος, και είναι σήμερα πιο καθαρός από ποτέ. Έχει επανέλθει η ζωή στα κανονικά επίπεδα της ποικιλότητας και φιλοξενεί πλέον θαλάσσια θηλαστικά. Ήταν όμως ένας πολύ βεβαρημένος κόλπος την εποχή του 1980 – 1990 πριν γίνει το έργο της Ψυττάλεια, το οποίο επειδή μελετήθηκε σωστά και μέσα στα πλαίσια που θα έπρεπε, είχε ως αποτέλεσμα να μην έχει σήμερα κάποιο ιδιαίτερο πρόβλημα.
Θα πρέπει εδώ να σημειώσω βέβαια, ότι η καλύτερη κατανομή λυμάτων επιτυγχάνεται όταν γίνεται η επεξεργασία τους σε πιο μικρά εργοστάσια. Καθίσταται έτσι πιο οικονομική και πολύ καλύτερη ως λύση για το περιβάλλον. Παρόλα αυτά, το έργο της «Ψυττάλεια» και κατ’ επέκταση τον Σαρωνικό, το παρακολουθούμε από το 1980 και βλέπουμε ότι δεν παρουσιάζει ιδιαίτερο πρόβλημα.
Τα νερά του εν λόγω κόλπου ανανεώνονται συνεχώς από το Αιγαίο Πέλαγος καθώς εισέρχονται σε αυτόν ακολουθώντας τις ακτές τις Αττικής, βόρεια από την Αίγινα και βγαίνει μεταξύ αυτής και των Μεθάνων.
Τέτοια έργα όπως η Ψυττάλεια κατασκευάζονται και αλλού; με τα σκουπίδια τι γίνεται;
Ναι, είναι πλέον υποχρεωτικό από την Ευρωπαϊκή Ένωση, και μάλιστα θα αρχίσει σύντομα το μεγάλο έργο του βόρειου Ευβοϊκού, το οποίο θα συμπεριλάβει την Παιανία, το Μαρκόπουλο, το αεροδρόμιο και τα Καλύβια.
Όσο για τα σκουπίδια, αυτό είναι ένα πρόβλημα υπαρκτό και πολύ μεγάλο – εντελώς διαφορετικό, το οποίο δεν καλύπτεται από αυτά τα έργα.
Είναι στο χέρι του ανθρώπου να γίνει κάτι για αυτό. Ο άνθρωπος ευθύνεται για το ότι τα σκουπίδια βρίσκονται στη θάλασσα. Σήμερα γίνονται πολλά ερευνητικά προγράμματα εστιασμένα στη θαλάσσια ρύπανση από απορρίμματα και τα μέτρα τα οποία παίρνονται είναι προς την σωστή κατεύθυνση. Θα αργήσουμε όμως πολύ να δούμε διαφοροποίηση στο περιβάλλον όσον αφορά τα σκουπίδια διότι δεν είναι μόνο αυτά που φαίνονται και δεν προέρχονται από τα πλοία.
Για την ναυτιλία υπάρχει πλέον η σύμβαση του IMO (International Maritime Organization), και σε όλα τα πλοία απαγορεύεται να ρίχνουν πλέον σκουπίδια στις θάλασσες. Το πρόβλημα είναι οι βροχές και οι πλημμύρες για παράδειγμα που παρασύρουν ότι υπάρχει στο ρέμα, με αποτέλεσμα τα απορρίμματα από την ξηρά να πέφτουν στη θάλασσα.
Υπάρχουν όμως και τα σκουπίδια που δεν βλέπουμε και βρίσκονται στο νερό, τα λεγόμενα «μικροπλαστικά» που αποτελούν απειλή για την θαλάσσια πανίδα.
Μιλώντας για πανίδα, πόσο σημαντική και τι ιδιαιτερότητα παρουσιάζει η βιοποικιλότητά στην Ανατολική Μεσόγειο;
Καταρχήν στη Μεσόγειο έχουμε το εξής: πολλά είδη, αλλά λίγα άτομα σε κάθε είδος. Έτσι, αν κάποιο είδος χαθεί δεν αντικαθίσταται εύκολα, σε περίπτωση μεγάλης π.χ. ρύπανσης.
Σήμερα τα είδη που έρχονται από την Ερυθρά μέσω του Σουέζ, εγκαθίστανται καταλαμβάνουν τη θέση αυτών που π.χ. εξαφανίζονται. Είναι είδη πιο ανθεκτικά, αρχίζουν και αναπαράγονται, είναι πιο επιθετικά ως προς την κυριαρχία στο χώρο αυτού που φεύγει. Η σημαντικότητα της είναι απολύτως συνυφασμένη με την αλληλουχία των ειδών στο περιβάλλον και την ισορροπία στην τροφική αλυσίδα της θαλάσσιας πανίδας. Αν ένα είδος χαθεί, την θέση του θα την πάρει κάποιο άλλο, πιο ανθεκτικό και αυτό θα επηρεάσει τελικά όλο το θαλάσσιο οικοσύστημα.
Ποιος παράγοντας επηρεάζει την θαλάσσια τροφική αλυσίδα; Μπορείτε να μας παραθέσετε κάποιο παράδειγμα που αφορά την δική μας θάλασσα στην Ανατολική Μεσόγειο;
Στην Μεσόγειο παρατηρείται υπεραλίευση.
Οι αναφορές από τις χώρες της Μεσογείου το 2014 μιλάνε για το 88% των υπαρχόντων αλιευμάτων. Αυτό σήμερα με κάποιες επεμβάσεις από Διεθνείς Οργανισμούς, κυρίως από την Ευρωπαϊκή Ένωση και την Γενική Επιτροπή Αλιείας για τη Μεσόγειο (GFCM) έχει φτάσει στο 78%, αλλά έχουμε πολύ δρόμο να διανύσουμε ακόμη…. Γενικά ψαρεύουμε τα μεγάλα ψάρια κατά πολύ μεγαλύτερο ποσοστό από αυτό που θα έπρεπε, έτσι χάνεται η κυριαρχία τους, αφού ελέγχουν την τροφική αλυσίδα. Συνεπώς δεν μπορεί να ελεγχθεί το πλαγκτόν και το μικροπλαγκτόν.
Ενδεχομένως οι μέδουσες κάποια στιγμή να γίνουν κυρίαρχο είδος και να ελέγχουν το περιβάλλον, αφού καταναλώνουν μαζικά τα πολύ μικρά ψαράκια που βρίσκονται στο πλαγκτόν.
Οι μέδουσες μας έχουν απασχολήσει πολύ κυρίως στην περιοχή του Κορινθιακού κόλπου τα τελευταία χρόνια. Θα ήθελα να μας πείτε για την ιδιαιτερότητά τους, την ποικιλία τους, την προέλευση τους, τον κύκλο ζωής τους, τις συνέπειες τους στη θάλασσα και στον άνθρωπο.
Όταν αναφερόμαστε στη μέδουσα εννοούμε κάθε είδος jellyfish.
Υπάρχουν πάρα πολλών ειδών. Οι μέδουσες πολλαπλασιάζονται με πολύποδες (εδραίο στάδιο του κύκλου ζωής των μεδουσών) οι οποίοι εγκαθίστανται στα βράχια ή σε άλλο σκληρό υπόστρωμα.
Οι πολύποδες δίνουν τις νεαρές μέδουσες τις λεγόμενες εφύρες που αρχίζουν το δικό τους ταξίδι στο νερό… Η μέδουσα είναι ζώο και αποτελείται κατά 90% από νερό. Όμως υπάρχουν και κάποια είδη που καλύτερα αν τα δεις να βγεις από τη θάλασσα, όπως είναι η «Pelagia» ή γνωστή μας μωβ/κόκκινη τσούχτρα με το οδυνηρό τσίμπημα. Έχουν μακριά πλοκάμια σαν μαστίγια τα οποία έχουν πάνω τους κνιδοκύστες.
Να το φανταστούμε σαν ένα κύτταρο, που σε μεγέθυνση είναι σαν ένα σκοινί τυλιγμένο με ένα ελατήριο που έχει στην άκρη του ένα ακόντιο. Το σύστημα έχει και μία «σκανδάλη».
Όταν ακουμπήσει κάτι την σκανδάλη ανοίγει η κύστη και μπαίνει μέσα στο σώμα μας το «ακόντιο» μαζί με την ισχυρή τοξίνη.
Η αίσθηση που προκαλεί στον άνθρωπο μπορεί να συγκριθεί με την επαφή σε καυτό σίδερο. Δεν έχουν υπάρξει θύματα αλλά θέλει προσοχή σε περίπτωση αλλεργικής αντίδρασης. Εντοπίζονται και στον Κορινθιακό κόλπο ιδιαίτερα, γιατί αυτός δεν έχει μεγάλο άνοιγμα προς στην ανοιχτή θάλασσα. Το ίδιο παρατηρείται π.χ. και στον κόλπο της Αδριατικής λόγω της αντίστοιχης γεωγραφίας του κόλπου, που σε κάποιο σημεία της περιβάλλεται από στεριά σε τρεις μεριές. Δεν μπορούμε να προβλέψουμε πότε θα παρατηρηθεί το φαινόμενο και πόσο θα παραμείνει σε έξαρση.
Το παράδοξο όμως σήμερα είναι, πως μας έρχονται μέδουσες και από τον Ατλαντικό και από την Ερυθρά θάλασσα. Μιλάμε για άλλα είδη μέδουσας, με επίσης οδυνηρό τσίμπημά, που εγκλιματίζονται στα νερά μας, που γίνονται πιο ζεστά.
Αυτές οι μέδουσες του Ατλαντικού, από την Δυτική Μεσόγειο έχουν φτάσει στα Επτάνησα και έχουμε ήδη βρει δείγματα εκεί, και στην Καλαμάτα. Λέγανε τότε σε παλιότερες περιόδους εξάρσεων, όπως του 1980, πως οι μέδουσες ήρθαν με τα νερά έρματος (ballast waters) από πλοία που έρχονταν από τον Ατλαντικό. Αυτό ήταν αρκετά σημαντικό για την Μαύρη Θάλασσα η οποία λόγω της ιδιομορφίας της, είχε ως συνέπεια να υποστεί την κυριαρχία της μέδουσας σε όλο το περιβάλλον της, σε συνδυασμό με την έντονη υπεραλίευση των ψαριών.
Δεν φαίνεται όμως η αύξηση των μεδουσών να είναι το αντίκτυπο της ρύπανσης της θάλασσας. Αυτό που πρέπει να κρατήσουμε είναι ότι αν αφαιρέσεις τους εχθρούς της μέδουσας, τότε η αυτή κυριαρχεί».
Έχετε αφοσιωθεί προσωπικά ως επικεφαλής του προγράμματος του ΕΛΚΕΘΕ στην έρευνα μεδουσών της Μεσογείου και όχι μόνο. Θα μπορούσατε να μας πείτε από τι εξαρτάται το φαινόμενο των μεδουσών στη Μεσόγειο;
Μετά από πολυετή μελέτη θα μπορούσα να πω πως κατά αρχήν το φαινόμενο αυτό δεν είναι μόνιμο και εξαρτάται από τις συνθήκες.
Έχει παρατηρηθεί λοιπόν πως, με το φαινόμενο σε έξαρση, όταν ο Μάιος ήταν ζεστός και χωρίς αέρα, οι μέδουσες που βρίσκαμε στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου ήταν πολύ περισσότερες από την προηγούμενη χρονιά.
Αυτό σίγουρα έχει να κάνει με το γεγονός της αναπαραγωγής τους. Πρέπει να πούμε εδώ, πως οι μέδουσες ζούνε λίγο αλλά αναπαράγονται πολύ και ταχέως! Μεγάλες εξάρσεις στην εμφάνιση μεδουσών έχουν παρατηρηθεί σε άτακτα χρονικά διαστήματα που μπορεί να κυμαίνονται από 10 – 15 ή και 25 χρόνια.
Γενικά μιλώντας, οι θάλασσες μας είναι καθαρές και με μειωμένη ρύπανση σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια! Το περιβάλλον μας όμως θέλει προσοχή από τον άνθρωπο, όπως είπαμε κυρίως για την επίπτωση που οι πράξεις μας έχουν ως προς την διαχείριση των θαλάσσιων απορριμμάτων. Υπάρχει κινητοποίηση στην Ευρώπη ήδη και ιδιαίτερα για τις «κλειστές» θάλασσες όπως είναι η Μεσόγειος και η Μαύρη Θάλασσα.
Μιλώντας για τον Κορινθιακό κόλπο, εκτός του φαινομένου των μεδουσών, ποιές άλλες ιδιαιτερότητες έχει;
Στον Κορινθιακό κόλπο απαγορευόταν πολλά χρόνια η ανεμότρατα, άρα θεωρητικά θα έπρεπε να έχει πολύ ψάρι, όμως δεν διαθέτει σε ποσότητες όσο θα περιμέναμε.
Ο Κορινθιακός έχει ένα μοναδικό πλεονέκτημα, διότι ζούνε μαζί και τα πέντε είδη δελφινιών που εντοπίζονται στο σύνολο των θαλασσών της Ελληνικής Επικράτειας. Είναι, θα έλεγα ο παράδεισος των δελφινιών που μπορεί κάποιος να τα δει νωρίς το πρωί και αργά το απόγευμα!
Ως προς το μείζον ζήτημα της κλιματικής αλλαγής, θα μπορούσατε να μας πείτε αν και πως συνδέεται με την θάλασσα;
Είναι γνωστό ότι η κλιματική αλλαγή φαίνεται να είναι ήδη εδώ. Όσο τα προγνωστικά μοντέλα μας εκσυγχρονίζονται τόσο πιο ακριβής γίνεται η πρόβλεψη. Θα μπορούσα να πω πως τα διάφορα ακραία φαινόμενα συνδέονται άμεσα με το Gulf Stream, δηλαδή το ρεύμα του κόλπου του Μεξικού. Αν το Gulf Stream σταματήσει, η Βόρεια Ευρώπη θα παγώσει. Κάποια στιγμή, τον Απρίλιο του 2016, οι Αμερικάνοι καταμέτρησαν έχοντας βάλει κάποιες σημαδούρες συνεχών μετρήσεων, μια μείωση του ρεύματος του Μεξικού κατά 30%. Αυτό συνέπεσε με τα πολλά χιόνια και τους κρύους χειμώνες στη Βόρεια Ευρώπη.
Η θάλασσα είναι ο μοναδικός χώρος που μπορεί να ελέγξει το κλίμα και για αυτό πρέπει να την προσέχουμε σαν τα μάτια μας!
Ας σκεφτούμε ότι η δεύτερη ανάσα μας έρχεται από την θάλασσα! Είναι πραγματικά στο χέρι μας ως άνθρωποι να την κρατήσουμε καθαρή και λειτουργική. Η κλιματική αλλαγή υπάρχει γιατί την βιώνουμε και θα την ζήσουμε στα επόμενα χρόνια. Όλο το πακέτο της κυκλοφορίας του conveyor belt της Γης είναι ότι η παγωμένη μάζα του νερού της Γης κινείται γύρω από αυτήν. Η Ανταρκτική και η Γροιλανδία είναι πολύ σημαντικοί παράγοντες για την αλλαγή του κλίματος του πλανήτη μας.
Θα ήθελα να ολοκληρώσουμε αυτό το θαλάσσιο ταξίδι με μια στάση στον Αργολικό κόλπο, τις ιδιαιτερότητες του και τις διαφορές του με τους προαναφερόμενους.
Ο Αργολικός κόλπος είναι πιο ρηχός, με αποτέλεσμα να είναι και πιο ευάλωτος. Δεν έχουν γίνει πολλές περιβαλλοντικές μελέτες στον Αργολικό, που σημαίνει ότι είναι μάλλον σε καλό σημείο.
Φυσικά θα υπάρχουν σημεία, κυρίως κοντά στις ακτές που θα έχουν πρόβλημα, και πάλι ο άνθρωπος…». Ο Αργολικός διαθέτει ένα σημείο μοναδικό στην Ευρώπη, το σπήλαιο «Φράγχθι», το οποίο βρίσκεται στην Κοιλάδα. Η μοναδικότητά του οφείλεται στο ότι εκεί έφτασαν οι πρώτοι άνθρωποι – το πρώτο ταξίδι των ανθρώπων- με βάρκα από τη Μήλο, γιατί συνάντησαν τις καταλληλότερες συνθήκες για επιβίωση. Υπήρχε το σπήλαιο (για προστασία), πάνω από αυτό υπήρχε νερό, δύο στοιχεία που εκείνη την εποχή ήταν πολύ σημαντικά για την επιβίωση.
Το ΕΛΚΕΘΕ δούλεψε στην περιοχή και οι γεωλόγοι μας βρήκανε ένα ποτάμι που η κοίτη του σήμερα είναι κάτω από την θάλασσα, γιατί τότε η στάθμη της Μεσογείου ήταν περίπου 100 – 120 μέτρα κάτω από την σημερινή επιφάνεια της. Εκτιμώ πως το «Φράγχθι» έχει να δώσει ακόμα πολλά στοιχεία και όπως μου είπε τότε και ένας αρχαιολόγος: «να ξέρετε ότι έχετε στα χέρια σας… έναν θησαυρό ο οποίος δεν υπάρχει πουθενά αλλού»!
Το σπήλαιο είναι ανοιχτό στο κοινό και αξίζει κανείς να το επισκεφτεί.
Ο Αργολικός κόλπος έχει επίσης πολλές αναβλύσεις γλυκού νερού και μάλιστα μια περιοχή είναι ήδη κλειστή και το γλυκό νερό χρησιμοποιείται για αρδευτικούς σκοπούς. Να σας παραθέσω, έτσι για την ιστορία, ότι πριν από μερικά χρόνια είχε βρεθεί στον Αργολικό έξω από το Ναύπλιο, μια φάλαινα η οποία μάλλον είχε χαθεί. Ήταν πολύ εντυπωσιακό και σπάνιο φαινόμενο.
*Στην επόμενη μας συνέντευξή με τον Δρ. Ευάγγελο Παπαθανασίου, θα βρεθούμε με το δικό μας «βαθυσκάφος», λίγο πιο νότια, στην παγωμένη Ανταρκτική! Ανυπομονούμε!
