Εφόσον οι πόλεμοι ξεκινούν από το μυαλό των ανθρώπων, από εκεί πρέπει να ξεκινήσει η οικοδόμηση της ειρήνης
Ιδρυτική Πράξη UNESCO
Στον σημερινό πολυδιάστατο κόσμο, στον οποίο συμφέροντα κι επιδιώξεις κρατικών και μη δρώντων περιπλέκονται έντονα, είναι εφικτό ο πολιτισμός να αποτελέσει γέφυρα συνεννόησης και όχι ένα ακόμα πεδίο αντιπαράθεσης -ενίοτε πολύ σκληρής, όπως σημειώνει ο Huntington στο περίφημο The Clash of Civilizations;
Η απάντηση είναι κατά βάση θετική διότι o πολιτισμός1 είναι έννοια ζωντανή, συνεχώς εξελισσόμενη και πολυδιάστατη. Δεν περικλείει μονάχα την θρησκεία αλλά συστατικά όπως ήθη, έθιμα, τέχνη, ιστορία, αξίες, παραδόσεις, γλώσσα, τρόπο ζωής, αντιλήψεις, τα οποία δύναται να συμβάλλουν καθοριστικά στην επικοινωνία μεταξύ των λαών και την άμβλυνση της δυσπιστίας που οδηγεί σε συγκρουσιακές συμπεριφορές. O πολιτισμός, είτε ως επιστημονικά/τεχνολογικά επιτεύγματα, είτε ως πνευματική καλλιέργεια, είτε ως και τα δύο είναι εφικτό να αποτελέσει πεδίο σύγκλισης και συνεργασίας των συγχρόνων κοινωνιών. Άλλωστε οι ανθρώπινοι πολιτισμοί δεν είναι μονολιθικά δημιουργήματα αποκομμένα το ένα από το άλλο αλλά αντίθετα ζώντες οργανισμοί που διαθέτουν μνήμη οι οποίοι περιπλέκονται, δανείζουν και δανείζονται στοιχεία από άλλους κι αναπτύσσονται.
“Οι πολιτισμοί λειτουργούν και ως βασικά στοιχεία καθορισμού της ταυτότητας σε ένα περιβάλλον που τα σύνορα γίνονται ολοένα και πιο δυσδιάκριτα”
Σαφώς συνυπάρχουν πολλοί διαφορετικοί πολιτισμοί, ακόμη κι εντός της ίδιας κρατικής οντότητας, ενώ είναι επίσης αληθές πως, στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης, το ηγεμονικό πολιτισμικό πρότυπο είναι αυτό της Δύσης και πιο συγκεκριμένα των ΗΠΑ. Κανένας πολιτισμός όμως δεν είναι και δεν μπορεί να είναι «καθαρός» δηλαδή παντελώς ελεύθερος από οποιαδήποτε επιμειξία με άλλον. Κατά συνέπεια, ακόμα και το κυρίαρχο αμερικάνικο πολιτιστικό πρότυπο εμπεριέχει στοιχεία διαφόρων άλλων πολιτισμών όπως ο ασιατικός, ο ευρωπαϊκός, ο αφρικανικός κ.α. Το γεγονός αυτό δεικνύει από μόνο του τον βαθμό της αλληλεπίδρασης μεταξύ των πολιτισμών και του λάθους όσων πιστεύουν στην καθαρότητα και την ανωτερότητα του δικού τους πολιτισμού έναντι των υπολοίπων. Οι πολιτισμοί λειτουργούν και ως βασικά στοιχεία καθορισμού της ταυτότητας σε ένα περιβάλλον που τα σύνορα γίνονται ολοένα και πιο δυσδιάκριτα. Είναι μάταιη η εμμονή σε μια δήθεν ανωτερότητα όπως είναι εξίσου λανθασμένη η ασέβεια στην διαφορετικότητα.
Η Πολιτιστική Διπλωματία είναι ο κλάδος εκείνος που ενώνει την επιστήμη των Διεθνών Σχέσεων με τις Σπουδές του Πολιτισμού. Ως μορφή διπλωματίας βρίσκεται στο πλαίσιο της εξωτερικής πολιτικής και αφορά την συστηματική χρήση του πολιτισμού ενός κράτους κατά την άσκηση της εξωτερικής του πολιτικής. Φυσικά δεν είναι σε θέση να αντικαταστήσει την παραδοσιακή (θεσμική) διπλωματία όμως μπορεί να λειτουργήσει επικουρικά. Σκοπός είναι η ανάδειξη του κράτους αυτού στο εξωτερικό καθώς και η παγίωση σχέσεων συνεργασίας, σεβασμού και κατανόησης με άλλα κράτη. Αν και η πολιτιστική διπλωματία είναι σχετικά νέο πεδίο επιστημονικής έρευνας, εντούτοις, στην πράξη τα κράτη την εφαρμόζουν από την αρχαιότητα. Μάλιστα, στη σύγχρονη εποχή οι Μεγάλες Δυνάμεις φροντίζουν για τη συστηματική προβολή της πολιτιστικής τους κληρονομιάς στο εξωτερικό.
“Στην σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη εποχή, οι μη κυβερνητικοί δρώντες (ιδιωτική πρωτοβουλία) έχουν σοβαρό μερίδιο στην διαμόρφωσή της δημόσιας πλέον διπλωματίας καθώς το κρατικιστικό γαλλικό μοντέλο οργάνωσης και ανάπτυξής της τελευταίας αμφισβητείται ως την αποτελεσματικότητά του.”
Όμως το πεδίο του πολιτισμού δεν είναι αποκλειστικός χώρος μόνο των Μεγάλων Δυνάμεων καθώς άλλα μικρότερα και λιγότερα ισχυρά κράτη, τα οποία όμως διαθέτουν μακραίωνη πολιτιστική παράδοση, μπορούν να ισχυροποιηθούν με τα κατάλληλα βήματα. Η ίδρυση της UNESCO το 1946 αποτέλεσε σταθμό στην άσκηση της πολιτιστικής διπλωματίας διότι αποτέλεσε τον πρώτο επίσημο φορέα άσκησής της με παγκόσμια εμβέλεια. Η πολιτιστική διπλωματία εκπορεύεται από τις κυβερνήσεις των κρατών. Στην σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη εποχή, οι μη κυβερνητικοί δρώντες (ιδιωτική πρωτοβουλία) έχουν σοβαρό μερίδιο στην διαμόρφωσή της δημόσιας πλέον διπλωματίας καθώς το κρατικιστικό γαλλικό μοντέλο οργάνωσης και ανάπτυξής της τελευταίας αμφισβητείται ως την αποτελεσματικότητά του. Ορισμένα από τα εργαλεία που χρησιμοποιεί η δημόσια διπλωματία είναι τα ΜΜΕ, το διαδίκτυο, διάφορα προγράμματα ακαδημαϊκών υποτροφιών και ανταλλαγών, σεμινάρια/συνέδρια/ημερίδες/πολιτιστικές εκδηλώσεις πάσης φύσεως κ.α.
Αυτή τη μορφή διπλωματίας έχουν αναπτύξει ιδιαίτερα οι ΗΠΑ όμως όχι στο πλαίσιο ισότιμων ανταλλαγών για σύσφιξη των διμερών σχέσεων με άλλα κράτη αλλά αντίθετα για την μονομερή προώθηση των συμφερόντων τους. Πράγματι, οι ΗΠΑ δια μέσου της πολιτιστικής τους ηγεμονίας κατέχουν ήπια ισχύ, όρο που εισήγαγε ο Joseph Nye στο Soft Power The means to success in world politics την οποία χρησιμοποιούν για την προώθηση του εθνικού τους συμφέροντος παράλληλα με τους συντελεστές σκληρής ισχύος (hard power) τους οποίους επίσης διαθέτουν σε απόλυτο βαθμό.
“Ο πολιτισμός αποτελεί κατά παράδοση την βαριά βιομηχανία της χώρας μας κι έναν σημαντικό συντελεστή ήπιας ισχύος ο οποίος δύναται να αναπτυχθεί περαιτέρω.”
Ένα φαινόμενο άρρηκτα συνδεδεμένο με την πολιτιστική διπλωματία είναι ο πολιτιστικός ιμπεριαλισμός (cultural imperialism). Αφορά την επιβολή από μια ηγεμονική δύναμη των πολιτιστικών της προϊόντων με σκοπό την επιρροή και την κυριαρχία της. Στην σύγχρονη εποχή αφετηρία του θεωρείται η κυριαρχία της Δύσης και του δυτικού, καλύτερα αμερικάνικου τρόπου ζωής, σε παγκόσμιο επίπεδο. Ένας βασικός πυλώνας νομιμοποίησης της αμερικανικής ηγεμονίας είναι η ευρέως διαδεδομένη πεποίθηση στους λαούς ανά τον κόσμο πως ο δυτικός πολιτισμός (τρόπος ζωής, επιτεύγματα στην οικονομία, επιστήμες, τέχνες) είναι ανώτερος έναντι των υπολοίπων. Φυσικά η ισχυροποίηση άλλων δυνάμεων στο Διεθνές Σύστημα, όπως είναι η Κίνα, αμφισβητεί την αίσθηση πρωτοκαθεδρίας του δυτικού πολιτισμού προβάλλοντας συστηματικά τον δικό της μοναδικό και μακρόχρονο σινικό πολιτισμό.
Στην περίπτωση της Ελλάδας, η διπλωματία του πολιτισμού μπορεί να αποτελέσει έναν πραγματικό πολλαπλασιαστή της ελληνικής ισχύος σε διεθνές επίπεδο. Αυτό είναι εφικτό καθώς βασίζεται στον ακτινοβόλο ελληνικό πολιτισμό από τον οποίο έλκει την καταγωγή της η ίδια η Δύση, ενώ κατέχει τον αδιαμφισβήτητο σεβασμό από όλους τους άλλους πολιτισμούς παγκοσμίως.
“Η διπλωματία του πολιτισμού είναι το εργαλείο εκείνο που αν χρησιμοποιηθεί συστηματικά και ορθά μπορεί να δώσει την δυνατότητα ακόμα και σε μικρές χώρες με μεγάλη πολιτιστική παράδοση, όπως είναι η Ελλάδα, να προωθήσουν τα συμφέροντά τους στο πλαίσιο των Διεθνών Σχέσεων.”
Ο πολιτισμός αποτελεί κατά παράδοση την βαριά βιομηχανία της χώρας μας κι έναν σημαντικό συντελεστή ήπιας ισχύος ο οποίος δύναται να αναπτυχθεί περαιτέρω. Κύριοι αρμόδιοι φορείς για την άσκηση της ελληνικής πολιτιστικής διπλωματίας είναι τα Υπουργεία Εξωτερικών, Πολιτισμού και Αθλητισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων και άλλοι μικρότερης εμβέλειας φορείς. Σημαντικό μερίδιο στην προώθηση του ελληνικού πολιτισμού μπορεί να αναλάβει η απανταχού ελληνική ομογένεια καθώς αποτελεί μόνιμο πρεσβευτή του ελληνικού πνεύματος στις χώρες που διαμένει.
Συνοψίζοντας, διαπιστώσαμε πόσο σημαντικό είναι το πεδίο του πολιτισμού για την συνεννόηση μεταξύ των κρατών καθώς δεν αποτελεί μονάχα πεδίο αντιπαράθεσης και διαχωρισμού αλλά πεδίο συνεργασίας και κατανόησης ειδικά τη σύγχρονη εποχή της παγκοσμιοποίησης. Αυτό φυσικά προϋποθέτει ισότιμη αλληλεπίδραση με ειλικρινή σεβασμό στην διαφορετικότητα. Η διπλωματία του πολιτισμού είναι το εργαλείο εκείνο που αν χρησιμοποιηθεί συστηματικά και ορθά μπορεί να δώσει την δυνατότητα ακόμα και σε μικρές χώρες με μεγάλη πολιτιστική παράδοση, όπως είναι η Ελλάδα, να προωθήσουν τα συμφέροντά τους στο πλαίσιο των Διεθνών Σχέσεων.
Βιβλιογραφία-Δικτυογραφία
Τζουμάκα, Ελένη. 2005. Πολιτιστική Διπλωματία-Διεθνή Δεδομένα και Ελληνικές Προοπτικές. Αθήνα: I. Σιδέρης.
Huntington, Samuel. 2017. Η σύγκρουση των Πολιτισμών και ο ανασχηματισμός της Παγκόσμιας Τάξης. Αθήνα: Πατάκης.
Nye, Joseph. 2013. Soft Power. The means to success in world politics. New York: KW Publishers.
https://repository.kallipos.gr/bitstream/11419/4424/1/15527_Vasileiadis%20Total-KOY.pdf
http://www.foreignaffairs.gr/articles/70019/areti-georgili/elliniki-politistiki-diplomatia?page=show
1 Στο παρόν άρθρο, για λόγους οικονομίας, ταυτίζουμε τις έννοιες του πολιτισμού και της κουλτούρας. Είναι γεγονός πως επικρατεί σύγχυση ως προς την ακριβή ερμηνεία των όρων. Ειδικά όσον αφορά την έννοια της κουλτούρας, η ερμηνεία περιπλέκεται ακόμη περισσότερο καθώς αποτελεί και γλωσσικό δάνειο στην ελληνική. Στον περιορισμένο χώρο του άρθρου θα αρκεστούμε να αναφέρουμε πως σε γενικές γραμμές ο πολιτισμός αναφέρεται στα υλικά επιτεύγματα όπως είναι η επιστήμη και η τεχνολογία, ενώ η κουλτούρα αφορά πρωτίστως την άυλη, πνευματική δημιουργία του ανθρώπου όπως είναι η τέχνη. Φυσικά και οι δύο όροι αναφέρονται στα ανθρώπινα επιτεύγματα συγκεκριμένης εποχής και τόπου.