Η κινητήρια δύναμη της ανάπτυξης των αρχαίων μεταλλείων του Λαυρίου ήταν χωρίς καμία αμφιβολία οι μεταλλωρύχοι – δούλοι δηλαδή τα “ανδράποδα”, που ήταν επιφορτισμένοι με την όρυξη των υπόγειων στοών και φρεάτων, τον εμπλουτισμό των μεταλλευμάτων στα πλυντήρια και την εκκαμίνευση των μετάλλων.
Ο όρος “ανδράποδα”, που κυριολεκτικά σημαίνει «αυτός που έχει πόδια ανθρώπου», σε αντιδιαστολή με τη λέξη «τετράποδον», η οποία χρησιμοποιείται μέχρι τις ημέρες μας. Ο όρος χρησιμοποιήθηκε από τον Όμηρο στον πληθυντικό και αφορούσε τους δούλους στη βιομηχανία-βιοτεχνία και στα μεταλλεία. Όπως είναι γνωστό η κοινωνία της αρχαίας εποχής ήταν δουλοκτητική για λόγους ιστορικο-κοινωνικής εξέλιξης και θα πρέπει η οποιαδήποτε κριτική μας να εντάσσεται στο πλαίσιο αυτό. Δεν πρέπει δηλ. να κρίνει κανείς με την σημερινή νοοτροπία, η οποία άλλωστε έχει σε μεγάλο βαθμό επηρεαστεί από την χριστιανική θρησκεία.
Στο αρχαίο Λαύριο, οι δούλοι πραγματοποιούσαν την πιο σκληρή αλλά και εξειδικευμένη εργασία, δηλ. στην όρυξη φρεάτων και υπόγειων ερευνητικών στοών αλλά και την εργασία στις καμινείες. Τα φρέατα ήταν συνήθως διαστάσεων 1,30μ.Χ1,90μ. και με βάθη συνήθως 25μ. έως 55μ. που μπορούσαν να φτάσουν τα 85μ. και με μέγιστο τα 120μ. Οι ερευνητικές στοές ήταν συνήθως επίσης πολύ μικρών διαστάσεων 0.70μ.x 0.85μ., για λόγους μείωσης του κόστους εξόρυξης αλλά και για λόγους ασφαλείας, αποφεύγοντας έτσι τον κίνδυνο καταπτώσεων. Ευνόητο είναι ότι οι συνθήκες εργασίας των μεταλλωρύχων – δούλων ήταν πάρα πολύ σκληρές διότι, λόγω των μικρών διαστάσεων των υπόγειων στοών, ήταν αναγκασμένοι να μετακινούνται έρποντας για πολλές εκατοντάδες μέτρα και να εργάζονται συχνά σε ύπτια θέση. Σκεφθείτε ότι οι ερευνητικές στοές ήταν δαιδαλώδεις συνολικού μήκους πολλών εκατοντάδων χιλιομέτρων. Για τη διάνοιξη των υπόγειων μεταλλευτικών στοών χρησιμοποιούσαν εργαλεία χειρός το σφυρί (“Tύκος”) και το καλέμι (“Ξοίς”), ενώ για φωτισμό χρησιμοποιούσαν πήλινους λύχνους ελαίου. Γίνεται λοιπόν κατανοητό το γιγάντιο έργο που επιτέλεσαν κάτω από εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες. Αξίζει μάλιστα να τονίσουμε ότι η παραγωγή Αργύρου των μεταλλείων του Λαυρίου των αρχαίων μεταλλευτών, ήταν μεγαλύτερη κατά 40% περίπου, συγκριτικά με την αντίστοιχη νεότερη παραγωγή κατά τον 19ον και 20ον αι.
Πολλοί ερευνητές, βασιζόμενοι σε ορισμένα κείμενα αρχαίων συγγραφέων, πραγματοποίησαν πληθώρα μελετών και δημοσιεύσεων για την αρχαία δουλεία στα μεταλλεία και γενικότερα την εξορυκτική δραστηριότητα. Στα μεταλλεία και τα λατομεία η χρήση δούλων ήταν η επικρατούσα πρακτική, με μεγάλο πλήθος σκλάβων να ενοικιάζεται για το σκοπό αυτό από πλούσιους πολίτες. Σύμφωνα με τις γραφές, ο στρατηγός Νικίας νοίκιασε χίλιους σκλάβους, ο Ιππόνικος εξακόσιους και ο Φιλομήδης τριακόσιους για να εργαστούν στα ορυχεία αργύρου του Λαυρίου Αττικής. H αγορά ή εκμίσθωση των εργατών-δούλων ήταν μια επικερδής επιχείρηση που ανθούσε στο Λαύριο. Η τιμή αγοράς των δούλων διέφερε ανάλογα με τις ικανότητές τους, εντούτοις σε κάθε περίπτωση ήταν μεγαλύτερη από εκείνη ενός απλού εργάτη, ακριβώς λόγω της εξειδίκευσής τους. Το μίσθωμα που ονομαζόταν «αποφορά», φαίνεται να παρέμενε για μεγάλο διάστημα σταθερό, που για τον 5ον και 4ον αιώνα, όπως αναφέρει ο Ξενοφών, εκτιμάται σε 1 οβολό την ημέρα για κάθε δούλο. Ο E. Ardaillon (1897) αναφέρει ότι το συνολικό κόστος ήταν 5 οβολοί ημερησίως, που αναλύονταν σε 1 οβολό το ενοίκιο (“αποφορά”), 2 οβολούς για τη τροφή του και άλλους 2 οβολούς για έξοδα διαβίωσης, “αποσβέσεις” κλπ. Για να έχουμε σύγκριση με τα σημερινά δεδομένα, 1 οβολός αντιστοιχούσε σε 60 (αττικές) δραχμές το χρόνο δηλαδή 3000 Ευρώ , ισοτιμία που προκύπτει από μελέτη του Πανεπιστημίου Columbia των Η.Π.Α. (Carrier, C. R., 1998), με αντιστοιχία 1 Αττική δραχμή = 60 $ ή 51,28 € .
Αν σκεφτεί κανείς ότι σημαντική πηγή δούλων ήταν και οι αιχμάλωτοι πολέμου, το πλήθος δούλων που εργάζονταν στα ορυχεία του Λαυρίου και στις λοιπές εγκαταστάσεις επεξεργασίας που επεξεργάζονταν τα μεταλλεύματα, ποικίλει σημαντικά από εποχή σε εποχή και εκτιμάται από 10-15.000 έως αθροιστικά για όλη την περίοδο λειτουργίας των μεταλλείων τις 100.000. Τον 5ο αιώνα, λίγο πριν τον Πελοποννησιακό πόλεμο, ο αριθμός των δούλων ήταν ίσος με το μισό πληθυσμό των ελευθέρων πολιτών. Κατά τον Ξενοφώντα η πόλη αγόραζε μεγάλο αριθμό δούλων, μέχρι τρεις κρατικούς δούλους ανά πολίτη, έτσι ώστε να εξασφαλίζεται η συντήρηση όλων των πολιτών.
Σύμφωνα με την ομότιμη καθηγήτρια ΕΜΠ Κ. Τσάϊμου (1988), ο δούλος δεν είχε ουσιαστικά δικαιώματα από νομική άποψη. Καταρχάς, δεν είχε όνομα και ο «κύριος» του έδινε ένα όνομα αλλά όχι επίθετο. Ο δούλος δεν είχε δική του περιουσία. Εάν είχε χρήματα από τις οικονομίες του δεν θα μπορούσε να τα διαθέσει χωρίς την έγκριση του «κυρίου» του. Δεν μπορούσε να παντρευτεί ούτε να τεκνοποιήσει χωρίς τη συγκατάθεση του κυρίου του. Τα παιδιά του δούλου ανήκαν στο «κύριό» του. Εάν οι δούλοι ήταν Ελληνικής καταγωγής τότε είχαν δικαίωμα μύησης στα Ελευσίνια μυστήρια. Ο δούλος που δεν μπορούσε να υποφέρει το «κύριό» του μπορούσε να καταφύγει ως ικέτης σε ορισμένους ναούς κύρια στο Θησείο ή στο ναό των Ευμενίδων και να ζητήσει να πωληθεί σε άλλον «κύριο». Την απόφαση για το άσυλο έπαιρναν οι ιερείς του ναού. Δεν επιτρέπονταν η τιμωρία από άλλο άτομο εκτός του «κυρίου» του. Ο δούλος δεν συμμετείχε στα γυμναστήρια, στον πόλεμο, και στη πολιτική δράση, που ήταν αποκλειστικό δικαίωμα και υποχρέωση του ελεύθερου πολίτη μέλους του Δήμου. Στις διάφορες δίκες μεταξύ ελευθέρων πολιτών ο δούλος δεν μπορούσε να καταθέσει στο δικαστήριο χωρίς την συγκατάθεση του «κυρίου» του.
Ο «κύριος» ενός δούλου είχε το αναφαίρετο δικαίωμα να απελευθερώσει το δούλο του είτε εν ζωή είτε με διαθήκη του. Η απελευθέρωση γινόταν αρχικά προφορικά αλλά από τον 5ον αι. π. Χ., που αυξάνεται ο αριθμός των δούλων, γινόταν με συγκεκριμένη διοικητική διαδικασία. Οι απελευθερώσεις των δούλων του Λαυρίου θα πρέπει να ήταν μάλλον σπάνιες σε σχέση με τις απελευθερώσεις στην Αττική. Ωστόσο φαίνεται ότι γίνονταν απελευθερώσεις ορισμένων δούλων, τους οποίους οι «κύριοι» τους, θεωρούσαν ότι ήταν σημαντικοί επαγγελματικά και κατ’ αυτόν το τρόπο προσδοκούσαν να χρησιμοποιήσουν τους “απελεύθερους” ως μελλοντικούς επιστάτες των εργαστηρίων τους.
Δύο σημαντικά γεγονότα προκάλεσαν συζητήσεις και υποθέσεις γύρω από το θέμα της συμπεριφοράς των «κυρίων» απέναντι στους δούλους τους. Το πρώτο αφορά στις περιγραφές του ιστορικού Διόδωρου για τις απάνθρωπες συνθήκες εργασίας των δούλων, που επικρατούσαν σε μεταλλεία της Άνω Αιγύπτου και της Ισπανίας, ενώ το δεύτερο αφορά στην ανεύρεση «δεσμών δουλείας» δηλ. δεσμών από σιδερένιους δακτυλίους, που ήταν ενωμένοι με σιδερένιο στέλεχος με υπολείμματα οστού (βλ. φωτο).
Το εύρημα αυτό, που υπήρξε μοναδικό στο Λαύριο, εκτίθεται σήμερα στο Μουσείο του Πανεπιστημίου Μεταλλευτικής και Τεχνολογίας του Freiberg (Σαξονία), μια μικρή πόλη με αξιόλογη μεταλλευτική ιστορία και εξορυκτική δραστηριότητα από τον 12ο αιώνα μέχρι σήμερα. Πρόκειται για έκθεμα με μεγάλη συμβολική αξία που θεωρήθηκε από ορισμένους μελετητές ότι αποτελεί ισχυρή ένδειξη ή/και απόδειξη βασανισμού των δούλων στο Αρχαίο μεταλλευτικό Λαύριο της κλασικής περιόδου. Μάλιστα στη λεζάντα της φωτογραφίας, που είναι αναρτημένη στην ιστοσελίδα του Γερμανικού Πανεπιστημίου (έχει προσωρινά αφαιρεθεί), αναφέρεται ότι πρόκειται για «δεσμά ενός Ρωμαίου σκλάβου στα μεταλλεία του Λαυρίου» (Fußfessel eines römischen Sklaven aus einem Bergwerk in Laurion, Griechenland).
Για το λόγο αυτό, οι υπογράφοντες το άρθρο, θεωρήσαμε σκόπιμο να απευθυνθούμε με επιστολή στο Πανεπιστήμιο του Freiberg, ώστε να μας παράσχουν τα επιστημονικά στοιχεία του εκθέματος αυτού και τυχόν λοιπές πληροφορίες.
Για την ενέργεια αυτή συνυπέγραψαν 73 άτομα (στην πλειοψηφία τους διακεκριμένοι επιστήμονες και λάτρεις του Λαυρίου) όπως θα δείτε εδώ στην ηλεκτρονική διεύθυνση.
Επίσημη αντίδραση από το Γερμανικό Πανεπιστήμιο του Freiberg δεν είχαμε στο διάστημα αυτό, δηλ. από τον περασμένο Απρίλιο μέχρι σήμερα. Όμως, με τη συνεργασία του Έλληνα επιστήμονα Δρ. Γιώργου Μπαράκου, ερευνητή στο Institute of Mining & Special Civil Engineering του ιδίου Πανεπιστημίου (Freiberg), μας εστάλη πληροφοριακό υλικό (Treptow E.,1918) από το οποίο προκύπτουν τα ακόλουθα:
1. Το έκθεμα αυτό, δηλαδή τα δεσμά από δύο σιδερένιους δακτύλιους των ποδιών του δούλου με υπολείμματα οστού, δόθηκε το 1905 σαν “δώρο” από τον Δρ. Μηχανικό Ιωάννη Συνοδινό στον καθηγητή του, όταν σπούδαζε στο Πανεπιστήμιο του Freiberg. Στην επιγραφή που συνοδεύει το έκθεμα αναφέρεται ότι τα δεσμά αυτά εφαρμόσθηκαν σε ένα δούλο “που πέθανε σε στενές στοές της Καμάριζας του Λαυρίου”. 2. Οι καθηγητές του Πανεπιστημίου Freiber Dr.Norman Pohl και Dr. Andreas Benz, λαμβάνοντας υπόψη αφενός τη μορφή των σιδερένιων δεσμών και αφετέρου ότι κατά τον 2ο π.Χ. σημειώνονται σημαντικές εξεγέρσεις δούλων, εκτιμούν ότι τα δεσμά αυτά πιθανόν να ανήκουν στη Ρωμαϊκή περίοδο. Συγκεκριμένα πιθανολογούν ότι ανήκουν στην περίοδο 146 έως το 102 π.Χ. “οπότε, κατά την άποψή τους τερματίσθηκαν οι μεταλλευτικές εργασίες λόγω της εξέγερσης των δούλων”. 3. Δεν έχουν πραγματοποιηθεί από το Πανεπιστήμιο του Freiberg, κατά το διάστημα των 110 και πλέον ετών που βρίσκεται εκεί το αντικείμενο αυτό, εργαστηριακές εξετάσεις και ραδιοχρονολογήσεις του οστού κλπ. ώστε να προσδιορισθεί η ηλικία του εκθέματος.
Συμπερασματικά λοιπόν και βασιζόμενοι στις διευκρινίσεις του ανωτέρου Έλληνα ερευνητή του Πανεπιστημίου του Freiberg, δικαιώνονται οι ενέργειες μας να διατυπώσουμε το ερώτημα. Πράγματι, ούτε η ακριβής τοποθεσία προέλευσης του εκθέματος έχει διερευνηθεί, ούτε φυσικά αν αφορούσε Ρωμαίο ή όχι αλλά ούτε και η ηλικία του. Κατά την άποψή μας, θα πρέπει να εξετασθεί η δυνατότητα εργαστηριακού προσδιορισμού της ηλικίας του εκθέματος, εφόσον εξασφαλισθεί η απαραίτητη χρηματοδότηση της μελέτης από ερευνητικό ή πανεπιστημιακό φορέα της Γερμανίας ή της Ε.Ε.
Μέχρι νεωτέρας, παραμένουμε στα αξιόλογα έμμεσα επιχειρήματα που έχουν διατυπωθεί από Έλληνες (Ε. Κακαβογιάννης, Κ. Τσάιμου) αλλά και ξένους ερευνητές αρχαιολόγους (S.Lauffer, H. Wilsdorf ) ότι χωρίς αμφιβολία η εργασία των αρχαίων “υπογειτών” ήταν εξαντλητική και ιδιαίτερα επίπονη και σκληρή, μολαταύτα, οι αφανείς αυτοί δούλοι-εργάτες ήταν οι αληθινοί ήρωες της εποχής. Γιατί με τον ακούσιο μόχθο τους και το γιγάντιο έργο τους, στήριξαν την Αθηναϊκή Δημοκρατία στους Περσικούς πολέμους, δημιούργησαν την οικονομική υποδομή του Χρυσού Αιώνα της κλασικής εποχής και έβαλαν τα θεμέλια για την πρώτη και σημαντικότερη βαριά βιομηχανία της νεότερης Ελλάδας.
Οι ανωτέρω επιστήμονες, συμπεραίνουν επίσης ότι δεν μπορεί η συμπεριφορά των “ελεύθερων” απέναντι στους δούλους να ήταν απάνθρωπη και βάναυση διότι τα μεταλλεία δεν ανήκαν σε έναν άρχοντα όπως στην Άνω Αίγυπτο και την Ισπανία όπου ο ιστορικός Διόδωρος αναφέρει για τις επικρατούσες εκεί απάνθρωπες συνθήκες, αλλά μισθώνονταν σε παραχωρησιούχους οι οποίοι ήταν υποχρεωμένοι να καταβάλουν φόρους και επομένως είχαν κάθε λόγο και όφελος να «περιποιούνται» τους εργαζόμενους, ώστε να είναι ασφαλείς και σε καλή κατάσταση και να αποδίδουν τα μέγιστα. Όπως αναφέρει και ο καθηγητής Κ. Κονοφάγος στο Αρχαίο Λαύριο (1980), όλα συνηγορούν ότι οι αρχαίοι Αθηναίοι, δεν αλυσόδεναν τους δούλους, απλώς τους επιτηρούσαν για να μην δραπετεύσουν. Αλλωστε, οι δούλοι του Λαυρίου, ουδόλως απέδρασαν κατά τους Μηδικούς πολέμους. Απέδρασαν μόνο προς τους Σπαρτιάτες στον Πελοποννησιακό πόλεμο (413 πΧ.), πιθανότατα γιατί τους είχαν υποσχεθεί την ελευθερία τους. Επιπλέον, όπως έδειξαν οι ανασκαφές στο εργαστήριο «Ασκληπιακό», οι δούλοι εργαζόμενοι στα πλυντήρια μεταλλεύματος είχαν μια ανεκτή ζωή, συνοικώντας στους ίδιους οικισμούς με τους ελεύθερους πολίτες, με μεγάλα και περιποιημένα υπνοδωμάτια και απολάμβαναν κάποιων ανέσεων όπως π.χ. ντους με θερμό νερό κ.α. (βλ. φωτ.) Τέλος, πιθανότατα, συνέτρωγαν με τους ελεύθερους πολίτες και παρακολουθούσαν παραστάσεις μαζί τους στο Θέατρο του Θορικού που αποτελούν ισχυρές ενδείξεις μη απάνθρωπης αλλά ανεκτικής συμπεριφοράς.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία.
Ardaillon, E.,1897 : Les Mines de Laurium Antique, A. Fontemoing.
Kakavoyannis ,E.,1988: The ancient Mines of Lavreotiki, Ministry of labor, Athens.
Κονοφάγος, Κ. (1980): Το αρχαίο Λαύριο και η ελληνική τεχνική παραγωγής του Λαυρίου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΕΜΠ.
Lauffer S.(1980): Der antike bergbau von Laureion in Attika, Journal für Geschichte.
Lauffer, S., 1979: Die Bergwerkssklaven von Laurion
Treptow E. (1918): Der älteste Bergbau und seine Hilfsmittel. In: Matschoss C. (eds) Beiträge zur Geschichte der Technik und Industrie. Springer, Berlin, Heidelberg (all in German) pages 184 and 187.
Τσάιμου,Κ.,Γ.,1988 : Εργασία και Ζωή στο Αρχαίο Λαύριο σε εγκατάσταση εμπλουτισμού μεταλλευμάτων τον 4ον Αιώνα π.Χ. Διδακτορική διατριβή στο Ε.Μ.Π.
Τσάιμου,Κ. Γ., 1996: Εργασία και Ζωή στα Μεταλλεία. Oι ειδικές σχέσεις μεταξύ των ελεύθερων πολιτών και των πολυάριθμων δούλων. Η Καθημερινή Επτά ημέρες αφιέρωμα., 6-7 Ιανουαρίου 1996. Επιμέλεια Ε. Τραίου.
Ξενοφών, «Οικονομικός», 13:6.
Wilsdorf H. (1952): Bergleute und hüttenmänner im altertum bis zum ausgang der römischen republic, Berlin.
Των Πέτρου Τζεφέρη, Δρ. ΕΜΠ-Συγγραφέα και Δημητρίου Μπίτζιου, Δρ. Γεωλόγου – Κοιτασματολόγου