«Και αυτή η έννοια της Ευρώπης που ζητάμε, αν τη δούμε στην ιστορική της πορεία, είναι μία έννοια ελαστική, με διαφορετικά κέντρα σε διαφορετικές περιόδους. Είναι μία ιδέα άπιαστη, την οποία ωστόσο αξίζει να κυνηγάμε»
(Αρβελέρ)
Η πανδημία και η διαχείρισή της (εμβολιασμός…),το Brexit αλλά και η επιθυμία κάποιων κρατών για ένταξη στην ΕΕ καθώς και ο ουκρανικός πόλεμος με όλες τις παρενέργειές του (ενεργειακή κρίση, πρόσφυγες, η απειλή ενός γενικευμένου πολέμου…) τροφοδοτούν για άλλη μία φορά τον προβληματισμό και τον σκεπτικισμό τόσο για το περιεχόμενο της Ε.Ε. όσο και για την πορεία της. Η κοινή γνώμη και οι αναλυτές διχάζονται στην προσπάθειά τους να διατυπώσουν με ακρίβεια τόσο την ταυτότητα της Ε.Ε. όσο και του Ευρωπαίου πολίτη.
Έτσι σχηματίζονται δύο οχυρά που το καθένα σκιαγραφεί με το δικό του τρόπο το βασικό δομικό υλικό της Ε.Ε.: Ευρωπαϊστές εναντίον Ευρωσκεπτικιστών, εργαζόμενοι και άνεργοι εναντίον τεχνοκρατών, φτωχοί εναντίον τραπεζών, υπέρμαχοι του κράτους πρόνοιας εναντίον του ανάλγητου Νέο-φιλελευθερισμού και τώρα τελευταία οι οπαδοί μιας κλειστής οχυρωμένης Ευρώπης εναντίον των υπέρμαχων μιας ανοιχτής Ευρώπης. Ωστόσο αυτή η μανιχαϊστική αντίληψη ως εργαλείο ερμηνείας της Ευρωπαϊκής Ταυτότητας αδυνατεί να αποδώσει με ακρίβεια το υπόβαθρό της.
“Η εξασφάλιση ενός ανεκτού βιοτικού επιπέδου και μιας στοιχειώδους ποιότητας ζωής συνιστά «εκ των ων ουκ άνευ» της έννοιας του Ευρωπαίου Πολίτη.”
Η Ευρώπη «εν τω γίγνεσθαι»
Η Ευρωπαϊκή Ένωση για πολλούς μελετητές της Ευρωπαϊκής και Παγκόσμιας Ιστορίας αποτέλεσε μια ιστορική νομοτέλεια. Σε αυτήν συνέβαλε καταλυτικά η πολιτιστική ομοιογένεια αλλά και η κοινή ρίζα των πολλαπλών οικονομικών και κοινωνικών προβλημάτων. Στο τοπίο αυτό ανθοφόρησε και καρποφόρησε το όραμα της Ενωμένης Ευρώπης. Ωστόσο, η Ευρωπαϊκή Ένωση ως ένα μόρφωμα πολυεθνικό δεν συνιστά μια μόνιμη κατάσταση (πολιτική, οικονομική, κοινωνική…) αλλά μία διαδικασία «εν τω γίγνεσθαι».
Την εξελικτική αυτή διαδικασία τροφοδοτούν διάφορα φαινόμενα, όπως το μεταναστευτικό, που τείνουν να ανατρέψουν παραδοσιακές παραδοχές και στερεότυπα για το πραγματικό υπόβαθρο της έννοιας της Ευρώπης και του Ευρωπαίου. Κάθε απόπειρα να ορίσει κανείς τις δύο αυτές έννοιες προσκρούει στην ανάγκη να ανιχνεύσει το βασικό πυρήνα της Ευρωπαϊκής ταυτότητας και να περιγράψει τα βασικά στοιχεία που διαμορφώνουν το περιεχόμενό της. Οι παραδοσιακοί ορισμοί είχαν ως σημείο εκκίνησης τον αρχαιοελληνικό ορθολογισμό, την ρωμαϊκή νομοθετική και διοικητική διευθέτηση της κοινωνίας και την πνευματικότητα του χριστιανισμού.
Όλα τα παραπάνω, όμως, τείνουν να ανατραπούν από τον εμπλουτισμό του πολυπολιτισμικού χαρακτήρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης εξαιτίας του μεταναστευτικού προβλήματος. Από πολλούς προβάλλεται η ανάγκη καλλιέργειας – απόκτησης της ευρωπαϊκής ταυτότητας πάνω στις αρχές και αναγκαιότητες που γεννά ο αυστηρός καθορισμός της Ευρωπαϊκής ιθαγένειας.
Η Ευρωπαϊκή Ιθαγένεια
Η έννοια της ιθαγένειας ποικίλλει από κράτος σε κράτος και στηρίζεται πάνω σε δύο μορφές δικαίου. Στο δίκαιο του αίματος (jus sanguinis) και στο δίκαιο του εδάφους (jus soil). Σύμφωνα με την πρώτη μορφή δικαίου «δίκαιο του αίματος» τα παιδιά που γεννιούνται παίρνουν την ιθαγένεια των γονιών τους. Αντίθετα το «δίκαιο του εδάφους» επιτάσσει τα παιδιά να παίρνουν την ιθαγένεια του τόπου που γεννήθηκαν.
Όποια μορφή δικαίου και αν υιοθετηθεί είναι ανάγκη να ληφθούν υπόψη οι νέες πραγματικότητες που αναδύονται από τον πολυπολιτισμικό χαρακτήρα των ευρωπαϊκών κοινωνιών. Πάνω σε αυτές τις ιδιαιτερότητες (εθνικές, θρησκευτικές, γλωσσικές) μπορεί να δομηθεί η έννοια του Ευρωπαίου Πολίτη ως δομικού στοιχείου της Ευρωπαϊκής Ταυτότητας. Από τα πράγματα, λοιπόν, τίθεται η αιτιώδης σχέση που διέπει την Ευρωπαϊκή Ιθαγένεια, τον Ευρωπαίο Πολίτη και την Ευρωπαϊκή Ταυτότητα.
Αρχικά η Ευρωπαϊκή Ιθαγένεια θα πρέπει να υπερβαίνει τους εθνικούς διαχωρισμούς και να συνθέτει τις εθνικές ιδιαιτερότητες. Γιατί η Ευρώπη δεν συνιστά απλά και μόνο μία γεωγραφική έννοια αλλά μία έννοια πολιτισμική στην οποία μπορούν να ενσωματωθούν όλες οι εθνικές, γλωσσικές, θρησκευτικές και πολιτισμικές ετερότητες των πολιτών των χωρών – μελών. Η Ευρωπαϊκή Ιθαγένεια μπορεί να πηγάζει από το ηθικό δικαίωμα κάθε ατόμου που γεννιέται, διαπαιδαγωγείται, εργάζεται και οραματίζεται σε Ευρωπαϊκό έδαφος.
Εξάλλου το περιεχόμενο της Ευρωπαϊκής Ιθαγένειας δεν θα πρέπει να αναχθεί σε ένα απλό νομικίστικο θέμα αλλά να αντιμετωπιστεί ως κοινωνικό και πολιτικό πάνω στις βάσεις του αρχαιοελληνικού ανθρωπισμού και του γαλλικού διαφωτισμού. Πρώτιστη αξία η ιδιότητα του ανθρώπου και όχι η τυχαιότητα του «αίματος» και του «εδάφους».
Η εθνική ετερογένεια δεν πρέπει να αποτελέσει ανασταλτικό παράγοντα στις προϋποθέσεις που απαιτούνται για την απόκτηση της Ευρωπαϊκής Ιθαγένειας. Πολύ περισσότερο, όμως, προέχει όχι τόσο η χορήγηση αλλά η βίωση συναισθημάτων που απορρέουν από τον δεσμό με το πολυεθνικό μόρφωμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Πάνω σε αυτή την βάση μπορεί να διαμορφωθεί η έννοια του Ευρωπαίου πολίτη με όλα τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις που απορρέουν απ’ αυτόν.
Ο Ευρωπαίος Πολίτης
Ειδικότερα και με τη ριζική έννοια του όρου ο Ευρωπαίος πολίτης θα έχει δικαίωμα στην άμεση και ισότιμη συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων. Το αρχαιοελληνικό «άρχειν» και «άρχεσθαι» θα πρέπει να εμπλουτισθεί με τα νέα δεδομένα της πολιτικής ως της τέχνης – τεχνικής προαγωγής και διακονίας του συλλογικού συμφέροντος. Ο ευρωπαίος πολίτης μπορεί να διεκδικήσει μια δημοκρατία με αποκέντρωση, διαφάνεια και συμμετοχή (πολιτικά δικαιώματα).
Στην έννοια του Ευρωπαίου Πολίτη θα πρέπει να συμπεριληφθούν και τα κοινωνικά δικαιώματα. Δικαιώματα που σχετίζονται με το δικαίωμα στην εργασία, στην ασφάλεια και στην κοινωνική πρόνοια. Στην ομάδα αυτή των δικαιωμάτων του Ευρωπαίου Πολίτη εντάσσονται και η κοινωνική αλληλεγγύη, η συνοχή και η κοινωνική δικαιοσύνη. Η εξασφάλιση ενός ανεκτού βιοτικού επιπέδου και μιας στοιχειώδους ποιότητας ζωής συνιστά «εκ των ων ουκ άνευ» της έννοιας του Ευρωπαίου Πολίτη.
Εξίσου, όμως, σημαντική θεωρείται και η αναφορά στα δικαιώματα στη μόρφωση και στην εκπαίδευση. Η Ευρώπη χρειάζεται πολίτες σκεπτόμενους και όχι θιασώτες της υλικής ευημερίας. Ο ορθολογισμός και η πνευματική ανάταξη συνιστούν τους αναγκαίους πυλώνες για την αποδέσμευση της Ε.Ε. από το άρμα της λογικής της «αγοράς» και της τεχνοκρατικής αντίληψης των πραγμάτων.
Γενικότερα η ουσία του Ευρωπαίου Πολίτη δικαιώνεται στο βαθμό που διεκδικεί να συμμετέχει. Προτείνει και απορρίπτει. Δρα και σκέπτεται. Αξιολογεί, συνθέτει και αναλαμβάνει ευθύνες. Αμύνεται και επιτίθεται. Οραματίζεται και δρα με ρεαλισμό. Πολίτης που να μπορεί να απελευθερωθεί από τα γρανάζια της «μάζας» και μιας Επικούρειας στάσης ζωής του τύπου «λάθε βιώσας». Ένας πολίτης «δημιουργός πολιτικής» και όχι «καταναλωτής» ιδεολογημάτων.
“Το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης θεμελιώνεται στην καλλιέργεια της Ευρωπαϊκής Ταυτότητας σε συνάρτηση με τις υπάρχουσες εθνικές. Το διακύβευμα της Ευρωπαϊκής ιστορίας είναι μέσα από την Ευρωπαϊκή ταυτότητα να συμφιλιώσει την πολιτική ενότητα με την εθνική πολλαπλότητα χωρίς να μειώσει τις ελευθερίες και την αρχή της ισότητας.”
Όλα αυτά συνθέτουν τον τύπο του «Homo politicus» που ακυρώνει το ρόλο του συμβιβασμένου, του άπραγου και της ιδιώτευσης «Homo idiot». Το μεγάλο στοίχημα της Ε.Ε. είναι: Ή θα ανοιχτούμε προς την «κοινωνία των πολιτών» ή θα οπισθοδρομήσουμε στην κοινωνία των «ειδικών και των τεχνοκρατών».
Επαγωγικά βαδίζοντας εύκολα μπορούμε να κατανοήσουμε την αξία του εγχειρήματος διαμόρφωσης της Ευρωπαϊκής Ταυτότητας. Ο καθορισμός της Ευρωπαϊκής Ιθαγένειας, η ανάδειξη του τύπου του Ευρωπαίου Πολίτη και των δικαιωμάτων που απορρέουν από αυτόν συνιστούν τις αναγκαίες προϋποθέσεις για τη συγκρότηση της Ευρωπαϊκής Ταυτότητας.
Η Ευρωπαϊκή Ταυτότητα
Το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης θεμελιώνεται στην καλλιέργεια της Ευρωπαϊκής Ταυτότητας σε συνάρτηση με τις υπάρχουσες εθνικές. Το διακύβευμα της Ευρωπαϊκής ιστορίας είναι μέσα από την Ευρωπαϊκή ταυτότητα να συμφιλιώσει την πολιτική ενότητα με την εθνική πολλαπλότητα χωρίς να μειώσει τις ελευθερίες και την αρχή της ισότητας.
Να μπορούν, δηλαδή, οι πολίτες να ενσωματώνουν κανόνες και αξίες που θα σέβονται τόσο την πολιτική κυριαρχία των κρατών – μελών όσο και την πολιτιστική ταυτότητα των εθνών. Το ζητούμενο της Ευρωπαϊκής ταυτότητας είναι να μη θυσιαστεί η «πολλαπλότητα στην ενότητα και η διαφορά στην ταυτότητα».
Για πολλούς το οικοδόμημα της Ε.Ε. καθώς και η «ευστάθειά» του εξαρτάται από το περιεχόμενο της Ευρωπαϊκής ταυτότητας, ικανής να υπερβαίνει τις εθνικές, να τις ενσωματώνει χωρίς όμως και να τις διαλύει. Στο μέλλον ο Ευρωπαίος πολίτης θα πρέπει ταυτόχρονα να σκέφτεται ως μέλος ενός έθνους αλλά και ως μέλος μιας υπερεθνικής οντότητας. Αυτή η αντιφατικότητα απορρέει από την πολυμορφία και πολυποικιλία της Ε.Ε. που είναι ο πλούτος της αλλά και ο κίνδυνός της. Η εθνική περιχαράκωση και η απόλυτη πρόσδεση στο έθνος εμποδίζουν τη βλάστηση της Ευρωπαϊκής ταυτότητας.
Ένα άλλο στοιχείο που συνυφαίνει την Ευρωπαϊκή ταυτότητα είναι η σύνθεση των αντιθέτων και όχι της απόρριψης του «άλλου» και του «ξένου». Η κατηγοριοποίηση των ανθρώπων με βάση τα στερεότυπα του παρελθόντος σκιάζει το όραμα μιας Ευρωπαϊκής ταυτότητας και συνιστά όνειδος για τον Ευρωπαίο πολίτη του 21ου αιώνα.
“Ο Ευρωπαίος Πολίτης – ως δημιούργημα της Ευρωπαϊκής ιθαγένειας και ταυτότητας – και η Ευρώπη ή θα βαδίσουν παράλληλα μέσα από μία διαδικασία αλληλεπίδρασης ή θα χαθούν ως ιστορικές οντότητες και οι δύο.”
Η Ευρώπη των συγκλίσεων και όχι των αντιθέσεων μπορεί να πραγματωθεί από μια Ευρωπαϊκή ταυτότητα που θα γονιμοποιεί θετικά τις ευαισθησίες, τις ιδιαιτερότητες και το σεβασμό των διαφορών. Η σύμπλευση, επίσης, της εθνικής και ευρωπαϊκής ταυτότητας μπορεί να αποδεσμεύσει όλες τις δημιουργικές δυνάμεις των πολιτών με στόχο μια Ευρώπη πολυφωνική και ανεκτική.
Η Ευρώπη είναι οι πολίτες της…
Η μετα-εθνική ταυτότητα, όπως είναι η Ευρωπαϊκή ταυτότητα, προϋποθέτει και μια πολιτική και ηθική επιλογή. Αυτό σημαίνει πως ο πολίτης στο όραμα μιας άλλης προοπτικής επιλέγει τη λήθη για γεγονότα και συμπεριφορές που δίχασαν και μάτωσαν την Ευρώπη (οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι…). Στο όραμα αυτό προσδοκάται να κατισχύσουν σταδιακά και χωρίς βία οι οικουμενικές αρχές και τα οικουμενικά ιδεώδη της ελευθερίας, της δικαιοσύνης, της αλληλεγγύης και της ανεκτικότητας. Η αξία της Ευρωπαϊκής ταυτότητας εξαρτάται από την ικανότητά της να εκφράσει το στοιχείο της οικουμενικότητας χωρίς να εξοστρακίζει κάθε τι τοπικό ή εθνικό.
Επιπρόσθετα η κοινωνική και πολιτική φιλοσοφία της Ευρωπαϊκής ταυτότητας είναι ο άνθρωπος ως «αυταξία», χωρίς προσδιορισμούς χρώματος, φυλής, θρησκείας και καταγωγής. Η δόμηση της Ευρωπαϊκής ταυτότητας κατέστη «κατηγορική προσταγή», γιατί διαπλάθει πολίτες που γνωρίζουν την ιστορία και τις παραδόσεις της χώρας τους αλλά και συνειδητοποιούν ότι ανήκουν σε ένα ιστορικό γεωγραφικό και διοικητικό μόρφωμα που ευαγγελίζεται την ειρήνη και τη συνεργασία των κρατών.
Συμπερασματικά ο Ευρωπαίος Πολίτης – ως δημιούργημα της Ευρωπαϊκής ιθαγένειας και ταυτότητας – και η Ευρώπη ή θα βαδίσουν παράλληλα μέσα από μία διαδικασία αλληλεπίδρασης ή θα χαθούν ως ιστορικές οντότητες και οι δύο. Γιατί η ιστορία απέδειξε πως τα άτομα δεν μπορούν πολλά από μόνα τους∙ ούτε όμως και τα κρατικά μορφώματα εξελίσσονται χωρίς τη δυναμικής παρουσία των ατόμων.
Η Ευρώπη είναι οι πολίτες της…