Με αφορμή την ”παγκόσμια ημέρα ηλικιωμένων” την 1η Οκτώβρη, θα είχε σημασία να διαμορφώσουμε προβληματισμούς σχετικά με τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι ενήλικες μεγαλύτερης ηλικίας στη σύγχρονη κοινωνία του 21ου αιώνα.
Αρχικά, χρειάζεται να διευκρινίσουμε ότι ο όρος ”ηλικιωμένοι” ή ”τρίτη ηλικία” παρότι χρησιμοποιείται συχνά, έχει υποστεί κριτική ως όρος που αναπαράγει τις προκαταλήψεις, γι′ αυτό και δε θα χρησιμοποιηθεί στο συγκεκριμένο άρθρο. Αντ’ αυτού, θα χρησιμοποιήσουμε τον όρο ”μεγαλύτεροι ενήλικες”, ο οποίος ενδείκνυται στις σύγχρονες κοινωνικές επιστήμες.
Οι μεγαλύτεροι ενήλικες αποτελούν μια ομάδα που υφίσταται από πολλές απόψεις κοινωνικό αποκλεισμό καθώς και συμπεριφορές κοινωνικής προκατάληψης. Ωστόσο, αυτό δεν αποτελεί ένα συχνό θέμα συζήτησης. Ο κοινωνικός αποκλεισμός με στόχο την ηλικία δεν βρίσκεται στην ατζέντα των προτεραιοτήτων των αρμόδιων που ασκούν κοινωνική πολιτική, ούτε προωθείται η κοινωνική ευαισθητοποίηση σχετικά με το συγκεκριμένα κοινωνικό φαινόμενο. Οι ταχείες αλλαγές στην οργάνωση των κοινωνιών μεταβάλλουν τον ρόλο τον οποίο είχαν παραδοσιακά οι μεγαλύτεροι ενήλικες στις κοινωνίες. Η απώλεια κοινωνικού ρόλου οδηγεί σε σύγχυση και επιβάρυνση διαφόρων τομέων της ζωής. Παρακάτω θα αναλύσουμε λεπτομερώς τις παραμέτρους που συνιστούν τον κοινωνικό αποκλεισμό των μεγαλύτερων ηλικιών.
Ηλικία και οικονομική ανέχεια
Μια βασική παράμετρος που χρειάζεται να τεθεί σχετικά με τις σύγχρονες προκλήσεις των ανθρώπων μεγαλύτερης ηλικίας είναι ο οικονομικός αποκλεισμός, και συγκεκριμένα η ζωή στο όριο της οικονομικής ανέχειας. Ειδικά στην Ελλάδα, μετά την έναρξη της οικονομικής κρίσης, η περικοπή των συντάξεων αποτελεί μείζον κοινωνικό πρόβλημα που οδηγεί την συγκεκριμένη πληθυσμιακή ομάδα σε μειωμένη ποιότητα ζωής και στέρηση πόρων και αγαθών. Το μειωμένο εισόδημα των συντάξεων σε συνδυασμό με την υποβάθμιση του εθνικού συστήματος υγείας, αφήνει σε αδιέξοδα τους μεγαλύτερους ενήλικες, καθώς οι αυξημένες ανάγκες σε υπηρεσίες υγείας δεν μπορούν να καλυφθούν. Η επιλογή του ιδιωτικού τομέα είναι απρόσιτη, καθώς η σύνταξη ενός μέσου πολίτη δεν αρκεί για μια τέτοια παροχή.
Το αποτέλεσμα είναι η επιβάρυνση της υγείας του πολίτη, όχι σαν άμεσο αποτέλεσμα της ηλικίας, αλλά σαν αποτέλεσμα της μη πρόσβασης στις υπηρεσίες υγείας. Αυτό αποδεικνύεται και από τη σημαντική διαφορά στο προσδόκιμο ζωής ανάμεσα σε υψηλές και χαμηλές οικονομικές τάξεις (η διαφορά υπολογίζεται περίπου στα δέκα έτη).
Στον κίνδυνο της φτώχειας που αντιμετωπίζουν οι μεγαλύτεροι ενήλικες, έχει σημασία να προσθέσουμε και τον εξής παράγοντα: είναι σύνηθες και συχνά αναγκαίο για την επιβίωση της μονάδας της οικογένειας οι μεγαλύτεροι ενήλικες να προσφέρουν με το εισόδημά τους στην οικογένεια. Λόγω των χαμηλών μισθών και των αυξημένων αναγκών ενός νοικοκυριού , η συμβολή των μεγαλυτέρων μέσω της σύνταξης είναι ένα πολύ συχνό φαινόμενο στην ελληνική κοινωνία. Αυτό οδηγεί σε ακόμα μεγαλύτερη οικονομική ανέχεια τα συνταξιοδοτημένα άτομα.
Σύνταξη και υπαρξιακή κρίση
Μια ακόμη παράμετρος-πρόκληση για τους μεγαλύτερους ενήλικες είναι η συνταξιοδότηση και η παύση της εργασίας. Ο τρόπος που συχνά νοηματοδοτείται η σύνταξη αφορά σε όρους απόσυρσης, παραίτησης από τη ζωή ή απομόνωσης από την κοινωνία. Στις σύγχρονες κοινωνίες, όπου το άτομο καθορίζεται και ταυτίζεται με τον επαγγελματικό του ρόλο, η παύση της εργασίας επιφέρει συχνά υπαρξιακά άγχη καθώς και κρίσεις ταυτότητας. Συχνά, οι άνθρωποι μεγαλύτερης ηλικίας μετά τη σύνταξη αισθάνονται ”κενοί”, χωρίς νόημα ή στόχους με αποτέλεσμα την ψυχοσωματική τους επιβάρυνση. Η ύπαρξη δομών που να διευκολύνουν τη μετάβαση των ανθρώπων στην παύση της εργασίας και στην εύρεση νέων νοημάτων και πηγών απόλαυσης θα μπορούσε να επιλύσει το πρόβλημα της υπαρξιακής σύγχυσης των ανθρώπων που συνταξιοδοτούνται.
Η αναπαράσταση του ”ηλικιωμένου”
Από την άλλη, μια πολύ σημαντική πτυχή των δυσκολιών που αφορούν στους μεγαλύτερους ενήλικες είναι ο κοινωνικός ρατσισμός και τα προβαλλόμενα στερεότυπα. Η κυρίαρχη αναπαράσταση του μεγαλύτερου σε ηλικία ανθρώπου αφορά σε όρους ”βάρους” για την οικογένεια, σε ανημποριά και ασθένεια. Είναι ορισμένοι μύθοι που χρειάζεται να θίξουμε. Η ανημποριά ή η ασθένεια δεν είναι άμεσο αποτέλεσμα της γήρανσης. Η γήρανση είναι μια φυσιολογική πολυπαραγοντική διαδικασία η οποία δε συνάδει με τη χρονολογική ηλικία, σύμφωνα με τα σύγχρονα επιστημονικά δεδομένα. Η ηλικία δε συνεπάγεται από μόνη της θέματα υγείας, στασιμότητα ή νόσο. Οι συνθήκες ζωής είναι αυτές που καθορίζουν την ποιότητα ζωής ενός μεγαλύτερου ενήλικα. Ωστόσο, η αναπαράσταση αυτή εσωτερικεύεται από ανθρώπους οι οποίοι περνάνε τα εξήντα τους χρόνια, με αποτέλεσμα να καθορίζει την αυτοεκτίμησή τους ή την εμπιστοσύνη στις δυνάμεις τους.
Η αναπαραγωγή της κοινωνικής κατασκευής ενός ”ηλικιωμένου” που είναι ”βάρος” στην οικογένεια και την κοινωνία είναι βαθιά ρατσιστική και οφείλουμε να αναρωτηθούμε τι εξυπηρετεί. Σε μια κοινωνία που καθορίζεται από τις ανάγκες της αγοράς εργασίας και της οικονομίας, η τάξη των ενηλίκων που δεν εργάζονται και λαμβάνουν σύνταξη δεν είναι παρά οικονομικό βάρος. Εκεί, λοιπόν, χτίζεται η αναπαράσταση του ”ηλικιωμένου” ως ”βάρος”.
Πολλές τάξεις θεωρούνται άχρηστες για τη σύγχρονη οικονομική δομή, με γνώμονα το πόση εργασία μπορούν να παρέχουν στο κεφάλαιο. Οφείλουμε να συγκρουστούμε, επομένως, με θέσεις που βλέπουν τον άνθρωπο ως ”χρήσιμο” ή ”άχρηστο” με όρους οικονομίας και κέρδους. Στην πραγματικότητα, οι μεγαλύτεροι ενήλικες παρέχουν στην κοινωνία με πολλούς τρόπους άτυπη προσφορά, χωρίς αυτό να τους αναγνωρίζεται.
Η σημασία της εξάλειψης του ηλικιακού ρατσισμού
Πολύ συχνά, όταν μιλάμε για μορφές κοινωνικής καταπίεσης, λέμε ότι ο ρατσισμός είναι θέμα που μας αφορά όλους, ασχέτως αν είμαστε όντως οι καταπιεζόμενοι. Στην πραγματικότητα, όμως, ακόμα και αν ακούγεται κυνικό, κάποιες μορφές καταπίεσης είναι εξ ορισμού αδύνατο να τις βιώσουν κάποιες πληθυσμιακές ομάδες. Για παράδειγμα, κανένας άντρας δε θα βιώσει σεξισμό, ή κανένας στρέιτ πολίτης δεν θα υποστεί ομοφοβία, όπως και επίσης, κανένας πολίτης δε θα τύχει ρατσιστικής συμπεριφοράς για λόγους εθνικότητας εντός της χώρας του. Είναι πολύ διαφορετικό όμως το θέμα της ”τρίτης ηλικίας”. Και αυτό, γιατί, στην κυριολεξία, κάθε άνθρωπος κάποια στιγμή θα αντιμετωπίσει αυτές τις προκλήσεις σε αυτή τη φάση της ζωής του. Με αφορμή τους παραπάνω προβληματισμούς, ίσως είναι μια καλή ευκαιρία να συγκρουστούμε με κατάλοιπα και στερεότυπα μιας κοινωνίας που δε μας εκφράζει.