-Βρεθήκατε πριν λίγο καιρό στην Αθήνα στο πλαίσιο της 2ης Διεθνούς Διάσκεψης για διαθρησκειακό διάλογο στη βάση της ειρηνικής συνύπαρξης στη Μέση Ανατολή. Ποιο ήταν το περιεχόμενο της παρουσίας σας;
Το κεντρικό περιεχόμενο της Διάσκεψης ήταν το πώς θα μπορέσουμε να διατηρήσουμε τη χριστιανική παρουσία στον αραβικό κόσμο. Για να το πετύχουμε δεν γίνεται να βασιστούμε αποκλειστικά σε νομικά και πολιτικά εργαλεία. Χρειάζεται συμμετοχή στο επίπεδο της πολιτιστικής συνεργασίας, ώστε να γίνει αντιληπτό από τις ίδιες τις κοινωνίες ότι ο διάλογος αυτός πραγματοποιείται προς το συμφέρον τους.
Επομένως, προωθώντας τον θρησκευτικό και πολιτιστικό πλουραλισμό σε αυτό το επίπεδο ηγεσίας, με συμμετέχοντες υπουργούς και θρησκευτικούς ηγέτες, πετυχαίνουμε μια σημαντική συμμαχία μεταξύ του πολιτικού και του θρησκευτικού σκέλους της κοινωνίας. Αυτή η συμμαχία είναι απαραίτητη για να μπορέσει κάποιος να επηρεάσει τις κοινωνίες τόσο με επίσημο όσο και ανεπίσημο τρόπο. Η δική μου δουλειά είναι να προάγω τις σχέσεις ανάμεσά σε διαφορετικές θρησκευτικές κοινότητες και ως εκ τούτου αυτό το έργο αποτελεί για μένα ευλογία.
Βρέθηκα στη Διάσκεψη της Αθήνας ως επικεφαλής της εβραϊκής αντιπροσωπείας, που την προηγούμενη φορά ήταν αντιπροσωπεία που απαρτιζόταν μονάχα από έναν. Φέτος υπήρχαν εδώ δυο ακόμη Εβραίοι, οπότε τα πράγματα ήταν λίγο καλύτερα. Ωστόσο, εκτός από τις θρησκευτικές αντιπροσωπείες, μεταξύ των χωρών που εκπροσωπήθηκαν, το Ισραήλ δεν ήταν εκεί. Ενώ, για παράδειγμα, συμμετείχε ο υπουργός εξωτερικών της Παλαιστινιακής Αρχής, δεν υπήρξε καμία εκπροσώπηση του Ισραήλ σε πολιτικό επίπεδο. Αντιλαμβάνομαι, ασφαλώς, το ευαίσθητο του θέματος. Αν ο κύριος σκοπός της ελληνικής κυβέρνησης είναι να μεριμνήσει για την καθημερινότητα των Χριστιανών στις μουσουλμανικές χώρες, αποτελεί μάλλον βάσιμη ανησυχία ότι μια ενδεχόμενη παρουσία του Ισραήλ θα αποπροσανατολίσει την προσοχή από το ζητούμενο. Ωστόσο, την ίδια άποψη έχουν και κάποιες αντιπροσωπείες από τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και την Παλαιστινιακή Αρχή. Ακόμη και αν είναι αυτό το πρόβλημα, είναι κάπως ανειλικρινές να μην συμμετέχει κάποιος εκπρόσωπος του Ισραήλ, ενώ το ζητούμενο είναι η ειρηνική συνύπαρξη των κοινωνιών στη Μέση Ανατολή.
-Πώς μπορούμε να φέρουμε τον διαθρησκειακό διάλογο από το επίπεδο των ελίτ στο σύνολο των κοινωνιών;
Κοιτάξτε, σε πολλά μέρη συμβαίνει το αντίστροφο. Πάρτε για παράδειγμα την περίπτωση του Ισραήλ. Εδώ και πολλές δεκαετίες διεξαγόταν διάλογος σε επίπεδο λαϊκής βάσης μεταξύ των Εβραίων, των Χριστιανών και των Μουσουλμάνων. Μονάχα τα τελευταία χρόνια ο διάλογος διεξάγεται και σε ανώτερο επίπεδο, αφήνοντας το αποτύπωμα του στις ελίτ. Ωστόσο στη Μέση Ανατολή, εκτός από το Ισραήλ και άλλες δυο χώρες, υπάρχει -σε πολιτιστικό επίπεδο- έλλειμμα δημοκρατικής αντίληψης, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν θα μπορούσαμε ιδανικά να προχωρήσουμε προς περισσότερη δημοκρατία. Ένα από τα καθοριστικά σημεία της νεωτερικότητας και της δημοκρατίας είναι η ατομική χειραφέτηση. Στην Δύση αυτό το θεωρούμε δεδομένο. Ένας Ευρωπαίος ή μια Ευρωπαία θεωρούν τον εαυτό τους ανεξάρτητο ως προς την λήψη αποφάσεων.
-Λέτε ότι αυτό δεν ισχύει στον αραβικό κόσμο;
Ναι, για την πλειοψηφία του αραβικού κόσμου, αυτό δεν ισχύει. Εδώ οι άνθρωποι ετεροπροσδιορίζονται περισσότερο υπό το πρίσμα μιας συλλογικής ταυτότητας, παρά αυτοπροσδιορίζονται μέσα από την δική τους ταυτότητα. Επομένως, όταν οι αποφάσεις λαμβάνονται σε επίπεδο ηγεσίας, έχουν πολύ μεγαλύτερο αντίκτυπο συγκριτικά με τον αντίκτυπο που έχουν στις δυτικές κοινωνίες. Σε τακτικό επίπεδο, λοιπόν, είναι σπουδαιότερο να επικεντρωθούμε πρώτα στις ηγεσίες του αραβικού κόσμου και έπειτα να επεκτείνουμε τον διάλογο σε επίπεδο λαϊκής βάσης, μέσω του πολιτισμού και της εκπαίδευσης.
-Σε αντίθεση με τη Μέση Ανατολή, η Δύση τις τελευταίες δεκαετίες βιώνει ένα πρωτοφανές κύμα εκκοσμίκευσης. Πως συνδυάζεται ο κοσμικός χαρακτήρας της παγκόσμιας κοινωνίας με τη θρησκεία;
Θα σας μιλήσω για το Ισραήλ. Εγώ είμαι ένας σύγχρονος ορθόδοξος Εβραίος και ραβίνος. Έχω τον δικό μου τρόπο ζωής και θα ήμουν ασφαλώς ευχαριστημένος, αν όλοι σκέφτονταν και συμπεριφέρονταν σαν εμένα. Όμως και σαν σύγχρονος άνθρωπος που είμαι, όχι μόνο γνωρίζω ότι κάτι τέτοιο δεν είναι ρεαλιστικό αλλά στην πραγματικότητα δεν είναι καν επιθυμητό. Γιατί οι άνθρωποι πρέπει να είναι σε θέση να κάνουν τις δικές τους ανεξάρτητες επιλογές. Επομένως, δεν ταυτίζομαι με τον υπερορθόδοξο Εβραίο στο Ισραήλ, όμως νομίζω ότι αποτελεί πολύτιμη συνεισφορά στην κοινωνία μας. Ούτε ταυτίζομαι με τους ριζοσπάστες κοσμικιστές των Κιμπούτς, αλλά η συνεισφορά τους είναι εξίσου σπουδαία. Και οι δυο λειτουργούν εξισορροπητικά και ελεγκτικά μεταξύ τους. Ο πρώτος έχει σκοπό να υπερασπιστεί την συλλογική και ιστορική διάσταση της ζωής και ο δεύτερος να διατηρήσει το δικαίωμα στην ατομική χειραφέτηση.
-Συμβαίνει το ίδιο και στην Ευρώπη;
Νομίζω ότι συμβαίνει το ίδιο. Παρόλο που η Ευρώπη διέρχεται μια μεταβατική περίοδο, υπάρχουν πολλά εποικοδομητικά στοιχεία μέσα σε αυτή την μετάβαση. Εκείνοι που εμπνέονται από τις συλλογικές ταυτότητες και τις παραδοσιακές αξίες και αυτοί που εμπνέονται περισσότερο από τα ατομικά και φιλελεύθερα ιδεώδη, δίχως κάποια προσήλωση στην παράδοση. Ας ελπίσουμε ότι οι δυο τάσεις -η εκκοσμίκευση και η παράδοση- θα εναρμονιστούν μέσα από μια δημιουργική ισορροπία.
-Άρα δεν συμφωνείτε με όσους υποστηρίζουν ότι ο Θεός έχει επιστρέψει για τα καλά στη Μέση Ανατολή, μετατρέποντας παλαιότερες εθνικές συγκρούσεις σε αμιγώς θρησκευτικές;
Όσοι υποστηρίζουν κάτι τέτοιο έχουν μάλλον αρκετά κοντή μνήμη. Ανέκαθεν, η μεγάλη πλειοψηφία των συγκρούσεων στην ιστορία της Μέσης Ανατολής ήταν θρησκευτικές. Ο εθνικισμός και ο κοσμικός εθνικισμός αποτελούν σχετικά πρόσφατα φαινόμενα, ενώ ας μην λησμονούμε ότι ο εθνικισμός έχει οδηγήσει σε περισσότερο αίμα και στις μείζονες καταστροφές του 20ού αιώνα. Είτε πρόκειται για τον Ναζισμό είτε για τον Σταλινισμό ή την γενοκτονία του Πολ Ποτ, στο σύνολο τους επρόκειτο για κοσμικά κινήματα. Ωστόσο, θα συμφωνήσω ότι ως αποτέλεσμα της μετανάστευσης, βλέπουμε κοινότητες περισσότερο παραδοσιακές να μετακινούνται ξανά σε περιοχές που θεωρητικά είχαν κατακτηθεί από την εκκοσμίκευση. Οπότε συντελείται μια αλλαγή. Επιπλέον, αυτό που συμβαίνει στον αραβικό κόσμο είναι η κατάρρευση των δεσποτικών, κοσμικών εθνικισμών. Επομένως, σε αυτό το κενό είναι φυσικό να αναδύονται ξανά οι θρησκευτικές ταυτότητες και να παίζουν ρόλο στο συνολικότερο πλαίσιο. Όμως, στα αλήθεια πρόκειται για πολύ απλές πολιτικές αιτίες, στις οποίες το να αποδίδουμε κάποια υπερφυσική ή θρησκευτική σημασία είναι κάτι που αντανακλά τους φόβους των περισσότερων ανθρώπων παρά την πραγματικότητα.
“οι άνθρωποι πρέπει να είναι σε θέση να κάνουν τις δικές τους ανεξάρτητες επιλογές. Επομένως, δεν ταυτίζομαι με τον υπερορθόδοξο Εβραίο στο Ισραήλ, όμως νομίζω ότι αποτελεί πολύτιμη συνεισφορά στην κοινωνία μας. Ούτε ταυτίζομαι με τους ριζοσπάστες κοσμικιστές των Κιμπούτς, αλλά η συνεισφορά τους είναι εξίσου σπουδαία.”
-Ποια είναι η σχέση ανάμεσά στην επανάσταση και την θρησκεία; Είδαμε στην περίπτωση της Αραβικής Άνοιξης και της Αιγύπτου η εξέγερση να εργαλειοποιείται από τους Αδελφούς Μουσουλμάνους για λογαριασμό του εξισλαμισμού.
Πιστεύω ότι η ερώτησή σας ουσιαστικά αντικατοπτρίζει μια δυτική χριστιανική, ακόμη και εκκοσμικευμένη, αντίληψη του κόσμου. Στον παραδοσιακό μουσουλμανικό και εβραϊκό κόσμο δεν υπάρχει διαχωρισμός ανάμεσα στην πίστη και τη ζωή και την πραγματικότητα. Και αυτό ισχύει επίσης και σε πολλά μέρη του χριστιανικού κόσμου. Επομένως, ακόμη και οι άνθρωποι που είναι κοσμικιστές μέσα στον αραβικό κόσμο δεν σημαίνει ότι δεν είναι πιστοί. Το ίδιο συμβαίνει σήμερα και στην Αμερική. Ακόμη και εάν δεν πιστεύεις στο θεό, δεν πρόκειται ποτέ να εκλεγείς αν δηλώσεις ότι δεν πιστεύεις. Αυτό ισχύει και στον αραβικό κόσμο: κάθε ηγέτης θα προσπαθήσει να δικαιολογήσει τις πολιτικές του, αν όχι με τον ισλαμικό νόμο, τουλάχιστον, όμως, με τις ισλαμικές αξίες. Άρα υπάρχουν εκείνοι που επαναστάτησαν με πιο έξυπνο τρόπο και εκείνοι με λιγότερο έξυπνο τρόπο. Οι περισσότεροι τα θαλάσσωσαν, επιλέγοντας την λιγότερο έξυπνη προσέγγιση. Από την άλλη υπάρχει και το παράδειγμα της Τυνησίας, όπου η νεαρή δημοκρατία βρήκε μια ισορροπία και άντεξε τη δοκιμασία της μετάβασης. Αλλά ακόμη και στην περίπτωση των μπααθικών κομμάτων, ο θρησκευτικός λόγος εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σαν εργαλείο πολιτικής.
-Δεν σας ανησυχεί που το Ισραήλ μετακινείται πολιτικά προς τον χώρο της θρησκευτικής ακραίας Δεξιάς;
Δεν είμαι βέβαιος ότι αυτό που λέτε είναι αντικειμενικά αλήθεια. Νομίζω ότι λόγω των πολιτικών αποφάσεων που έλαβε ο πρωθυπουργός μας για την διαμόρφωση του παρόντος κυβερνητικού συνασπισμού, καθώς και το είδος της κυβέρνησης που έχουμε σήμερα στο Ισραήλ, δημιουργείται αυτή η εικόνα. Αν είχε επιλέξει να σχηματίσει μια κυβέρνηση με το εργατικό κόμμα -αν ήταν εφικτό να γίνει, πιθανότατα μάλλον θα το προτιμούσε- και όχι με τα θρησκευτικά εθνικιστικά και υπερορθόδοξα κόμματα, θα είχατε άλλη εντύπωση. Η συνολική εικόνα επηρεάζεται από τα ειδικά χαρακτηριστικά του κυβερνητικού συνασπισμού.
-Υπάρχει όμως η τάση.
Υπάρχει πιθανόν μια τάση, όπως λέτε, προς μια μεγαλύτερη στροφή στη θρησκευτικότητα στο Ισραήλ, αλλά σκεφτείτε το σαν το εκκρεμές που παραπαίει και αμφιταλαντεύεται αδιάκοπα ανάμεσα σε δυο άκρα. Τις πρώτες δεκαετίες από την ίδρυση του, το Ισραήλ χρειαζόταν ένα ριζοσπαστικό ρεύμα εκκοσμίκευσης για να σφυρηλατήσει το νεοσύστατο κράτος. Όμως, συχνά αυτό έκανε τις νεότερες γενιές να αισθάνονται πνευματικά ευάλωτες και χωρίς ισορροπία. Αυτό το κενό έχει εκδηλωθεί μέσα από την στροφή των ανθρώπων σε μορφές πνευματικότητας με προέλευση από την Άπω Ανατολή (και στο Ισραήλ έχουμε πολλές και διαφορετικές πνευματικές ομάδες) ή μέσα από την εμβάθυνση της παραδοσιακής εβραϊκής κληρονομιάς.
-Λέτε ότι είναι μονάχα αυτό;
Όχι, υπάρχει και ένας άλλος παράγοντας. Η κυβέρνηση μας με τεχνητό τρόπο φουσκώνει την επιρροή της εκλογικής περιφέρειας των υπερορθόξων Εβραίων. Αντί λοιπόν να αντικατοπτρίζει τη δημοκρατική βούληση της πλειοψηφίας, προκειμένου να εξυπηρετήσει τα πολιτικά της συμφέροντα, προτιμά να στηρίζεται σε συνασπισμούς συνεργασίας με μικρά κόμματα, τα οποία αντιπροσωπεύουν τον πιο ακραίο, πολιτικοθρησκευτικό προσανατολισμό. Η μεγαλύτερη πλειοψηφία των υπερορθόδοξων Εβραίων ζουν σε βάρος των υπόλοιπων φορολογουμένων Ισραηλινών πολιτών. Τις πρώτες ημέρες του νεοσύστατου κράτους ο ιδρυτής του, Μπεν Γκουριόν έκανε μαζί τους τη συγκεκριμένη διευθέτηση, γιατί θεωρούσε ότι πρόκειται για λίγες χιλιάδες. Ποτέ δεν φανταζόταν ότι σήμερα ξεπερνούν τους 250.000.
Εκτός από τον Γιτζάκ Ράμπιν και τον Αριέλ Σαρόν, οι οποίοι σχημάτισαν κυβερνήσεις χωρίς τη συμμετοχή των υπερορθόδοξων Εβραίων, δεν υπήρξε έκτοτε καμία ηγεσία που να διαθέτει αρκετό θάρρος να παραδεχθεί ότι αυτή η κατάσταση δεν μπορεί να συνεχιστεί. Ότι χρειάζεται αναδιάρθρωση. Και πράγματι δεν μπορεί να συνεχίσει και σε κάποιο στάδιο, σε οικονομικό επίπεδο, αυτή η φούσκα θα πρέπει να σκάσει. Στο μεταξύ, όμως, οι κυβερνήσεις και των Εργατικών και του Λικούντ θεωρούν ότι η πλειοψηφία προτιμά το είδος αυτού του κυβερνητικού συνασπισμού. Όταν, βέβαια, η φούσκα θα εκραγεί και οι άνθρωποι θα χρειαστεί να αντιμετωπίσουν τις πραγματικές συνθήκες της αγοράς, η κοινότητα των υπερορθόδοξων θα συρρικνωθεί σημαντικά. Κοντολογίς, πιστεύω ότι η αύξηση των υπερορθόδοξων Εβραίων είναι ένα περιστασιακό φαινόμενο. Μια ιδιαιτερότητα του Ισραήλ, την οποία στο μέλλον πολιτικοί και οικονομικοί παράγοντες θα τη μετουσιώσουν σε κάτι περισσότερο ευγενές.
-Ποιοι είναι οι λόγοι της σύγκρουσης που καταγράφεται σήμερα ανάμεσα στην φιλελεύθερη εβραϊκή Διασπορά και στο Ισραήλ;
Ο Shlomo Avineri, διάσημος πολιτικός επιστήμονας, είναι γνωστός για την εξής φράση: «όλοι στο Ισραήλ είναι ορθόδοξοι. Είτε είσαι υπερορθόδοξος, είτε σύγχρονος ορθόδοξος ή παραδοσιακός ορθόδοξος ή όχι και τόσο παραδοσιακός ορθόδοξος ή μη ορθόδοξος ορθόδοξος ή αντί-ορθόδοξος, αλλά σίγουρα είσαι ορθόδοξος». Υπάρχει μεγάλη δόση αλήθειας σε αυτή τη φράση, παρόλο που τα πράγματα αλλάζουν. Επειδή η συντριπτική πλειοψηφία των θρησκευτικών παραδόσεων που γνωρίζουν οι Ισραηλινοί προέρχεται από τη Μέση Ανατολή, τη Βόρεια Αφρική, την Ασία και την Ανατολική Ευρώπη, πρόκειται στην ουσία για τη θρησκεία των γονέων και των παππούδων τους.
Αντίθετα, οι σύγχρονες μορφές του ιουδαϊσμού που έχουν αναπτυχθεί στις πιο προηγμένες κοινωνίες, όπως στην Δυτικής Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική, παραμένουν άγνωστες για την συντριπτική πλειοψηφία των Ισραηλινών Εβραίων. Στην πραγματικότητα τα θέματα αυτά δεν τους απασχολούν. Σύμφωνα με τους περισσότερους Ισραηλινούς «αν πρόκειται να είσαι θρησκευόμενος, τότε θα είσαι ορθόδοξος και αν δεν είσαι ορθόδοξος, τότε δεν πρέπει να είσαι θρησκευόμενος». Έτσι, η πρόκληση που αντιμετωπίζουν οι Εβραίοι της Διασποράς συνίσταται στο πώς μπορούν να βρουν μια ισορροπία ανάμεσα στην νεωτερικότητα της εκκοσμίκευσης και στην θρησκευτική τους παράδοση. Αφού αυτό το ερώτημα δεν έχει απασχολήσει την ισραηλινή κοινωνία, για αυτόν το λόγο δεν συναντάμε στο Ισραήλ φιλελεύθερα ρεύματα του ιουδαϊσμού σε σημαντικό αριθμό.
-Εκτός από το πολιτικό, υπάρχει και το ισχυρό θρησκευτικό δίκαιο, σωστά;
Στο Ισραήλ έχουμε μια κατάσταση που κληρονομήσαμε από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και που θέτει όλα τα ζητήματα προσωπικής κατάστασης (γάμος, διαζύγιο, κ.τ.λ.) στα χέρια των θρησκευτικών κοινοτήτων. Η ισχύς του θρησκευτικού δικαίου, πέρα από το πολιτικό, χαρίζει ένα ολοκληρωμένο μονοπώλιο στο ορθόδοξο κατεστημένο. Όπως γνωρίζετε, κανείς δεν παραιτείται οικειοθελώς από ένα μονοπώλιο, ιδιαίτερα μάλιστα αν πρόκειται και για ιδεολογικό μονοπώλιο. Επομένως, για το ορθόδοξο κατεστημένο τα μη ορθόδοξα ρεύματα του ιουδαϊσμού δεν έχουν απολύτως καμία επιρροή.
Στο σημείο αυτό, επιστρέφουμε στην περίπτωση του κυβερνητικού συνασπισμού. Κανένα κόμμα στο Ισραήλ, με όση συμπάθεια και αν βλέπει το φιλελεύθερο κίνημα μέσα στον ιουδαϊσμό, δεν το θεωρεί τόσο σημαντικό ώστε να διακινδυνεύσει τα συμφέροντα ενός συνασπισμού με τα ορθόδοξα ή υπερορθόδοξα κόμματα. Για όλους αυτούς τους λόγους, τα μη ορθόδοξα ρεύματα του ιουδαϊσμού δεν αναγνωρίζονται στο Ισραήλ. Οι Εβραίοι που ζουν στην Ευρώπη εντάσσονται στο σχήμα που περιγράφει παραπάνω ο Avineri. Είναι ορθόδοξοι ή ονομαστικά ορθόδοξοι. Ακόμη και αν είναι ανοιχτοί σε νέες ιδέες, παραμένουν πιστοί στη συναγωγή που γνωρίζουν. Όμως στη Βόρεια Αμερική μόλις το 15% των Εβραίων είναι ορθόδοξοι, ενώ το 85% της οργανωμένης εβραϊκής κοινότητας είναι φιλελεύθερο. Οι ραβίνοι τους λοιπόν τους λένε ότι δεν αναγνωρίζονται από το Ισραήλ και ότι δεν μπορούν να προσευχηθούν στο Δυτικό Τείχος. Αυτό αποτελεί πηγή σοβαρής δυσφορίας και μεγάλης έντασης ανάμεσα στην εβραϊσμό της Βόρειας Αμερικής και του Ισραήλ. Και βέβαια στη Βόρεια Αμερική βρίσκεται η μεγαλύτερη εβραϊκή κοινότητα στον κόσμο. Το 90% του παγκόσμιου εβραϊσμού βρίσκεται στο Ισραήλ και στην Αμερική.
-Επομένως υπάρχει μια αντίφαση ανάμεσα στην παραδοσιακή προσκόλληση στον ιουδαϊσμό και στις αξίες της φιλελεύθερης δημοκρατίας.
Είναι αληθινά παράδοξο. Στο εβραϊκό κράτος επιτρέπεται ο θρησκευτικός πλουραλισμός, αλλά απαγορεύεται ο εβραϊκός πλουραλισμός. Το Ισραήλ υπερασπίζει τις μειονότητες -τους Χριστιανούς, τους Μουσουλμάνους, τους Δρούζους και άλλους- και θα πρόσθετα ότι το σύστημα για αυτές είναι πολύ καλό, αλλά παραδόξως δεν προστατεύει τα ιδιαίτερα συμφέροντα των Εβραίων που δεν αποτελούν τμήμα του ορθόδοξου κατεστημένου. Πρόκειται για ειρωνεία αλλά ο ραβίνος ενός μεταρρυθμιστή Εβραίου στις ΗΠΑ έχει λιγότερο κύρος από έναν Ρωμαιοκαθολικό ιερέα ή έναν Χριστιανό ορθόδοξο που ζει στο Ισραήλ, την Ιταλία ή την Ελλάδα. Γιατί αυτός ο ιερέας μπορεί να έρθει στο Ισραήλ και να τελέσει έναν γάμο, ο οποίος θα αναγνωριστεί από τις ισραηλινές αρχές. Στη περίπτωση, όμως, του προοδευτικού ραβίνου, ο γάμος που θα τελέσει δεν αναγνωρίζεται από το Ισραήλ. Φυσικά, υπάρχει διέξοδος σε αυτή την παραδοξότητα, αφού το Ισραήλ είναι ένα σύγχρονο κοσμικό κράτος και αναγνωρίζει τους γάμους που πραγματοποιούνται σε άλλες χώρες. Επομένως, μπορεί κάποιος να παντρευτεί στην Κύπρο (χιλιάδες Ισραηλινοί το κάνουν κάθε χρόνο) και ο γάμος του αναγνωρίζεται.
“Ο λόγος που η απόφαση ήταν τόσο ευπρόσδεκτη στο Ισραήλ είναι επειδή αυτή η αναγνώριση της Ιερουσαλήμ επιβεβαίωσε όχι μόνο τον σύγχρονο αλλά και τον ιστορικό δεσμό μεταξύ του εβραϊκού λαού και του προγονικού, πολιτικού και πνευματικού του κέντρου. Αυτό που εξοργίζει τον εβραϊκό λαό τόσο στο Ισραήλ όσο και στη Διασπορά είναι η άρνηση αυτής της πραγματικότητας, ιδιαίτερα από ένα μεγάλο τμήμα του μουσουλμανικού κόσμου.”
-Πώς εξηγείτε την έλλειψη υπεράσπισης του κράτους του Ισραήλ και των πολιτικών του από τον χώρο της Αριστεράς;
Υπάρχει αρκετή δόση αλήθειας σε αυτό που λέτε. Πιστεύω ότι για το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας οι Εβραίοι ήταν πάντα οι ασθενέστεροι. Είναι μια μεγάλη γενίκευση η θέση που υποστηρίζει ότι επειδή η Αριστερά στο παρελθόν ταυτιζόταν με τους ασθενέστερους, ως εκ τούτου είχε υπερασπιστεί τα εβραϊκά ιδανικά. Και αντίστοιχα επειδή οι Ισραηλινοί θεωρούνται ισχυροί, η δυναμική αυτή έχει αντιστραφεί.
-Επομένως εντοπίζετε αλλού την αιτία.
Πιστεύω ότι με την κατάρρευση του διπολικού κόσμου η Αμερική αποτέλεσε τον βασικό στόχο για την ιδεολογικά αριστερόστροφη κριτική. Η Αμερική θεωρείται ως η δύναμη και η βασική ενσάρκωση των πολυεθνικών συμφερόντων σε βάρος των πολιτών. Στο πλαίσιο του παραπάνω απλουστευτικού θεωρητικού σχήματος, το Ισραήλ θεωρείται ως όργανο των ΗΠΑ. Θα σας έλεγα μάλιστα ότι ακόμη και στις ΗΠΑ είναι πιο εύκολο να επικρίνει κάποιος το Ισραήλ παρά τις ΗΠΑ. Πολύ συχνά η κριτική στο Ισραήλ λειτουργεί εξαγνιστικά, υποκαθιστώντας την κριτική στην Αμερική. Υπάρχει, όμως, και κάτι ακόμη. Εντοπίζω στην κριτική και το λείψανο ενός αρχαϊκού, παραδοσιακού χριστιανικού αντισημιτισμού, ο οποίος απεύχεται ένας Εβραίος να είναι επιτυχημένος ή ισχυρός. Συμπαθούν τους Εβραίους μόνο όταν είναι ευάλωτοι και απειλούνται. Και αυτό μου θυμίζει μια φράση του Abba Eban, ο οποίος έλεγε «προτιμώ να βλέπω να ασκείται σκληρή κριτική στο Ισραήλ στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων παρά να διαβάζω ελεγείες για το Ισραήλ στις νεκρολογίες». Επομένως είναι κρίμα που υπάρχει αυτή η μεροληπτική στάση από μεγάλο τμήμα της Αριστεράς, αλλά το Ισραήλ πρέπει να υπερασπιστεί τα συμφέροντα του. Ωστόσο, κατά τη γνώμη μου, η κριτική εκ μέρους της άκρας Δεξιάς είναι ακόμη πιο επιθετική απέναντι στο Ισραήλ και -εν δυνάμει- πολύ πιο ύπουλη και επικίνδυνη. Καθώς η ξενοφοβία αυξάνεται, όποιος νομίζει ότι η εθνική ξενοφοβία επικεντρώνεται αποκλειστικά στους μουσουλμάνους και δεν θα επηρεάσει τους Εβραίους, παραπλανάται.
-Σήμερα η επιρροή της Αριστεράς στο Ισραήλ είναι μικρή και ακόμη και αυτή, δεν μιλάει πλέον για για ειρήνη, αλλά για συμφωνία με τους Παλαιστίνιους. Πώς μπορεί να αλλάξει η νοοτροπία και να μιλήσουμε πάλι ειλικρινά για μια λύση δύο κρατών;
Πρώτα από όλα θα έλεγα ότι, όπως και προηγουμένως, υποθέτουμε ότι τα πάντα μετατοπίζονται προς τα δεξιά. Χωρίς αυτό να είναι απολύτως λανθασμένο, δεν είναι ούτε εντελώς σωστό. Σήμερα το γεγονός ότι υπάρχει ένας παλαιστινιακός λαός, το γεγονός ότι διαπραγματευόμαστε με τους Παλαιστινίους για αυτοδιάθεση δείχνει ότι τα πράγματα έχουν αλλάξει. Πριν από τη συμφωνία του Όσλο δεν αναφερόμασταν στους Παλαιστινίους ως λαϊκή οντότητα. Έτσι, μετά το Όσλο κατά κάποιο τρόπο, ολόκληρος ο ισραηλινός ψυχισμός μετακινήθηκε προς τα αριστερά. Αλλά ενώ μετακινήθηκε προς τα αριστερά, υπάρχει και ο πολιτικός έλεγχος, ο οποίος παραμένει υπό την επιρροή των πιο παραδοσιακών κομμάτων. Αυτό συνέβη κυρίως επειδή οι Εργατικοί τα έκαναν μούσκεμα. Ο Ράμπιν εκλέχθηκε με μεγάλη πλειοψηφία και ο Εχούντ Μπαράκ με τεράστια πλειοψηφία. Το κόμμα των Εργατικών έδειχνε πανίσχυρο και εκείνη την εποχή όλοι αναρωτιόνταν αν το Likud θα μπορούσε να πάρει ξανά την εξουσία. Όμως τα πράγματα μπορούν να αλλάξουν ριζικά. Το Εργατικό κόμμα τα τίναξε όλα αλλά και ανατινάχθηκε από την δεύτερη Ιντιφάντα.
-Τι σήμαινε για σας η Δεύτερη Ιντιφάντα;
Η δεύτερη Ιντιφάντα ήταν τεράστιο τραύμα για όλους τους Ισραηλινούς και τους Παλαιστίνιους. Μάλιστα όταν αναφέρομαι στους δυο λαούς σήμερα, μιλάω για θύματα της Ιντιφάντα που πάσχουν ακόμη από μετα-τραυματικό στρες. Η δεύτερη Ιντιφάντα σήμαινε ότι κάθε μέρα, είτε ζούσατε στην Ιερουσαλήμ είτε στο Τελ Αβίβ ή την Χάιφα (ή οπουδήποτε στη χώρα) όταν βγαίνατε από το σπίτι σας δεν ξέρατε αν θα επιστρέψετε εσείς ή τα παιδιά σας ζωντανοί. Συνέβαιναν εκρήξεις βομβών μέσα στις πόλεις. Το Ισραήλ βίωνε έντονο τραύμα και, όπως γνωρίζετε, είμαστε ένας βαθιά τραυματισμένος λαός. Ισχύει δυστυχώς εδώ το εξής αστείο: ακόμη και παρανοϊκός αν είσαι, δεν σημαίνει ότι δεν προσπαθούν να σε σκοτώσουν. Αυτό ένιωθε ο κάθε Ισραηλινός καθημερινά. Η δεύτερη Ιντιφάντα έπεισε τους Ισραηλινούς ότι ακόμη και αν υπάρχουν καλοί Παλαιστίνιοι, ακόμη και αν η ηγεσία τους θέλει να είναι σε θέση να εξασφαλίσει ειρήνη για το λαό της, δεν μπορεί να ελέγξει τους φανατικούς και τους εξτρεμιστές. Άρα δεν έχουν επιλογή παρά να συνεχίσουν να ζουν με την κατάσταση όπως είναι.
-Και για τους Παλαιστίνιους;
Για τους Παλαιστίνιους η Δεύτερη Ιντιφάντα ήταν επίσης ένα τεράστιο τραύμα, επειδή δεν το είδαν από το ίδιο πρίσμα με εμάς. Είδαν ότι το Ισραήλ τους επιτέθηκε πάνω στη στιγμή που προσπαθούσαν να εδραιώσουν την ανεξαρτησία τους. Θεώρησαν ότι το Ισραήλ δεν θα τους επιτρέψει να ζήσουν με ανεξαρτησία και αξιοπρέπεια. Έτσι, το αποτέλεσμα είναι ότι σε όλους τους τομείς που είχαμε εργαστεί για αμοιβαία εμπιστοσύνη σε επίπεδο λαϊκής βάσης, η συνεργασία κατέρρευσε. Και σήμερα έχουμε μια κατάσταση όχι μόνο της πλήρους κατάρρευσης της εμπιστοσύνης αλλά μιας βαθιάς καχυποψίας. Σε αυτό το σημείο βρισκόμαστε σήμερα σε ψυχολογικό επίπεδο.
-Για αυτό γίνεται λόγος περισσότερο για συμφωνία παρά για Eιρήνης;
Ψυχολογικά για τους περισσότερους Ισραηλινούς, η προοπτική ειρήνης με τους Παλαιστίνιους φαίνεται μια αναξιόπιστη, σχεδόν φαιδρή ιδέα. Επομένως, ενώ γνωρίζουμε ότι δεν μπορούμε να συνεχίσουμε να ζούμε έτσι, δεν είμαστε πεπεισμένοι ότι μπορούμε να δούμε στον ορίζοντα μια επίτευξη ειρήνης. Το 70% και από τις δυο πλευρές εξακολουθεί να πιστεύει στη λύση των δυο κρατών αλλά σχεδόν το ίδιο ποσοστό και στις δυο πλευρές πιστεύει ότι δεν μπορεί να επιτευχθεί. Γιατί η μια πλευρά δεν εμπιστεύεται την άλλη. Σε αυτό το πλαίσιο δεν εξυπηρετεί την Αριστερά στο Ισραήλ να μιλάει για την ειρήνη, όταν προϋπάρχει αυτή η ψυχολογία, εκτός αν αποκτήσει έναν πολύ χαρισματικό ηγέτη, ο οποίος θα αλλάξει την δυναμική στην κοινωνία. Μπορεί βέβαια να συμβεί, όπως έχει συμβεί και στο παρελθόν. Θυμηθείτε ότι το μεγαλύτερο εθνικό τραύμα μας συνέβη μετά τον πόλεμο του Γιομ Κιπούρ το 1973. Σε τέσσερα χρόνια ο Αιγύπτιος πρόεδρος Σαντάτ είχε φθάσει στην Ιερουσαλήμ και όλοι τον είδαν σαν ήρωα. Ο διάβολος του χθες ήταν ο σωτήρας της επόμενης ημέρας. Στη γειτονιά της Μέσης Ανατολής τα πράγματα συμβαίνουν.
-Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, η εικόνα του Ισραήλ ήταν εκείνη μιας ουτοπίας της νεωτερικότητας και της πίστης στο συλλογικό ήθος. Σήμερα τι όραμα παράγει το Ισραήλ εκτός από το να μιλάει για ασφάλεια;
Ένα από τα πιο συναρπαστικά πράγματα που συμβαίνουν σήμερα στο Τελ Αβίβ είναι η έκρηξη της αυστηρής χορτοφαγίας (veganism). Aπό που προέρχεται αυτό; Οι άνθρωποι θέλουν να είναι καλοί, να κάνουν καλές πράξεις. Οι άνθρωποι, κυρίως εκείνοι που είναι φιλελεύθεροι και πιστεύουν στην εκκοσμίκευση, νιώθουν τόσο απογοητευμένοι με την τρέχουσα κατάσταση και αναζητούν εναλλακτικές διεξόδους για να εκφράσουν τις αξίες τους. Αυτό εκφράζουν τα κινήματα για την υπεράσπιση της υγείας, της αυστηρής χορτοφαγίας και της προστασίας των δικαιωμάτων τω ζώων.
Οι άνθρωποι προσπαθούν να βρουν διέξοδο από μια αδιέξοδη πολιτική κατάσταση και νομίζω ότι αυτό δείχνει πόσο ισχυρή παραμένει η θετική προσδοκία ενός ουτοπικού οράματος μέσα στην ισραηλινή κοινωνία. Παρόλο που έχετε δίκιο ότι η λέξη ειρήνη έχει δυσφημιστεί, πιστεύω ότι δεν έχει δυσφημιστεί σε δραματικό βαθμό. Τεκμήριο αποτελεί η επιτυχία ενός άμορφου κινήματος με όνομα “Women Wage Peace” μέσα από το οποίο χιλιάδες γυναίκες, Παλαιστίνιες και Ισραηλινές, διαδηλώνουν σε ολόκληρη τη χώρα. Αν και το κίνημα αυτό δεν έχει καλυφθεί όσο του αξίζει από τα media, έχει κατορθώσει περισσότερα για την εικόνα των Ισραήλ και των Εβραίων στον αραβικό κόσμο όσο οτιδήποτε άλλο από την εποχή της συμφωνίας του Όσλο. Πιστεύω λοιπόν ότι υπάρχουν τεράστιες δεξαμενές ελπίδας και καλής θέλησης και κινήτρων για ειρήνη μέσα στην ισραηλινή κοινωνία. Και όταν αποκτήσουμε ξανά την πολιτική ηγεσία που θα μπορέσει να δώσει διέξοδο σε αυτές τις εκφράσεις, τότε ένα νέο όραμα θα βρει ξανά την έκφραση του.
“Τις πρώτες δεκαετίες από την ίδρυση του, το Ισραήλ χρειαζόταν ένα ριζοσπαστικό ρεύμα εκκοσμίκευσης για να σφυρηλατήσει το νεοσύστατο κράτος. Όμως, συχνά αυτό έκανε τις νεότερες γενιές να αισθάνονται πνευματικά ευάλωτες και χωρίς ισορροπία.”
-Ποια είναι η γνώμη σας για τις νέες μορφές αντισημιτισμού που αναδύονται;
Οι δυνάμεις του καλού στον κόσμο κάνουν αρκετά καλή δουλειά στο να αναγνωρίζουν τον αντισημιτισμό, στην προσπάθεια καταπολέμησης του. Το πιο σημαντικό είναι να αποκαλύπτουμε τον αντισημιτισμό και να μην τον κρύβουμε κάτω από το χαλί. Διεξάγεται, βεβαίως, μια μεγάλη συζήτηση για το κατά πόσον είναι αποτελεσματικό ή αντιπαραγωγικό να τον αντιμετωπίσουμε με νομικά μέσα, καθιστώντας τον παράνομο. Είναι μια διαφορετική προσέγγιση και δεν μπορώ να ισχυριστώ ότι γνωρίζω ποια είναι η σωστή απάντηση. Γενικά, όμως, υπήρξαν καλές απαντήσεις από τον δυτικό κόσμο σε αυτή την πρόκληση. Ο αντισημιτισμός του σήμερα δεν είναι ο αντισημιτισμός της δεκαετίας του ’30. Και αν οι άνθρωποι εκφράζουν φρικτά συναισθήματα, δεν πρέπει να τους αφήνουμε να ξεφεύγουν από τις συνέπειες. Θα πρέπει να το βλέπουμε σαν μια υπαρξιακή απειλή καταστροφής των κοινωνιών μας. Είμαστε ευλογημένοι που ζούμε σε έναν πολύ διαφορετικό κόσμο όπου ο αντισημιτισμός μπορεί να περιοριστεί.
Σήμερα ο αντισημιτισμός στη Δύση συνδέεται με την ισλαμοφοβία και τον ρατσισμό απέναντι στις μειονότητες. Περισσότερο από παντού, οι Εβραίοι της Αμερικής και όλα τα αντιπροσωπευτικά όργανα τους καταλαβαίνουν ότι αν θέλουμε να προωθήσουμε τα συμφέροντα της κοινότητας μας, πρέπει να αγωνιζόμαστε για έναν κόσμο πολλών διαφορετικών κοινοτήτων. Όσο περισσότερο ασφαλής αισθάνεται ο κόσμος, τόσο ο ιός του αντισημιτισμού βρίσκεται σε καταστολή.
-Στις Ηνωμένες Πολιτείες, όμως, παρατηρούμε την έξαρση ενός νέου αντισημιτισμού μέσα από θεωρίες συνωμοσίας.
Δεν είναι τίποτα σε σύγκριση με τις θεωρίες συνωμοσίας και την προπαγάνδα που γίνεται στον αραβικό κόσμο. Το ατυχές με την περίπτωση της Αμερικής είναι ότι κατά τη διάρκεια των τελευταίων εκλογών, στοιχεία που σε άλλη περίπτωση θα είχαν τεράστια αμηχανία να εκφραστούν, τώρα αισθάνονται ότι έλαβαν την άδεια για να το πράξουν. Η κουλτούρα των ανεύθυνων μέσων ενημέρωσης έχει ενθαρρύνει αυτή τη συμπεριφορά. Και είναι παράδοξο. Πολλά από αυτά τα αντισημιτικά στοιχεία τάσσονται με θέρμη υπέρ του κράτους του Ισραήλ ή εξακολουθούν να διαδίδουν πολύ δυσάρεστες ιδέες, ότι οι Εβραίοι ελέγχουν τα ΜΜΕ και τις τράπεζες. Πρόκειται όμως για στοιχεία περιθωριακά.
-Πως θα περιγράφατε την παγκόσμια σημασία του ιουδαϊσμού σε κάποιον που δεν γνωρίζει;
Αυτό που θα έλεγα σε οποιονδήποτε Χριστιανό ή Μουσουλμάνο είναι ότι οι ρίζες και η θεμελίωση της θρησκευτικής ταυτότητας του εδράζονται μέσα στον ιουδαϊσμό. Τα πράγματα που είναι προφανή σε έναν Χριστιανό -αλλά δυστυχώς όχι σε όλους τους Χριστιανούς- είναι ότι ο Χριστός ήταν Εβραίος. Όπως έχει δηλώσει και ο Πάπας Φραγκίσκος, ο αντισημιτισμός είναι απολύτως ασυμβίβαστος με τη χριστιανική πίστη. Είναι σαν να μισείς τα θεμέλια εκείνου το οποίο πιστεύεις, μια μορφή μίσους απέναντι στον εαυτό σου. Εξηγώντας λοιπόν την θρησκεία μας, ο ιουδαϊσμός είναι μια θρησκεία που γεννήθηκε από τις ιστορικές εμπειρίες του εβραϊκού λαού και ο λαός γεννήθηκε μέσα από την θρησκευτική εμπειρία. Είναι ένας άρρηκτος σύνδεσμος. Ο δρόμος του Θεού όπως αποκαλύπτεται στον εβραϊκό λαό είναι ο τρόπος της δικαιοσύνης και της ορθότητας. Και επειδή ο ιουδαϊσμός είναι η θρησκεία ενός συγκεκριμένου λαού εξορισμού δεν μπορεί να έχει την οικουμενικότητα του Χριστιανισμού ή του Ισλάμ.
-Μπορεί η ανθρωπότητα να ζήσει χωρίς Θεό;
Αυτό εξαρτάται από τον τρόπο που ορίζουμε τον Θεό. Για μένα ο θεός είναι η πραγματικότητα. Έτσι αντιλαμβάνομαι αυτή την υπερβατική ποιότητα της πραγματικότητας. Κάποιος που λέει ότι δεν αισθάνεται αυτή την υπέρβαση, μπορεί να μου πει ότι δεν έχει σημασία που το γρασίδι έχει πράσινο χρώμα. Επειδή το γρασίδι είναι πράσινο, αλλάζει τον τρόπο που το τρώνε οι αγελάδες ή που το κουρεύει η μηχανή του γκαζόν; Για τον ιουδαϊσμό αλλά και για μένα δεν έχει σημασία τι λέμε αλλά τι πράττουμε. Νομίζω ότι ο Χριστός το ίδιο πίστευε. Αλλά αυτή είναι η γνώμη μου. Σύμφωνα με τον ορισμό μου, αν είσαι σωστός άνθρωπος, είσαι εξ ορισμού θρησκευόμενος άνθρωπος. Ακόμη και αν ισχυρίζεσαι ότι δεν γνωρίζεις αν υπάρχει θεός. Αν αισθάνεσαι αυτή την υπερβατικότητα, τότε μπορείς και αναγνωρίζεις το θεϊκό σε κάθε ανθρώπινο ον και επομένως δεν μπορείς να μεταχειρίζεσαι τους ανθρώπους με έλλειψη σεβασμού.
-Οι Ηνωμένες Πολιτείες αναγνώρισαν την Ιερουσαλήμ σαν πρωτεύουσα του Ισραήλ. Ήταν πράγματι η σωστή συγκυρία για κάτι τέτοιο; Δεν δυσχεραίνει η απόφαση αυτή το έργο σας στον διαθρησκειακό διάλογο;
Ο λόγος που η απόφαση ήταν τόσο ευπρόσδεκτη στο Ισραήλ είναι επειδή αυτή η αναγνώριση επιβεβαίωσε όχι μόνο τον σύγχρονο αλλά και τον ιστορικό δεσμό μεταξύ του εβραϊκού λαού και του προγονικού, πολιτικού και πνευματικού του κέντρου. Αυτό που εξοργίζει τον εβραϊκό λαό τόσο στο Ισραήλ όσο και στη Διασπορά είναι η άρνηση αυτής της πραγματικότητας, ιδιαίτερα από ένα μεγάλο τμήμα του μουσουλμανικού κόσμου. Οι περισσότεροι Ισραηλινοί γνωρίζουν ότι όλα τα δυτικά έθνη συναλλάσσονται με την κυβέρνηση του Ισραήλ στην Ιερουσαλήμ (αν και οι πρεσβείες τους δεν εδρεύουν εκεί), γεγονός που το θεωρούν τεκμήριο της υποκρισίας του κόσμου που ενδίδει στις αραβικές πιέσεις. Η απόφαση του Τραμπ θεωρήθηκε ευρέως ως σθεναρή και ειλικρινής αναγνώριση ενός ιστορικού και σύγχρονου δεδομένου.
Το ζήτημα του κατά πόσον αυτή ήταν μια σοφή απόφαση τόσο κατ ’αρχήν όσο και ιδιαίτερα αυτή την χρονική στιγμή, συζητείται έντονα. Για τους περισσότερους είναι δύσκολο να καταλάβουν πώς αυτή η απόφαση ήταν χρήσιμη μετά τις αντιδράσεις ανάμεσα στους Παλαιστινίους και από ολόκληρο τον αραβικό κόσμο. Παρόλα αυτά, εάν χρησιμεύσει για να καταστήσει δυνατή την έναρξη των συνομιλιών και των διαπραγματεύσεων για την προώθηση μιας ειρηνευτικής διαδικασίας, τότε η σημασία της ίσως να μας εκπλήξει. Ο χρόνος θα δείξει αν αυτό ήταν μια έξυπνη κίνηση ή απλώς μια εντελώς λαθεμένη. Εν τέλει, όμως, για την ίδια την Ιερουσαλήμ, η απόφαση κάνει ελάχιστη ή και καθόλου διαφορά. Το Ισραήλ ελέγχει ολόκληρη την Ιερουσαλήμ και το αν θα συνυπάρξουν οι Παλαιστίνιοι με τους Εβραίους δεν θα αποφασιστεί -καλώς ή κακώς- μέσα από διαγγέλματα.
-Ποια είναι η ευχή σας για το μέλλον;
Ελπίζω να φθάσουμε στο σημείο, όταν οι Εβραίοι και οι Αραβες θα θεωρήσουν την περιοχή ως κοινή κληρονομιά τους και θα συνεργαστούν για να την καταστήσουν οικονομικά επιτυχημένη, πνευματικά ζωντανή και ευλογημένη για ολόκληρη την ανθρωπότητα.
―――――-
O Ραβίνος Ντέιβιντ Ρόζεν είναι Διευθυντής του Τμήματος Διαθρησκειακών Υποθέσεων της Αμερικανικής Εβραϊκής Επιτροπής (ΑJC). Με έδρα την Ιερουσαλήμ εργάζεται και ως σύμβουλος για τις διαθρησκειακές υποθέσεις στον Αρχιραβίνο του Ισραήλ. Επίσης είναι Πρόεδρος της Παγκόσμιας Διάσκεψης Θρησκευμάτων για την Ειρήνη.