Η ισπανική γρίπη ήρθε σε τρία κύματα το 1918 και το 1919, σκορπίζοντας τον θάνατο σε ολόκληρο τον πλανήτη. Υπολογίζεται ότι σκότωσε περίπου 50 εκατ. άτομα. Η δημοσιογράφος Λάουρα Σπίνεϊ μελέτησε εξονυχιστικά την περίοδο εκείνη και το 2018 έγραψε το βιβλίο Pale Rider: The Spanish Flu of 1918 and How It Changed the World. Μιλώντας στο World Economic Forum, εξηγεί τον αντίκτυπο που είχε στην κοινωνία του 20ου αιώνα - και μιλά για τα μαθήματα από τη σημερινή πανδημία του COVID-19.
Πριν από μερικά χρόνια, δεν μπορούσε να πιστέψει πόσο λίγοι άνθρωποι σκεφτόντουσαν την πανδημία της ισπανικής γρίπης, η οποία σάρωσε τον κόσμο σε τρία θανατηφόρα κύματα. Έτσι αποφάσισε να γράψει το βιβλίο της. «Μου φάνηκε ότι υπήρχε αυτή η τεράστια τρύπα στη συλλογική μνήμη μας για τη χειρότερη καταστροφή του 20ου αιώνα. Σίγουρα δεν έχει μείνει στη μνήμη μας με τον ίδιο τρόπο όπως οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι - υπάρχει ένας διαφορετικός τρόπος που θυμόμαστε τις πανδημίες» λέει.
«Ένας από τους τρόπους που προσπάθησα να το εξηγήσω στο βιβλίο μου ήταν ότι, για μένα, την πανδημία την θυμάται κανείς ατομικά, όπως εκατομμύρια ξεχωριστές τραγωδίες, όχι με την έννοια ενός βιβλίου ιστορίας για κάτι που συνέβη συλλογικά στην ανθρωπότητα».
Όμως είχε τη δυνατότητα να αλλάξει τον κόσμο.
Τι ήταν η ισπανική γρίπη;
Ήταν μια πανδημία γρίπης που ήρθε σε τρία κύματα. Το πρώτο, ήπιο κύμα την άνοιξη του 1918 στο βόρειο ημισφαίριο, υποχώρησε το καλοκαίρι ή στα τέλη της άνοιξης. Ένα πολύ πιο θανατηφόρο δεύτερο κύμα ήρθε στο τέλος του Αυγούστου και υποχώρησε προς το τέλος του ίδιου έτους, ενώ το τρίτο κύμα εκδηλώθηκε στους πρώτους μήνες του 1919.
Πιστεύουμε ότι μολύνθηκαν περίπου 500 εκατομμύρια άνθρωποι – δηλαδή ένας στους τρεις ανθρώπους στον πλανήτη (βάσει του παγκόσμιου πληθυσμοί εκείνη την εποχή) και σκότωσε 50 εκατομμύρια ανθρώπους. Ο αριθμός των νεκρών μπορεί να είναι σημαντικά υψηλότερος, καθώς υπήρχε μεγάλο πρόβλημα με την αναφορά των κρουσμάτων και των θανάτων εκείνη τη στιγμή. Δεν υπήρχε αξιόπιστο διαγνωστικό τεστ.
Γιατί ήταν τόσο θανατηφόρο;
Η πανδημική γρίπη είναι πολύ χειρότερη από την εποχική γρίπη, και πιστεύουμε ότι υπήρξαν 15 πανδημίες γρίπης τα τελευταία 500 χρόνια. Κάθε εποχική γρίπη ξεκίνησε ως μια πανδημική γρίπη, η οποία ήταν πολύ πιο μολυσματική επειδή ήταν νέα στον ανθρώπινο πληθυσμό. Με την πάροδο του χρόνου, έγινε πιο «καλοήθης» και εξελίχθηκε να ζει σε μια πιο αρμονική σχέση με τους ανθρώπους.
Υπάρχουν πολλές θεωρίες για το γιατί η ισπανική γρίπη ήταν τόσο μολυσματική και δεν αλληλοαποκλείονται. Μερικές από αυτές έχουν να κάνουν με την εγγενή βιολογία αυτού του ιού, και κάποιες από αυτές με την κατάσταση του κόσμου εκείνη την εποχή. Αυτή η πανδημία εμφανίστηκε όταν ο κόσμος ήταν σε πόλεμο. Ήταν δύσκολη περίοδος. Πολλοί άνθρωποι ήταν σε κίνηση, όχι μόνο τα στρατεύματα, αλλά και οι πολίτες: πρόσφυγες και εκτοπισμένοι. Και υπήρχε πολλή πείνα.
Όλοι αυτοί οι παράγοντες μπορεί να έχουν τροφοδοτήσει τη μολυσματικότητα του ιού. Υπήρχε σίγουρα κάτι πολύ ασυνήθιστο για το 1918. Εάν σκεφτείτε τις πέντε πανδημίες γρίπης που είχαμε από το 1890, καμία από αυτές δεν σκότωσε περισσότερα από 4 εκατομμύρια ανθρώπους το πολύ, ενώ πιστεύουμε ότι η ισπανική γρίπη σκότωσε 50 εκατομμύρια.
Πόσο διαφορετικός ήταν ο κόσμος το 1918;
Υπάρχουν πολλές ομοιότητες, αλλά και πολλές θεμελιώδεις διαφορές.
Ο πληθυσμός ήταν περίπου το ένα τέταρτο αυτού που είναι σήμερα και οι μολυσματικές ασθένειες εξακολουθούν να είναι ο βασικός «δολοφόνος» των ανθρώπων. Ήταν ένας κόσμος που δεν γνώριζε πολύ καλά τους ιούς. Ο πρώτος ιός εντοπίστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα. Είχαμε λοιπόν τη θεωρία των μικροβίων και οι άνθρωποι καταλάβαιναν ότι τα μικρόβια προκαλούσαν μολυσματικές ασθένειες, αλλά σχεδόν όλοι οι γιατροί του κόσμου θεωρούσαν ότι μπορούσαν να αντιμετωπίσουν μια βακτηριακή ασθένεια - και αυτό διαμορφώνει ολόκληρη την ιστορία.
Αυτό σημαίνει ότι δεν είχαν αξιόπιστα διαγνωστικά τεστ και δεν είχαν καλές θεραπείες. Υπήρχαν επίσης πολλές διαφορετικές ονομασίες, πράγμα που σήμαινε ότι είχαμε και ένα πρόβλημα στην καταμέτρηση των νεκρών.
Δεν υπήρχαν εμπορικά αεροπλάνα, οπότε ο γρηγορότερος τρόπος για να μετακινηθείς ήταν με πλοίο ή με τρένο. Ο Χένρι Φορντ είχε εφεύρει το μηχανοκίνητο αυτοκίνητό του Τ, αλλά μόνο πλούσιοι μπορούσαν να το έχουν, όπως και τα τηλέφωνα. Και ο αναλφαβητισμός ήταν πολύ υψηλότερος από ό, τι είναι τώρα, ο οποίος είχε αντίκτυπο επειδή ο κύριος τρόπος μετάδοσης των ειδήσεων ήταν από τις εφημερίδες. Σε αναλφάβητους πληθυσμούς, οι ειδήσεις ταξίδευαν πολύ πιο αργά και συχνά παραποιημένες.
Οι θάνατοι από την ισπανική γρίπη μόνο στις ΗΠΑ, συγκριτικά με την ασιατική γρίπη, τη γρίπη του Χονγκ Κονγκ και τον H1N1.
Γιατί ονομάζεται ισπανική γρίπη;
Είναι ένα ιστορικό ατόπημα (και άδικο) γιατί γνωρίζουμε με βεβαιότητα ότι δεν ξεκίνησε από την Ισπανία. Δεν ξέρουμε από πού ξεκίνησε, αλλά υπήρξαν περιπτώσεις, πριν από την Ισπανία, τουλάχιστον στις ΗΠΑ, τη Βρετανία, τη Γαλλία και πιθανώς σε κάποιες άλλες ευρωπαϊκές χώρες.
Αλλά η Ισπανία ήταν ουδέτερη στον πόλεμο, οπότε δεν υπήρχε λογοκρισία στον Τύπο της. Και όταν εμφανίστηκαν τα πρώτα κρούσματα εκείνη την άνοιξη του 1918, οι εφημερίδες το έγραψαν, ενώ σε αυτές τις άλλες χώρες, η είδηση δεν γράφτηκε. Ανάμεσα στα πρώτα κρούσματα στην Ισπανία ήταν και ο βασιλιάς της Ισπανίας, Αλφόνσο XIII, οπότε έκανε ορατό το θέμα.
Έτσι, το όνομα «κόλλησε», δυστυχώς, με την ενθάρρυνση των κρατών που είχαν εμπλακεί στον πόλεμο και ήθελαν να ρίξουν την ευθύνη σε κάποιον άλλο. Υπάρχει παραλληλισμός με το σήμερα, επειδή οι πανδημίες πάντοτε πάνε μαζί με την ξενοφοβία. Υπάρχει πάντα αυτό το ανθρώπινο ένστικτο, δυστυχώς, που σηκώνεις το δάχτυλο και δείχνεις μια άλλη χώρα ως υπαίτια.
Πώς άλλαξε την κοινωνία η ισπανική γρίπη πριν από 100 χρόνια;
Βραχυπρόθεσμα, υπήρξε μια μεγάλη πτώση στο προσδόκιμο ζωής, επειδή πολλοί άνθρωποι που ήταν πολύ άρρωστοι, για παράδειγμα με τη φυματίωση, έναν τεράστιο δολοφόνο εκείνη την εποχή, αφανίστηκαν από τον πληθυσμό. Ήταν πιθανότατα οι πρώτοι που πέθαναν από την ισπανική γρίπη επειδή ήταν ήδη σε κακή κατάσταση. Οι άνθρωποι που πέθαναν ήταν άρρωστοι και όσοι ήταν πιο υγιείς, επέζησαν.
Υπήρχε επίσης μια έκρηξη γεννήσεων τη δεκαετία του 1920, που είχε αποδοθεί στην επιστροφή των αντρών από το μέτωπο του πολέμου. Υπάρχει όμως ένα επιχείρημα ότι ευθύνεται και η γρίπη για αυτό, γιατί άφησε πίσω της έναν μικρότερο, υγιέστερο πληθυσμό που ήταν σε θέση να αναπαραχθεί σε μεγαλύτερους αριθμούς. Η Νορβηγία, για παράδειγμα, είχε μια έκρηξη γεννήσεων παρόλο που ήταν ουδέτερη στον πόλεμο.
Μεταξύ εκείνων που ήταν πολύ πιο ευάλωτοι στην ισπανική γρίπη ήταν οι ηλικίες 20-40 ετών. Κανονικά η γρίπη είναι πιο επικίνδυνη για τα μικρά παιδιά και για τους ηλικιωμένους, αλλά το 1918, περιέργως, ήταν αυτή η ηλικιακή ομάδα. Δεν υπήρχε μεγάλο δίκτυο κοινωνικής πρόνοιας, ακόμη και σε πλούσιες χώρες, οπότε πολλά εξαρτώμενα άτομα έμειναν χωρίς κανένα μέσο υποστήριξης, διότι αυτοί που στήριζαν οικονομικά την οικογένεια, πέθαναν από τη γρίπη.
Μια από τις μεγαλύτερες τραγωδίες του 1918 ήταν ότι αυτά τα εξαρτώμενα άτομα εξαφανίστηκαν μέσα στις ρωγμές της Ιστορίας. Δεν ξέρουμε πραγματικά τι τους συνέβη, αλλά έχουμε μια μικρή εικόνα, από μια μελέτη στη Σουηδία για παράδειγμα, όπου πολλοί ηλικιωμένοι μετακόμισαν σε ιδρύματα όπου εργάζονταν, εργαστήρια και πολλά από τα παιδιά έμειναν άστεγα.
Σε παγκόσμιο επίπεδο, οι άνδρες ήταν πιο ευάλωτοι από τις γυναίκες, αν και υπήρχαν περιφερειακές διαφορές. Οι έγκυες ήταν ιδιαίτερα ευάλωτες και έκαναν αποβολές σε τρομακτικά υψηλό βαθμό επειδή, για να καταπολεμήσει ο οργανισμός τον ιό, το σώμα έπαιρνε πόρους από τη μήτρα και το έμβρυο. Κάποια από αυτά τα μωρά που επέζησαν, γνωρίζουμε τώρα ότι υπήρχαν δια βίου επιπτώσεις , που ονομάζεται εμβρυϊκός προγραμματισμός (fetal programming). Αυτή η γενιά μειονεκτούσε ελαφρώς, σωματικά και γνωστικά. Ήταν πιο πιθανό να κάνουν καρδιακές προσβολές και να πάνε στη φυλακή – και ήταν η γενιά που κλήθηκε να πολεμήσει στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Πώς άλλαξε η υγειονομική περίθαλψη μετά την ισπανική γρίπη;
Σε πολλές δυτικές χώρες, υπήρχε μια απομάκρυνση από την επιστήμη μετά την πανδημία επειδή οι άνθρωποι ήταν απογοητευμένοι. Από τη δεκαετία του 1920, για παράδειγμα, στην Αμερική, η εναλλακτική ιατρική απογειώθηκε σε μεγάλο βαθμό και εξαπλώθηκε σε όλο τον κόσμο.
Αλλά ταυτόχρονα, σε χώρες που δεν είχαν αγκαλιάσει την επιστημονική μέθοδο, βλέπουμε το αντίθετο αποτέλεσμα. Έτσι, η Κίνα στρέφεται λίγο περισσότερο στην επιστήμη μετά την πανδημία. Αρχίζει να γίνεται καλύτερη παρακολούθηση των ασθενειών, καλύτερη δημόσια υγεία, πιο οργανωμένη συλλογή δεδομένων υγειονομικής περίθαλψης, καθώς είδαν ότι για να αποτρέψουν μελλοντικές πανδημίες, έπρεπε να στραφούν προς την επιστήμη.
Έδωσε επίσης μια μεγάλη ώθηση στην έννοια της κοινωνικής ιατρικής και της υγειονομικής περίθαλψης, τις οποίες καμία χώρα δεν είχε πραγματικά οργανώσει ακόμη. Η πανδημία είναι αυτό που έδωσε το ερέθισμα για να το κάνουν, επειδή υπήρχε η συνειδητοποίηση ότι η πανδημία ήταν μια παγκόσμια υγειονομική κρίση, που έπρεπε να αντιμετωπιστεί σε επίπεδο πληθυσμού. Δεν μπορούσες να θεραπεύσεις μεμονωμένα άτομα και δεν υπήρχε κανένα νόημα να τα κατηγορείς που κόλλησαν την ασθένεια.
Η Ρωσία ήταν η πρώτη, ακολουθούμενη από χώρες της Δυτικής Ευρώπης, που έφτιαξαν κοινωνικά συστήματα υγειονομικής περίθαλψης. Μαζί ήρθε και η επιδημιολογία, η αναζήτηση μοτίβων, αιτιών και επιπτώσεων των προτύπων στην υγειονομική περίθαλψη. Στο θέμα της βασικής υγείας του πληθυσμού άρχισε να υπάρχει περισσότερη διαφάνεια.
Ποιες οι ομοιότητες με τον σημερινό κορονοϊό;
Η ισπανική γρίπη ήταν δημοκρατική σε ένα βαθμό. Θα μπορούσε να μολυνθεί ο οποιοσδήποτε: Ο Βρετανός πρωθυπουργός Ντέιβιντ Λόιντ Τζορτζ κόλλησε τη γρίπη τότε και ο Μπόρις Τζόνσον είχε COVID-19 τώρα. Κανείς δεν είναι, θεωρητικά, ελεύθερος
Αν όμως κοιτάξετε το επίπεδο του πληθυσμού, υπάρχει μια πολύ σαφής ανισότητα. Βασικά οι φτωχότεροι, οι πιο ευάλωτοι, αυτοί με την χειρότερη πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη, αυτοί που εργάζονται τις περισσότερες ώρες, που ζουν σε σπίτια με πολλά άτομα ούτω καθεξής, διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο.
Αλλά το 1918, ήταν μια εποχή σκέψης των ευγενών και εκείνοι που ήταν πιο επιρρεπείς στη γρίπη, ήταν κατά κάποιον τρόπο κατώτεροι, θεωρείτο ότι ήταν κατά κάποιο τρόπο δικό τους λάθος.
Σήμερα, καταλαβαίνουμε ότι ο λόγος που αυτές οι φτωχότερες ομάδες του πληθυσμού είναι πιο ευάλωτες, είναι λόγω του περιβάλλοντος στο οποίο κατοικούν και του γεγονότος ότι δεν έχουν πρόσβαση σε καλύτερη υγειονομική περίθαλψη. Κάτι που συμβαίνει σε κάθε πανδημία και, δυστυχώς, είναι πιθανό οι αναπτυσσόμενες χώρες να είναι αυτές που θα επωμιστούν το βάρος αυτής της πανδημίας.
Τι προστατευτικά μέτρα εφαρμόστηκαν το 1918;
Πάντα καταλάβαμε ότι για να περιοριστεί η μετάδοση, πρέπει να διαχωρίζονται οι ασθενείς από τους υγιείς ανθρώπους. Έννοιες όπως η απομόνωση και η καραντίνα είναι πολύ παλιές και προηγούνται της θεωρίας των μικροβίων. Επομένως, δεν ήταν απαραίτητο να καταλάβουμε ότι οι ασθένειες εξαπλώνονται από τα μικρόβια, για να καταλάβουμε πώς να συγκρατήσουμε την εξάπλωση.
Σε ορισμένα μέρη του κόσμου εφαρμόστηκαν μέτρα για τη δημόσια υγεία. Η Αμερική τα πήγε πολύ καλά, η Ευρώπη δεν τα πήγε και πολύ άσχημα, αλλά υπήρχε και ένας πόλεμος και δεν ήταν δυνατό να τηρηθούν αυτά τα μέτρα αποτελεσματικά ή για αρκετό καιρό.
Οι ημερομηνίες που βλέπουμε τα κύματα της πανδημίας εξαρτώνται από το σημείο του κόσμου που εξετάζουμε κάθε φορά. Ήρθαν αργότερα στο νότιο ημισφαίριο, πράγμα που σήμαινε ότι η Αυστραλία είχε την πολυτέλεια να βλέπει τι έρχεται από το βορρά, και προετοιμάστηκε κάνοντας θαλάσσια καραντίνα.
Κατάφερε να προστατευτεί από το θανατηφόρο δεύτερο κύμα του Οκτωβρίου του 1918, που είναι μια από τις σπάνιες εξαιρέσεις όπου τα μέτρα λειτουργούν πραγματικά εκείνο το έτος. Αλλά τα εγκατέλειψαν πολύ νωρίς και το τρίτο κύμα στις αρχές του 1919 έφτασε στη χώρα και σκότωσε 12.000 Αυστραλούς. Αλλά τα πράγματα θα ήταν πολύ, πολύ χειρότερα εάν δεν είχαν επιβάλλει την καραντίνα όταν το έκαναν.
Θα μείνει ο COVID-19 στην Ιστορία;
Είναι πολύ νωρίς για να το πούμε αυτό, αλλά η προηγούμενη εμπειρία δείχνει ότι όχι. Υπήρξαν δύο άλλες πανδημίες γρίπης στον 20ο αιώνα: η ασιατική γρίπη του 1957 και η γρίπη του Χονγκ Κονγκ το 1968. Σκότωσαν περίπου 2 εκατομμύρια και 4 εκατομμύρια ανθρώπους, αντίστοιχα. Δεν είμαστε ούτε κατά διάνοια κοντά σε αυτούς τους αριθμούς και όμως δεν συγκρίνουμε τη σημερινή πανδημία με αυτές. Πάμε κατευθείαν στην τεράστια πανδημία του 1918, κάτι που είναι περίεργο από μόνο του. Αλλά και αυτές ήταν πολύ χειρότερες από αυτό που ζούμε σήμερα, και πάλι τις ξεχνάμε.
Πηγή: World Economic Forum