Η κρίση ηγεσίας στην ΕΕ εκδηλώνεται σε δύο επίπεδα, στο θεσμικό και στο πολιτικό. Στο θεσμικό επίπεδο υπάρχει η σύγκρουση μεταξύ της Κομισιόν και της προεδρίας του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου. Στο πολιτικό επίπεδο, η αποχώρηση της Άνγκελα Μέρκελ από την πολιτική, μπορεί να ανοίξει έναν νέο κύκλο αστάθειας.
Η κρίση σε θεσμικό επίπεδο
Η σύγκρουση μεταξύ της Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν και του Σαρλ Μισέλ είναι γνωστή και συνεχής. Το πρόβλημα έχει γίνει και προσωπικό, αλλά τα αίτια του προκύπτουν από την Συνθήκη της Λισαβόνας του 2009. Από την στιγμή που και οι δύο ανέλαβαν τις αρμοδιότητες τους, την 1η Δεκεμβρίου 2019, οι σχέσεις τους έγιναν συγκρουσιακές.
Το πρόβλημα εντοπίζεται στις συνθήκες της ΕΕ και στην κατανομή αρμοδιοτήτων που προβλέπουν.
Ο πρόεδρος του Συμβουλίου αντιπροσωπεύει την ΕΕ σε περιπτώσεις που αφορούν την κοινή πολιτική σε θέματα εξωτερικής πολιτικής, άμυνας και ασφάλειας σε συναντήσεις με αρχηγούς κρατών και κυβερνήσεων χωρών, που δεν είναι μέλη της ΕΕ και προεδρεύει του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου που αποφασίζει για τις κατευθύνσεις στην εξωτερική πολιτική, την άμυνα και την ασφάλεια.
Αλλά η Κομισιόν είναι αυτή που είναι υπεύθυνη για την εφαρμογή των πολιτικών της ΕΕ στο εξωτερικό, ενώ ταυτόχρονα διαχειρίζεται και τον κοινοτικό προϋπολογισμό.
Επομένως, η πρόεδρος της Κομισιόν έπρεπε να συμμετέχει στην επίσκεψη στην Άγκυρα μαζί με τον πρόεδρο του Συμβουλίου, από την οποία προέκυψε το sofa-gate. Και αυτό, γιατί η φον ντερ Λάιεν είναι υπεύθυνη για την διαπραγμάτευση διεθνών συμφωνιών σε θέματα όπως η τελωνειακή ένωση και οι προσφυγικές ροές. Αλλά οι τελικές πολιτικές αποφάσεις θα ληφθούν από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο. Επομένως, ο πρόεδρος του Σαρλ Μισέλ θα έπρεπε να είναι και αυτός στην Άγκυρα. Ο Ταγίπ Ερντογάν απλά γνώριζε την κατάσταση και την εκμεταλλεύτηκε για να οξύνει τα προβλήματα στην ΕΕ, να θολώσει την εικόνα της και να ενισχύσει την δική του.
Όταν η φον ντερ Λάιεν ανέλαβε την προεδρία, έσπευσε να διακηρύξει ότι αυτή θα είναι μια «γεωπολιτική Κομισιόν». Μετά από λίγες ημέρες επισκέφθηκε την Αιθιοπία και τα γραφεία της Αφρικανικής Ένωσης.
Δύο μήνες αργότερα, ο Σαρλ Μισέλ έκανε την ίδια ακριβώς επίσκεψη. Σε λιγότερο από τρεις εβδομάδες από την επίσκεψη Μισέλ, η φον ντερ Λάιεν επισκέφθηκε ξανά την Αιθιοπία. Από εκεί και πέρα, όλοι κατάλαβαν ότι θα υπάρξει σύγκρουση η οποία θα έχει ως στόχο την κατάκτηση του συμβολικού τίτλου του «προέδρου της Ευρώπης».
Στην Σύνοδο του Βερολίνου στις 19 Ιανουαρίου 2020, η ΕΕ εκπροσωπήθηκε από τους Μισέλ, φον ντερ Λάιεν και Μπορέλ. Ο λόγος δόθηκε μόνο στον πρώτο, ενώ φον ντερ Λάιεν και Μπορέλ εξέδωσαν γραπτή ανακοίνωση.
Στην συνέχεια, η φον ντερ Λάιεν αρνήθηκε να συμμετάσχει σε ένα ντοκιμαντέρ για τις συνόδους της ΕΕ που επικεντρώνονταν κυρίως στην σύνοδο του Ιουλίου 2020 για τον προϋπολογισμό της ΕΕ, γιατί θεώρησε ότι ,ήταν μία προπαγανδιστική προσπάθεια του Μισέλ.
Πιο πρόσφατα, η φον ντερ Λάιεν αρνήθηκε να υπογράψει την πρόταση Μισέλ για μια νέα διεθνή συμφωνία για την πανδημία, την οποία υπέγραψαν 100 ηγέτες από όλο τον κόσμο, μεταξύ των οποίων και οι Μέρκελ, Μακρόν και Ντράγκι.
Στην περίπτωση του Brexit, απένατι στον Μπόρις Τζόνσον κάθισαν τρεις πρόεδροι, του Συμβουλίου, της Κομισιόν και του Ευρωκοινοβουλίου.
Πριν από λίγο καιρό, η φον ντερ Λάιεν απέρριψε την πρόταση του Κιέβου να παραστεί στον εορτασμό της ανεξαρτησίας της Ουκρανίας, ενώ ο Μισέλ την αποδέχθηκε.
Να σημειωθεί ότι ο Ζαν Κλοντ Γιούνκερ δεν είχε ποτέ τέτοια προβλήματα με τον Ντόναλντ Τουσκ. Στην σύνοδο των G20 στην Τουρκία κάθισαν και οι δύο μαζί με τον Ερντογάν.
Ποιος έχει δίκαιο σε θεσμικό επίπεδο; Υπάρχει μια θεσμική συμφωνία της 1ης Μαρτίου 2011 η οποία προβλέπει ότι ο πρόεδρος του Συμβουλίου προηγείται αυτού της Κομισιόν. Αυτή η συμφωνία, με κάποιον τρόπο δεν εφαρμόζεται. Το πρόβλημα είναι ότι όλη αυτή η υπόθεση πλήττει σοβαρά την θεσμική αξιοπιστία της ΕΕ σε διεθνές επίπεδο.
Σε πολιτικό επίπεδο, υπάρχουν άλλες ισορροπίες.
Η Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν είναι μία επιλογή της Άνγκελα Μέρκελ, της οποίας χρημάτισε υπουργός σε τρία υπουργεία.
Ο Σαρλ Μισέλ είναι επιλογή του Εμμανουέλ Μακρόν. Ο ανταγωνισμός τους για την πρωτοκαθεδρία στην ΕΕ αποτελεί μία από τις πολλές τριβές του γαλλογερμανικού άξονα.
Οι πολιτικές προοπτικές
Τον Σεπτέμβριο η Άνγκελα Μέρκελ αποχωρεί από την πολιτική. Οι περισσότερες εκτιμήσεις συγκλίνουν ότι θα διαμορφωθεί ένα κενό ηγεσίας στην ΕΕ. Όχι γιατί η Μέρκελ είχε το πολιτικό βάρος, πχ του Μπραντ ή του Κολ, αλλά γιατί αυτοί που φιλοδοξούν να την διαδεχθούν είναι ακόμα πιο αδύναμοι πολιτικά.
Ο διάδοχος της στο κόμμα Άρμιν Λάσετ δεν πείθει, προς το παρόν, κανέναν για τις ηγετικές του ικανότητες.
Η υποψήφια των Πράσινων Αναλένα Μπέρμποκ, αυτό που δείχνει είναι η στήριξη που έχει από διάφορα κέντρα, ενώ προχωράει με ένα βεβαρυμένο ιστορικό, εκτός από τους περιορισμούς της συμπροεδρίας στο κόμμα της.
Και στην Γαλλία, η κατάσταση δεν είναι ιδιαίτερα ευχάριστη. Ο Εμμανουέλ Μακρόν αποδείχθηκε ασταθής. Πολλά σχέδια και διακηρύξεις, αδυναμία εφαρμογών, συνεχής προσαρμογή στην Γερμανία κλπ. Κανένας δεν πείθεται ότι μπορεί να ηγηθεί της ΕΕ, αν κερδίσει τις προεδρικές εκλογές του 2022.
Μία ενδεχόμενη νίκη της Μαρίν Λεπέν στις προεδρικές εκλογές, θα αλλάξει τις ισορροπίες στην ΕΕ. Τότε δεν θα υπάρχει πρόβλημα ηγεσίας στην ΕΕ, αλλά πρόβλημα κατεύθυνσης. Ο γαλλογερμανικός άξονας θα φτάσει στα όρια του και δεν αποκλείεται να διαρραγεί.
Τα πράγματα δεν αναμένεται να αλλάξουν ακόμα και με μία νίκη στις εκλογές των Ρεπουμπλικανών και του Ξαβιέ Μπερτράντ, ή όποιου άλλου υποψήφιου κατεβάσουν. Θα είναι μία αδύναμη ηγεσία για την ΕΕ.
Με τα δεδομένα αυτά, η κρίση ηγεσίας της ΕΕ δεν θα λυθεί εύκολα στα πλαίσια του γαλλογερμανικού άξονα. Για τον λόγο αυτόν, ίσως χρειαστούν εξωτερικές ενισχύσεις.
Η μόνη ισχυρή ενίσχυση, αφορά τον Μάριο Ντράγκι. Η Ιταλία μπορεί να ενισχύσει τον γαλλογερμανικό άξονα και να καλύψει μέρος του κενού ηγεσίας στην Ευρώπη. Αναλυτές στην Ρώμη θεωρούν ότι ο Ντράγκι μπορεί να το καταφέρει αυτό, είτε από την θέση του πρωθυπουργού, είτε από την θέση του προέδρου της Ιταλίας.
Θα πρέπει όμως να συνυπολογιστεί ότι, μια τέτοια εξέλιξη θα αλλάξει και τις ισορροπίες απέναντι στις ΗΠΑ. Αλλά και απέναντι στην Γερμανία, αν συνεχίσει να κινείται στα πλαίσια της πολιτικής της Άνγκελα Μέρκελ.
Υπάρχει λοιπόν μία βεβαιότητα για την θεσμική κρίση ηγεσίας στην ΕΕ και σενάρια για την πολιτική κρίση ηγεσίας. Σε κάθε περίπτωση, τίποτα δεν δείχνει ότι το επόμενο διάστημα θα είναι εύκολο για την ΕΕ, αν λάβουμε υπόψιν ότι η υγειονομική κρίση θα συνεχιστεί (τουλάχιστον) και την επόμενη χρονιά.