Τα τεκταινόμενα στη Βολιβία μπορεί να φαίνονται σε πολλούς αναλυτές περίεργα και κάπως απροσδόκητα σε σχέση με άλλα γεγονότα που συμβαίνουν στη διεθνή πολιτική, όμως δεν είναι αδιάφορα και άσχετα με το κλίμα που επικρατεί στη Λατινική Αμερική. Οι εξελίξεις έχουν ιστορικό υπόβαθρο, ενώ το ζήτημα της ενέργειας περιπλέκει περισσότερο εκείνες.
Από τη δικτατορία στη δημοκρατία (1960’s- 2006): η ταραχώδης πολιτική ιστορία της Βολιβίας
Τη δεκαετία του 1960 στη Βολιβία όπως και στις περισσότερες γειτονικές της χώρες, είχαν κυριαρχήσει στη πολιτική σκηνή δικτατορικά καθεστώτα (χούντα). Η κυριαρχία τους εστιαζόταν σε μια γενικότερη προσπάθεια της Ουάσινγκτον να αποτρέψει τη διάδοση και κυριαρχία του κομμουνισμού στη Λατινική Αμερική στα πλαίσια του Ψυχρού Πολέμου. Οι δικτατορίες ήταν συντηρητικές και αντικομμουνιστικές και άσκησαν διώξεις εναντίον όσων δεν θεωρούσαν «εχθρούς του κράτους». Η Βολιβία δεν αποτελούσε εξαίρεση. Μάλιστα, το στρατιωτικό της καθεστώς σημείωσε επιτυχία εξοντώνοντας τον Τσε Γκεβάρα και τους άνδρες του που είχαν ξεκινήσει αντάρτικο αγώνα στη χώρα. Στρατιωτικές κυβερνήσεις εναλλάσσονταν καθόλη τη διάρκεια της σύγκρουσης των δύο μπλοκ, ενώ οι κοινωνικές ταραχές δεν έλειπαν.
Το 1993, μεταψυχροπολεμικά, οπότε και ο φόβος του κομμουνισμού είχε εκλείψει, πραγματοποιήθηκε το «άλμα» προς τη δημοκρατία. Εκείνη τη χρονιά πραγματοποιήθηκαν οι πρώτες δημοκρατικές εκλογές σηματοδοτώντας τη μετάβαση στη δημοκρατία. Νικητής των εκλογών αναδείχθηκε ο Γκονζάλο Σάντσεθ ντε Λοζάντα που είχε σύμμαχο του το κίνημα των ιθαγενών της χώρας. Ενώ τον πρώτο καιρό η κατάσταση χαρακτηριζόταν αισιόδοξη, οι πολιτικές της κυβέρνησης δεν ικανοποίησαν τη κοινωνία. Ο Λοζάντα εφάρμοσε ένα πολιτικοοικονομικό πρόγραμμα νεοφιλελεύθερο με ιδιωτικοποιήσεις και άλλες μεταρρυθμίσεις, συνυφασμένο με το πνεύμα των καιρών, αλλά εξουθενωτικό για τον λαό του.
Το 1997 η κοινωνική κόπωση έφερε με εκλογές στην εξουσία τον πρώην δικτάτορα Ούγκο Μπάντζερ, αρχηγό του «Εθνικιστικού Δημοκρατικού Κόμματος». Κι εκείνος με τη σειρά του, εφήρμοσε νεοφιλελεύθερο πρόγραμμα που ανέπτυξε κάπως την οικονομία, όμως το μεγαλύτερο τμήμα του κοινωνικού σώματος δεν μπορούσε να δρέψει τα οφέλη από αυτή την ανάπτυξη. Έτσι, στις αρχές του 2000 κύμα διαδηλώσεων «σάρωσε» πολλές πόλεις της χώρας, προκαλώντας αφόρητη πίεση στη βολιβιανή κυβέρνηση. Τελικά, ο Μπάντζερ αναγκάστηκε να παραιτηθεί και προκηρύχθηκαν εκλογές.
Το 2002 στις νέες εκλογές πρόεδρος εξελέγη εκ νέου ο Λοζάντα, ενώ τη δεύτερη θέση κατέλαβε ο επικεφαλής του «Κινήματος προς τον Σοσιαλισμό» Έβο Μοράλες, ο πρώτος ιθαγενής των Άνδεων πολιτικός αρχηγός. Πάλι, η κυβέρνηση βρέθηκε ενώπιον νέων προκλήσεων και κοινωνικής έντασης, η οποία κορυφώθηκε με τη μη ικανοποιητική διαχείριση της παραγωγής και εμπορίας φυσικού αερίου. Στη βιομηχανία υδρογονανθράκων κυριαρχούσε ο ιδιωτικός τομέας, οι Βολιβιανοί δεν αισθάνονταν ότι ευνοούνταν από τους πόρους της χώρας τους, ενώ το ζήτημα της εξαγωγής του βολιβιανού αερίου δυναμίτισε το κλίμα. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Βολιβία έχει τα δεύτερα μεγαλύτερα κοιτάσματα φυσικού αερίου μετά τη Βενεζουέλα και τα πέμπτα πετρελαίου στο νότιο τμήμα της αμερικανικής ηπείρου. Νέο κύμα διαδηλώσεων έπληξε το κράτος με πρωταγωνιστές την εργατική τάξη και τους ιθαγενείς που πλήττονταν περισσότερο από τις νεοφιλελεύθερες κυβερνητικές πολιτικές. Η κυβέρνηση απάντησε με άγρια καταστολή που είχε και θύματα. Αυτή η εξέλιξη δυνάμωσε την ορμή των αντικυβερνητικών διαδηλώσεων και ο Λοζάντα παραιτήθηκε και εγκατέλειψε τη χώρα. Στη θέση του τοποθετήθηκε ο Κάρλος Μέσα, αντιπρόεδρος της κυβέρνησής του. Ο νέος πρόεδρος επεδίωξε να διευθετήσει το «ζήτημα» του φυσικού αερίου, χωρίς όμως να συμβάλει στη καλύτερη διανομή του. Εκ νέου, διαδηλώσεις ξέσπασαν σε όλη την επικράτεια με τους Μοράλες και άλλους να απαιτούν τη πλήρη κρατικοποίηση της βιομηχανίας υδρογονανθράκων. Ο Μέσα αρνήθηκε και κατόπιν κοινωνικής πίεσης τον Ιούνιο του 2006 παραιτήθηκε.
Έβο Μοράλες: από τη προεδρία στην «εξορία»
Στο τέλος του έτους, με νέες εκλογές, κερδισμένος βγήκε ο Έβο Μοράλες. Η άνοδος στην εξουσία της σοσιαλιστικής παράταξης αποτέλεσε τομή στο πολιτικοοικονομικό βολιβιανό στερέωμα. Η για δεκαετίες κυριαρχία της δεξιάς παράταξης τερματίστηκε. Άμεσα, ο νέος πρόεδρος με προεδρικό διάταγμα εθνικοποίησε τη βιομηχανία υδρογονανθράκων, κίνηση που έλαβε τη λαϊκή υποστήριξη. Ακολούθησαν διαδικασίες για τη θέσπιση νέου συντάγματος, ενώ ο πολιτικός ρόλος των ιθαγενών ενδυναμώθηκε. Στην εξωτερική πολιτική προώθησε σχέσεις καλής γειτονίας και τάχθηκε υπέρ συλλογικών πρωτοβουλιών, ιδίως όσων αφορούσαν τη Νότια Αμερική. Συμπερασματικά, το πολιτικό του πρόγραμμα συνοψιζόταν σε επιβολή της μικτής οικονομίας και μιας φιλειρηνικής και συνεργατικής εξωτερικής πολιτικής.
Το 2009 κέρδισε τη πλειοψηφία για ακόμα μια φορά. Μάλιστα, το γεγονός ότι κατέλαβε πάνω από το 60% των ψήφων-στοιχείο πρωτοφανές για τη πολιτική σκηνή της Βολιβίας- αποδεικνύει ότι το πολιτικό του πρόγραμμα βελτίωσε το επίπεδο διαβίωσης των Βολιβιανών και αναβάθμισε την οικονομική θέση της χώρας στη περιοχή. Επίσης, επιτεύχθηκε και μια εξίσου πρωτοφανής κοινωνική σταθερότητα. Η Βολιβία, με άλλα λόγια, έγινε μια αρκετά πετυχημένη χώρα και παράδειγμα για τους γείτονές της.
Ωστόσο, παρόλο που ήταν ίσως ο πιο επιτυχημένος Βολιβιανός πρόεδρος της μεταψυχροπολεμικής εποχής, δεν απέφυγε ούτε εκείνος τη πρόκληση που θέτουν οι κοινωνίες. Αφορμή στάθηκε η εκλογική αναμέτρηση του 2019. Παρόλο που τα αποτελέσματα τον ανέδειξαν πάλι νικητή, στα τέλη Οκτωβρίου αντικυβερνητικές εκδηλώσεις ξέσπασαν. Στις αρχές Νοεμβρίου, ο Οργανισμός Αμερικανικών Κρατών (που «περιέργως» εδρεύει στην Ουάσινγκτον) εντόπισε κρούσματα νοθείας και χειραγώγησης ψήφου και με πόρισμα που εξέδωσε, ζήτησε την επανάληψη της εκλογικής αναμέτρησης. Εντωμεταξύ, οι διαδηλώσεις φούντωναν, ενώ φήμες αναδείκνυαν τον πρώην πρόεδρο Κάρλος Μέσα ως νέο ηγέτη. Οι εκλογές στη Βολιβία δίχασαν και τρίτα κράτη. Φιλοδυτικές χώρες με συντηρητικές κυβερνήσεις όπως η Βραζιλία, η Αργεντινή, η Κολομβία και άλλες όπως οι ΗΠΑ, καθώς και κάποιες ευρωπαϊκές τάχθηκαν υπέρ της αντιπολίτευσης και επεδίωξαν την ανατροπή του Μοράλες. Στον αντίποδα, η Βενεζουέλα, η Νικαράγουα, η Κούβα και το Μεξικό τάχθηκαν υπέρ του Βολιβιανού προέδρου και η μεξικανική πρεσβεία δέχτηκε να προσφέρει διπλωματικό άσυλο σε στελέχη της κυβέρνησης.
Στις 10 Νοεμβρίου ο Μοράλες αποδέχτηκε το πόρισμα και ανακοίνωσε ότι είναι διατεθειμένος να προβεί σε επαναληπτικό γύρο εκλογών. Όμως, οι διαδηλωτές είχαν πλέον και την υποστήριξη των Σωμάτων Ασφαλείας. Παράλληλα, οπαδοί του προέδρου ήταν έτοιμοι να επέμβουν προς υποστήριξή του με κίνδυνο περαιτέρω πόλωσης και έκρηξης εμφυλίου πολέμου. Μπροστά σε αυτή την εξέλιξη, ο Μοράλες και στελέχη της κυβερνήσεώς του αποφάσισαν να παραιτηθούν. Το πολιτικό κενό που δημιουργήθηκε κάλυψε η Ζανίν Ανιές, πρόεδρος της Γερουσίας και πολέμια του Μοράλες επικαλούμενη διατάξεις του συντάγματος. Την ίδια μέρα, Τρίτη 12 Νοεμβρίου, ο Μοράλες εγκατέλειψε με μεξικανικό κυβερνητικό αεροσκάφος τη χώρα του και κατευθύνθηκε στο Μεξικό, όπου ο πρόεδρος Ομπραδόρ δέχτηκε να τον φιλοξενήσει.
Καταληκτικά σχόλια
Η κρίση στη Βολιβία μόνο απαισιοδοξία μπορεί να δημιουργήσει για το μέλλον του βολιβιανού λαού. Για ακόμα μια φορά φαίνεται ότι η χώρα «κατρακυλάει» σε περίοδο ταραχών και μνήμες του Ψυχρού Πολέμου αρχίζουν και «ξυπνάνε».
Παρόλο που η κρίση δεν έχει λήξει ακόμα, μπορούν να εξαχθούν κάποια συμπεράσματα. Αρχικά, λόγος γίνεται για τη διενέργεια ενός υβριδικού πραξικοπήματος, το οποίο από ότι φαίνεται σημειώνει επιτυχία. Ο υβριδικός πόλεμος αν και ξεκίνησε από το ανατολικό κομμάτι της υδρογείου, πλέον μετακινείται προς δυσμάς. Επίσης, κατέστη εμφανές ότι ο ρόλος των Δυνάμεων Ασφαλείας είναι καταλυτικός για την επιβίωση μιας κυβέρνησης, ιδίως σε χώρες που είναι επιρρεπείς σε στρατιωτικές δικτατορίες. Ο Μοράλες απώλεσε τη πίστη των δυνάμεων αυτών και παρά τη λαϊκή υποστήριξη, αποχώρησε από την εξουσία. Το ίδιο έπραξε και η υπόλοιπη κυβέρνησή του. Εν αντιθέσει, στη Βενεζουέλα ο Μαδούρο διατήρησε τον έλεγχο και τη πίστη των Δυνάμεων Ασφαλείας και τρίτοι ανταγωνιστές εντός και εκτός της χώρας δεν κατάφεραν να τον ανατρέψουν. Συνεπώς, μόνο η λαϊκή στήριξη δεν αρκεί.
Επιπρόσθετα, ο παράγοντας ενέργεια δεν πρέπει να αποκλειστεί. Η Βολιβία είναι ενεργειακή «αποθήκη» και λογικά πολλοί θέλουν να την ιδιοποιηθούν με πρωταγωνιστή τις ΗΠΑ. Η διάλυση της σοσιαλιστικής κυβέρνησης και η ανάληψη της ηγεσίας από φιλοδυτικά στοιχεία ανοίγει τον δρόμο για την είσοδο ξένων πολυεθνικών στη χώρα και για πιθανή λεηλασία του πλούτου της. Ο Μοράλες είχε το σθένος να υπερασπιστεί τις κρατικοποιήσεις, όμως χωρίς εκείνον τα πράγματα είναι πιο εύκολα. Ακόμα, η πολιτική ανατροπή στη Βολιβία εξυπηρετεί και τους γεωπολιτικούς σκοπούς της Δύσης, αφού ένας μη ελεγχόμενος ηγέτης «φεύγει» και εξαλείφεται ένας συνεργάτης του καθεστώτος Μαδούρο. Με αυτόν τον τρόπο, η Βενεζουέλα υφίσταται μια διπλωματική ήττα επειδή ένας εταίρος της παύει να έχει αυτή την ιδιότητα.
Εν κατακλείδι, οι εξελίξεις στη Βολιβία δεν έχουν οριστικοποιηθεί ακόμα. Όμως, δεν χρειάζεται να προκαλούν περιέργεια. Εντάσσονται μέσα σε μια διαδικασία πολιτικής μετάβασης που συμβαίνει σε ολόκληρη τη Νότια Αμερική από τα μέσα της δεύτερης δεκαετίας του 2000 και που θα δείξει αν θα καταλήξει σε πλήρη συντριβή του σοσιαλισμού ή σε έναν ιδιόμορφο διπολισμό σοσιαλιστικών/αριστερών- δεξιών/συντηρητικών και νεοφιλελεύθερων δυνάμεων.