Η πτώση των συντηρητικών δικτατορικών καθεστώτων κατά τα τέλη του Ψυχρού Πολέμου ακολουθήθηκε από μια σταδιακή διαδικασία εκδημοκρατισμού στη Νότια Αμερική. Μέσα σε αυτό το σκηνικό, η αριστερά αν και αποδυναμωμένη κινηματικά εξαιτίας της διάλυσης της ΕΣΣΔ, κατά τη μεταψυχροπολεμική εποχή κατάφερε να ανορθωθεί στον πολιτικό στίβο και να διεκδικήσει, επιτυχώς, την εξουσία στις περισσότερες χώρες. Ωστόσο, από την έλευση της πρώτης δεκαετίας του 2000, η πολιτική πρωτοκαθεδρία της άρχισε να φθίνει. Ο συντηρητισμός σε συνδυασμό με τον νεοφιλελευθερισμό άρχισαν να αναδύονται πάλι. Συνεπώς, το ερώτημα αν οδεύει η περιοχή προς έναν νέο διπολισμό ή βρίσκεται εν εξελίξει μια πολιτική μετάβαση, εύλογα γεννάται.
Η πολιτική άνοδος της αριστεράς
Η αρχή έγινε το 1999 όταν πρόεδρος στη Βενεζουέλα εκλέχθηκε ο Ούγκο Τσάβες. Μια νέα περίοδος εγκαινιάστηκε για τη λατινοαμερικανική χώρα. Εξαιτίας του πολιτικού προσανατολισμού του, της ανεξάρτητης από τη Δύση πολιτικής του και των φιλολαϊκών μέτρων που πήρε, κατάφερε να εδραιώσει την αριστερή κυβέρνησή του, προκαλώντας συμπάθειες και έχθρες.Το 2013 όταν απεβίωσε, πρόεδρος αναδείχθηκε ο Νίκολας Μαδούρο, ο οποίος ακολουθεί τα χνάρια του προκατόχου του και κυβερνά μέχρι σήμερα.
Οι αρχές του 21ου αιώνα βρήκαν πρόεδρο της Χιλής τον αριστερό Ρικάρντο Λάγος. Υπό τη προεδρία του, η χώρα κατάφερε να αναπτυχθεί σημαντικά, ιδίως στους τομείς της οικονομίας και της ασφάλειας. Τον διαδέχθηκε η επίσης κέντρο-αριστερή Μισέλ Μπασελέτ, η πρώτη Χιλιανή (γυναίκα) πρόεδρος. Εκείνη εφάρμοσε μια κοινωνική πολιτική βελτιώνοντας περαιτέρω τη κατάσταση στη χώρα. Η λήξη της θητείας της συνέπεσε με την άνοδο του συντηρητικού Σεμπάστιαν Πινιέρο. Η προεδρία του (2010-2014) δεν ήταν επιτυχημένη και το 2014 επανεκλέγη η Μπασελέτ. Συνέχισε τη κοινωνική πολιτική της, ενώ φρόντισε να υποστηρίξει τα δικαιώματα της LGBTQ κοινότητας και να προτάξει την ισότητα των φύλων.
Το 2003 αποτέλεσε σημαντικό έτος για μια από τις ισχυρότερες χώρες της περιοχής, την Αργεντινή. Σε εκείνη, πρόεδρος εξελέγη ο Νέστωρ Κίρχνερ που ασπαζόταν τη σοσιαλιστική ιδεολογία. Προέβη σε κοινωνικές μεταρρυθμίσεις και οικονομικές πολιτικές που ενίσχυαν τους εργαζομένους. Η χώρα είχε πληγεί ανεπανόρθωτα από την εφαρμογή των προγραμμάτων του ΔΝΤ και το επίπεδο διαβίωσης των Αργεντινών είχε υποβαθμιστεί. Επίσης, κατάφερε να αντιμετωπίσει και κάποιες κρίσεις που ξέσπασαν. Με τη λήξη της προεδρίας του, είχε καταφέρει να αποκτήσει την εκτίμηση των Αργεντινών, είχε βελτιώσει το επίπεδο διαβίωσης και γι αυτό η γυναίκα του Κριστίνα Κίρχνερ τον διαδέχθηκε εύκολα το 2007. Εκείνη, ακολούθησε τη πορεία του άντρα της εφαρμόζοντας φιλολαϊκές πολιτικές, προέβη σε εθνικοποιήσεις, ενώ δεν δίστασε να συγκρουστεί και με εκπροσώπους του δυτικού χρηματιστηριακού κεφαλαίου. Όταν το 2015 έχασε τις εκλογές, η θέση της Αργεντινής είχε αναβαθμιστεί σε σχέση με τη δεκαετία του 1990.
Το ανωτέρω έτος αποτέλεσε σημείο- τομή και για την άλλη ισχυρότερη χώρα του νότιου τμήματος της αμερικανικής ηπείρου, της Βραζιλίας. Το 2003 πρόεδρος έγινε ο Ιγνάσιο Λούλα ντα Σίλβα αρχηγός του αριστερού Εργατικού κόμματος, ο οποίος ήταν έμπειρο στέλεχος αντιδικτατορικών οργανώσεων. Κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης του (2003-2011) υλοποιήθηκαν πολιτικές που τόνωσαν την βραζιλιάνικη οικονομία και βελτίωσαν το επίπεδο διαβίωσης των Βραζιλιάνων. Το ότι κυβέρνησε τόσα χρόνια είναι ενδεικτικό της μεγάλης απήχησης που είχαν οι πολιτικές του. Το 2011 πρόεδρος στη χώρα αναδείχθηκε η αριστερή Ντίλμα Ρούσεφ του Εργατικού κόμματος και εκείνη με εμπειρία στον αντιδικτατορικό αγώνα. Οι πολιτικές που ακολούθησε αν και αριστερού προσανατολισμού, ήταν αμφιλεγόμενες και όχι σε πλήρη αρμονία με εκείνες του προκατόχου της.
Το 2005 στην Ουρουγουάη πρόεδρος αναδείχθηκε ο αριστερός Ταμπάρε Βάσκεζ. Προέβη σε μεταρρυθμίσεις και φρόντισε να ενισχύσει τον τομέα της δημόσιας υγείας. Το 2010 τον διαδέχθηκε ο ομοϊδεάτης του Χοσέ Μουχίκα. Ο τελευταίος έγινε ευρέως γνωστός για τον λιτό τρόπο ζωής του, ενώ μερίμνησε για την “εξυγίανση” της δημόσιας διοίκησης του κράτους. Το 2015 με τη λήξη της θητείας του, νέος πρόεδρος εξελέγη εκ νέου ο Ταμπάρε.
Η επικράτηση της αριστεράς συνεχίστηκε και στην Βολιβία. Το 2006 στο ύπατο αξίωμα ανήλθε ο Έβο Μοράλες, ο πρώτος ιθαγενής πρόεδρος της χώρας. Ο Μοράλες εφαρμόζει το μοντέλο της μικτής οικονομίας και παράλληλα οι πολιτικές του στοχεύουν στο να βελτιώσουν το επίπεδο ζωής των Βολιβιανών. Κυβερνά μέχρι και σήμερα με θετικά αποτελέσματα για τη χώρα του. Η συνολική πολιτική που ασκεί έχει το στίγμα του. Χαρακτηριστικό στοιχείο του αριστερού προσανατολισμού του είναι και η τοποθέτηση ως αντιπροέδρου του μαρξιστή Λινέρα Αλβάρο.
Το 2007 στην Νικαράγουα και στον Ισημερινό προέκυψαν αριστερές κυβερνήσεις. Στη πρώτη, ο βετεράνος πολιτικός Ντανιέλ Ορτέγκα κατέλαβε το προεδρικό αξίωμα. Ο Ορτέγκα ήταν επικεφαλής της κυβέρνησης συνασπισμού αριστερού προσανατολισμού τη περίοδο 1979-1990 και μάλιστα αντιμετώπισε τη πίεση των υποκινούμενων αντικομουνιστών από την Ουάσινγκτον, των Κόντρας.
Στη δεύτερη, πρόεδρος αναδείχτηκε ο Ραφαέλ Κορρέα στη θέση του συντηρητικού Αλφόνσο Παλάτσιο. Εκείνος ακολούθησε φιλολαϊκή πολιτική, ενώ αποστασιοποιήθηκε από το ΔΝΤ και τη Παγκόσμια Τράπεζα, παρόλο που η χώρα του είχε δανειστεί χρήματα. Κατάφερε να κερδίσει τρεις εκλογικές αναμετρήσεις και έμεινε στην εξουσία ως το 2017. Κατά τη διάρκεια της προεδρικής του θητείας, πέτυχε να μειώσει τα επίπεδα φτώχειας, να αναβαθμίσει τον Ισημερινό και να βελτιώσει συνολικά το επίπεδο διαβίωσης του λαού του. Τον διαδέχθηκε ο συνεργάτης του, o κέντρο-αριστερός Λένιν Μορένο που είχε θητεύσει σε μια από τις προεδρίες του Κορρέα.
Τον επόμενο χρόνο, το 2008, σε άλλα δύο λατινοαμερικάνικα κράτη αναδείχθηκαν αριστερού και σοσιαλιστικού προσανατολισμού κυβερνήσεις. Στη Γουατεμάλα, στον προεδρικό θώκο ανήλθε ο σοσιαλδημοκράτης Αλβάρο Κολόμ, ο πρώτος στη χώρα. Αμέσως εφάρμοσε κοινωνικές πολιτικές και μοιραία βελτίωσε το βιοτικό επίπεδο των κατοίκων της χώρας. Παρέμεινε στην εξουσία μέχρι το 2012.
Στη Παραγουάη, πρόεδρος εξελέγη ο αριστερός Φερνάντο Λούγκο. Η εκλογή του τερμάτισε μια περίοδο 61 χρόνων κατά την οποία στην εξουσία βρισκόταν το δεξιό κόμμα “Κολοράντο”. Σκοπός της προεδρίας του ήταν η αντιμετώπιση των ανισοτήτων και η βελτίωση του επιπέδου διαβίωσης των φτωχών.
Μέσα σε αυτό το “αριστερό” περιβάλλον υπάρχουν και δύο κράτη με πολιτικές φιλοδυτικές και αντικομουνιστικές. Πρόκειται για το Μεξικό και τη Κολομβία, η οποία μάλιστα δεν διστάζει να συγκρουστεί στρατιωτικά με τους αντάρτες της αριστερής ανταρτικής οργάνωσης FAARC.
Πολιτική μετάβαση ή διπολισμός;
Η αλλαγή άρχισε σταδιακά. Το 2013 στη Παραγουάη ο Λούγκο έχασε τις προεδρικές εκλογές και πρόεδρος ανακηρύχθηκε ο επιχειρηματίας Οράσιο Καρτές. Θιασώτης της νεοφιλελεύθερης θεωρίας και με εμπλοκή σε σκάνδαλα κατάφερε και επικράτησε σαν υποψήφιος του κόμματος ”Κολοράντο”. Κυβέρνησε συντηρητικά και με τρόπο που δεν σχετιζόταν με τη λήψη μέτρων για τη βελτίωση του επιπέδου της κοινωνίας.Το καλοκαίρι του 2018 τον διαδέχθηκε ο επίσης αρχηγός του “Κολοράντο” Μάριο Άμπντο Μπενίτεθ. Πρόκειται για συντηρητικό πολιτικό που η οικογένειά του είχε στενές σχέσεις με τη δικτατορία του Αλφρέντο Στρέσνερ. Και οι δύο πρόεδροι χαρακτηρίζονται για τα φιλοαμερικανικά τους αισθήματα.
Το 2012 τον Κολόμ διαδέχθηκε ο Όττο Μολίνα στη Γουατεμάλα. Επρόκειτο για συντηρητικό πολιτικό του “Πατριωτικού Κόμματος”. Το 2015, ωστόσο, παραιτήθηκε και τον διαδέχθηκε ο επίσης δεξιός Αλεχάντρο Μαλντονάντο. Τον τελευταίο διαδέχθηκε ο Τζίμμυ Μοράλες. Έκτοτε, στη μικρή χώρα δεν έχει αναδειχθεί κυβέρνηση της αριστεράς.
Εκεί που φαίνεται περισσότερο η αλλαγή του πολιτικού σκηνικού είναι στις μεγάλες χώρες της περιοχής, Χιλή, Αργεντινή, Βενεζουέλα και Βραζιλία. Στη Χιλή,στις εκλογές του 2018 πρόεδρος αναδείχθηκε ο δεξιός Πινιέρο στη θέση της προοδευτικής Μπασελέτ. Στην Αργεντινή, μια περίοδος 12 ετών εξουσίας της αριστεράς τερματίστηκε με τις εκλογές του 2015. Τότε, πρόεδρος αναδείχθηκε ο επιχειρηματίας και φιλοδυτικός Μαουρίτσιο Μάκρι. Πέραν του συντηρητισμού του, ο Μάκρι τοποθέτησε την Αργεντινή στις χώρες του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ , ενώ το 2018 προκειμένου να βελτιώσει τα οικονομικά της χώρας, προσέφυγε στο ΔΝΤ. Η κίνηση αυτή πέραν του ότι είναι αντίθετη με τη πολιτική των Κίρχνερ, “ξύπνησε” δυσάρεστες μνήμες στους Αργεντινούς.
Στη Βενεζουέλα εντοπίζεται ίσως η αντίθεση αντικαθεστωτικών δυνάμεων και αριστεράς στη Λατινική Αμερική. Ο Τσάβες είχε πετύχει να καταστήσει τη χώρα σημαντικό παράγοντα του διεθνούς συστήματος. Ο Μαδούρο, τώρα, έχει να αντιμετωπίσει τη δύσκολη κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει η “χώρα του Μπολιβάρ” , αλλά και τη πίεση που ασκούν δυνάμεις με διαφορετικό πολιτικό προσανατολισμό.
Τέλος, η Βραζιλία ακολούθησε τα χνάρια της Αργεντινής. Μια περίοδος 13 ετών επικράτησης της αριστεράς, τερματίστηκε το φθινόπωρο με την εκλογή του συντηρητικού Ζάιχ Μπολσονάρο. Αυτή η εξέλιξη σε συνδυασμό με ποινικές διώξεις που ασκήθηκαν κατά του Λούλα ντα Σίλβα και της Ντίλμα Ρούσεφ για διαφθορά, συνθέτουν τη σταδιακή αλλαγή σκηνικού.
Καταληκτικά σχόλια
Είναι εμφανές ότι ο χάρτης της πολιτικής σκηνής διαμορφώνεται σε ένα δίπολο. Από τη μια πλευρά υπάρχουν οι χώρες στις οποίες ανέλαβαν τη προεδρία δεξιοί και συντηρητικοί πολιτικοί τερματίζοντας μια μακρά περίοδο κυριαρχίας της αριστεράς. Εξαίρεση αποτελεί όπως προαναφέρθηκε η Κολομβία και το Μεξικό. Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν χώρες όπως η Βενεζουέλα στην οποία η αριστερή κυβέρνηση δοκιμάζεται σκληρά να μην ανατραπεί και η Ουρουγουάη στην οποία η αριστερά συνεχίζει να παραμένει στην εξουσία. Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται και ο Ισημερινός.
Το αν οδεύει το νότιο τμήμα της αμερικανικής ηπείρου προς μια πρωτοφανή αλλαγή ή προς τη διατήρηση ενός ιδιόμορφου διπολισμού δεξιάς/συντηρητισμού- αριστεράς μέλλει να φανεί. Οι πολιτικές εξελίξεις, μεταξύ άλλων, επηρεάζουν και τις σφαίρες επιρροής των ισχυρών παραγόντων του διεθνούς συστήματος. Έτσι, φαίνεται να ευνοούνται οι Ηνωμένες Πολιτείες οι οποίες έχουν καλές σχέσεις με τη συντηρητική παράταξη περισσότερο σε σχέση με τη Ρωσία και τη Κίνα που επιδιώκουν προσέγγιση με πιο “προοδευτικά” καθεστώτα.