Η Μεσσηνία κατείχε στρατηγική θέση κατά τους χρόνους της Επανάστασης του 1821 αποτελώντας το σκληρό υπογάστριο στον νοτιοδυτικό τομέα της Πελοποννήσου. Το ανάγλυφο παραλιακό μέτωπό της ήταν διάσπαρτο από κάστρα όπως αυτά της Μεθώνης, της Κορώνης, του Παλαιόκαστρου και του Νεόκαστρου, ενώ αποτελούσε την μοναδική είσοδο από νότο για την Τριπολιτσά που ήταν το σημαντικότερο στρατηγικό κέντρο της Πελοποννήσου. Εκτός αυτών, με εξαίρεση την επαρχία της Κυπαρισσίας, η Μεσσηνία είχε κατά συντριπτική πλειοψηφία ελληνικό πληθυσμό, και λόγω της μεγάλης της παραγωγής σε λάδι και αγροτικά προϊόντα αποτελούσε βασική πηγή εσόδων για τους επαναστάτες.
Ήδη από το 1819 οι σημαντικότερες προσωπικότητες της Μεσσηνίας είχαν μυηθεί στη Φιλική Εταιρία, έτσι όταν σήμανε η μεγάλη ώρα, σύσσωμη η πολιτική, και η θρησκευτική ηγεσία του τόπου όσο και ο απλός λαός της Μεσσηνίας στρατεύτηκαν με ενθουσιασμό και αυταπάρνηση κάτω από τις ελληνικές σημαίες της επανάστασης συμμετέχοντας σε όλα τα μεγάλα πολεμικά προσκλητήρια της Εθνικής μας Παλιγγενεσίας.
Ανάμεσά τους, κορυφαία θέση κατέχει ο Νικήτας Σταματελόπουλος από την Νέδουσα Μεσσηνίας, μετέπειτα γνωστός και ως Νικηταράς ο Τουρκοφάγος, ίσως ο σημαντικότερος οπλαρχηγός της Πελοποννήσου και αναμφίβολα ένας από τους κορυφαίους του Αγώνα. Δίπλα του ο Γρηγόριος Δίκαιος, ο γνωστός μας Παπαφλέσσας που έγραψε μια από τις ηρωικότερες σελίδες της επανάστασης θυσιαζόμενος στο Μανιάκι το 1825 με 300 Μεσσήνιους πολεμιστές και πιάνοντας το νήμα αυτοθυσίας από τον πρόγονό του Λεωνίδα στις Θερμοπύλες.
Σημαντική θέση ανάμεσα στους κορυφαίους Μεσσήνιους οπλαρχηγούς κατέχει ο Δημήτριος Παπατσώνης, από την Εύα Μεσσηνίας, που ηγήθηκε των μεσσηνιακών όπλων σε όλες τις μεγάλες μάχες της πρώτης νικηφόρας περιόδου της επανάστασης.
Ο Παπατσώνης με άλλους Μεσσήνιους αγωνιστές απελευθέρωσε την Κυπαρισσία στις 26 Μαρτίου 1821 και στην συνέχεια πρωταγωνίστησε σε όλες τις μεγάλες νικηφόρες μάχες στην Πελοπόννησο, όπως στην μάχη του Βαλτετσίου και στην Καταστροφή του Δράμαλη. Η μεγαλύτερη όμως υπηρεσία που πρόσφερε, ήταν η κατάληψη του κάστρου του Άργους, γνωστό και ως Λάρισα. Στην μάχη αυτή σκοτώθηκαν 168 Μεσσήνιοι και τραυματίστηκαν άλλοι 64, ενώ νεκροί έπεσαν οι Μεσσήνιοι οπλαρχηγοί Μέρακας, Καβαθάς, Σολακιώτης και Θεοδοσόπουλος. Ο ανδρείος Δημήτριος Παπατσώνης σκοτώθηκε σε ηλικία μόλις 27 ετών στην μάχη στα Τρίκορφα, στην σημαντικότερη ελληνική αμυντική προσπάθεια αναχαίτησης του Ιμπραήμ. Στην μάχη αυτή ο Παπατσώνης πολέμησε στην πρώτη γραμμή ηγούμενος ενός σώματος 767 Μεσσηνίων που είχε συνολικά μεγάλες απώλειες λόγω των πυρών του πυροβολικού που διέθετε ο αντίπαλος τακτικός αιγυπτιακός στρατός.
Στα Τρίκορφα οι Έλληνες δεν κατάφεραν να αποκομίσουν ούτε τους τραυματίες τους που αιχμαλωτίστηκαν από τον εχθρό, ενώ ο τραυματίας Ιωάννης Αλεξανδρόπουλος, αφού φώναξε στους συντρόφους του να εκδικηθούν τον χαμό του, προτίμησε να αυτοκτονήσει φυτεύοντας μια σφαίρα στην καρδιά του.1 Εκεί και ο γηραιός οπλαρχηγός Χρήστος Παναγούλιας επειδή δεν είχε την ταχύτητα να γλυτώσει, στάθηκε τελευταίος για να καλύψει την υποχώρηση των συντρόφων του σκοτώνοντας τρεις Τούρκους. Αφού αποχώρησαν και οι τελευταίοι, ο Παναγούλιας στην απελπισία του επιτέθηκε ξιφήρης εναντίον των εχθρών σκοτώνοντας όσους περισσότερους μπορούσε, πέφτοντας ηρωικά στον βωμό της ελευθερίας της πατρίδας του.
Μια επιβλητική μορφή του Αγώνα ήταν και ο φημισμένος Μεσσήνιος οπλαρχηγός Μητροπέτροβας από την Άνω Μέλπεια Οιχαλίας, γνωστός δεινός σκοπευτής. Σε ηλικία 76 ετών ηγήθηκε ως οπλαρχηγός των ενόπλων της επαρχίας Ανδρούσσας στην περίφημη μάχη στο Βαλτέτσι στην οποίας και πρωταγωνίστησε με τις εύστοχες βολές του εναντίον των εχθρών. Το 1822 έλαβε μέρος στις επιχειρήσεις εναντίον του Δράμαλη λαμβάνοντας τον βαθμό του χιλίαρχου.
Σημαντικός Μεσσήνιος οπλαρχηγός ήταν ο Αθανάσιος Γρηγοριάδης από την Τριφυλία, που κήρυξε την επανάσταση στην ιδιαίτερη πατρίδα του στις 25 Μαρτίου 1821 και πρόσφερε όλη την περιουσία του στον Αγώνα. Ο Γρηγοριάδης ηγήθηκε των Μεσσήνιων αγωνιστών στην πρώτη μάχη της Ελληνικής Επανάστασης στην Λιγούδιστα (σημερινή Χώρα Μεσσηνίας) στις 27 Μαρτίου 1821. Στην συνέχεια με 1000 Μεσσήνιους αγωνιστές από την Τριφυλία απελευθέρωσε τα κάστρα του Νεόκαστρου και της Μεθώνης.
Εδώ θα ήθελα να κάνω ξεχωριστή μνεία στις οικογένειες προεστών Καλαμαριώτη και Δαρειώτη από το Νησί Μεσσηνίας (σημερινή Μεσσήνη) και στην οικογένεια Κυριακού από την Καλαμάτα όχι μόνο για την μεγάλη υλική προσφορά τους στον Αγώνα, αλλά και για την στρατιωτική τους αρωγή στις κορυφαίες μάχες του Αγώνα στην δυτική Πελοπόννησο.
Αλλά ένα από τα πραγματικά νοήματα της επανάστασης του 1821 είναι η παλλαϊκή συμμετοχή χιλιάδων Μεσσηνίων απλών αγωνιστών, των οποίων ευτυχώς τα ονόματα δεν χάθηκαν στη λήθη της ιστορίας, αλλά τα απαθανάτισε η Ιστορία και το βασικότερο όλων, τα φέρουμε εμείς οι απόγονοί τους.
Χαρακτηριστικά τέτοια παραδείγματα ήταν οι Ηλίας και Γεώργιος Κορμάς από το Κεφαλληνό Μεσσηνίας. Ως οπλαρχηγοί πολέμησαν σε όλες τις μάχες της Πελοποννήσου, όπως στο Βαλτέτσι, στο Άργος και στα Δερβενάκια. Ηγούμενοι ενός μεγάλου σώματος Μεσσήνιων πολεμιστών στρατεύτηκαν στο πλευρό του Παπαφλέσσα στο Μανιάκι, όπου ο Ηλίας Κορμάς έπεσε μαζί με άλλους 75 στρατιώτες του. Ο Γεώργιος Κορμάς σώθηκε εκ θαύματος και συνέχισε να πολεμάει τους Αιγύπτιους εισβολείς μέχρι την τελική ανάσχεσή του το 1827.
Ο Αναστάσιος Ηλιόπουλος από την Κορώνη καταγράφηκε εθελοντικά για να συμμετάσχει στην έφοδο για την κατάληψη του κάστρου της Κορώνης. Ο Ηλιόπουλος μαζί με άλλους 50 εθελοντές κατάφεραν να ανέβουν στο κάστρο χωρίς αρχικά να γίνουν αντιληπτοί, αλλά ακολούθως όταν η τουρκική φρουρά τέθηκε σε επιφυλακή αναγκάστηκαν να κλειστούν σε μικρό ναΐσκο όπου αμύνθηκαν επί τρεις μέρες με επιτυχία. Στη συνέχεια οι Τούρκοι τους έκαψαν ζωντανούς εντός του ναΐσκου, σε ένα ακόμη μεγαλειώδες ολοκαύτωμα υπέρ της επανάστασης. Στην ίδια έφοδο συμμετείχε και ο Κορωναίος Δημήτριος Κλάππας που αναγκάστηκε να κρημνιστεί από τα τείχη για να σωθεί και τραυματίστηκε σοβαρά. Συνέχισε να πολεμά και διακρίθηκε στις μάχες κατά του Ιμπραήμ στο Κρεμμύδι και στη Τραμπάλα.
Ο οπλαρχηγός Παναγιώτης Φλώρος από το Παλαιόκαστρο Μεσσηνίας ηγήθηκε των συμπατριωτών του συμμετέχοντας στην Τριπολιτσά, στα Δερβενάκια και στα Τρίκορφα. Συμμετείχε στην ηρωική μάχη στο Μανιάκι στο πλευρό του Παπαφλέσσα και έπεσε ηρωικά μαχόμενος.
Ο οπλαρχηγός Σταύρος Θεοδωρακόπουλος από τα Φιλιατρά, πολέμησε σε πολλές μάχες μαζί με τους συμπατριώτες του ενώ οργάνωσαν και επιδρομές κατά του Ιμπραήμ στην περιοχή τους. Σε μια από αυτές έγιναν αντιληπτοί από τους Αιγύπτιους που άνοιξαν πυρ τραυματίζοντας σοβαρά και τον Θεοδωρακόπουλο που προσποιήθηκε τον νεκρό για να γλυτώσει. Οι διώκτες του όμως τον κατάλαβαν και τον αποτελείωσαν.
Ο οπλαρχηγός Θεόδωρος Κάρτσωνας από τα Αρφαρά, μυήθηκε το 1819 στην Φιλική Εταιρία και ηγούμενος των Αρφαραίων πολέμησε υπό τον Αναγνωσταρά στο Βαλτέτσι και στα Δερβενάκια, προήχθη σε ταξίαρχο το 1824 και συμμετείχε ενεργά σε καταδρομικές ενέργειες για την καταπολέμηση του Ιμπραήμ.
Αλλά και ο Μεσσηνιακός κλήρος πρόσφερε τις πολύτιμες πνευματικές και οργανωτικές υπηρεσίες του στον Αγώνα με κορυφαίο εκπρόσωπο του τον επίσκοπο Ανδρούσσης Ιωσήφ. Δεκάδες ήταν οι Μεσσήνιοι ιερείς που ακολουθούσαν τα άτακτα στρατεύματα παροτρύνοντας τους αγωνιστές να εκτελέσουν το υπέρτατο καθήκον στην προς την πατρίδα, αλλά και άλλοι που προσήλθαν στον Αγώνα ως οπλαρχηγοί όπως ο ιερέας Δημήτριος Δαμηλάτης από τον Λαδά Αλαγονίας, ο ιερέας Αθανάσιος Φοίφας από την Καλαμάτα, ο ιερέας Μάρκος Πουλόπουλος από τον Αριστομένη και ο ιερέας Δημήτριος Πολίτης από τον Άρι.
Από όσα προσπάθησα να σας υπενθυμίσω σε αυτή την λαμπρή ημέρα μνήμης της εθνεγερσίας μας, γίνεται αντιληπτό ότι η ελευθερία που όλοι απολαμβάνουμε σήμερα δεν μας ήρθε δωρεάν, αλλά κερδήθηκε μετά από μεγάλους κόπους και θυσίες των προγόνων μας. Η Επανάσταση του 1821 δεν έγινε από υπερανθρώπους, αλλά από τους αγράμματους πρόγονούς μας της μεσσηνιακής γης. Αυτοί έπραξαν το καθήκον τους, με τις μεγάλες στρατιωτικές και πολιτικές επιτυχίες αλλά και τα μεγάλα λάθη και αστοχίες τους, και μας κληρονόμησαν αυτό τον όμορφο τόπο και το δικαίωμά στην ατομική αυτοδιάθεση, στην ελευθερία λόγου και θρησκεύματος.
Η σημερινή ημέρα όμως δεν είναι μόνο μια ημέρα λαμπρής μνήμης και ιστορικού αναστοχασμού, αλλά μας υπενθυμίζει και τα δικά μας καθήκοντα ως πολίτες, σε εμάς που μας έλαχε να ζούμε σε αυτή την μικρή αλλά όμορφη γωνιά της γης. Είναι η ημέρα που μας υπενθυμίζει το αταλάντευτο μονοπάτι πατριωτισμού που οφείλουμε να ακολουθούμε ως άτομα και ως κοινωνία ώστε να μπορέσουμε να συνεχίσουμε την ανεξάρτητη πορεία μας ανάμεσα στα άλλα έθνη. Και αυτή την εθνική στάση ζωής δεν την χρωστάμε μόνο στους προγόνους μας, αλλά πρωτίστως στους εαυτούς μας.
Κλείνοντας θα θυμήσω την απάντηση που έδωσαν οι Μεσσήνιοι πρόγονοί μας στον Ιμπραήμ όταν αυτός λίγο πριν την Ναυμαχία στο Ναβαρίνο απείλησε ότι θα εισέβαλλε στην Μεσσηνία και θα υλοτομούσε τις ελιές της. Η απάντηση αυτή υπαγορεύτηκε από τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη αρχιστράτηγο της εθνικής μας επανάστασης που γεννήθηκε στο Ραμοβούνι Μεσσηνίας.
«Αυτό οπού μας φοβερίζεις, να μας κόψεις, και κάψεις τα καρποφόρα δένδρα μας, δεν είναι της πολεμικής έργον, διότι τα άψυχα δεν εναντιώνονται εις κανένα, μόνον οι άνθρωποι όπου εναντιώνονται έχουνε στρατεύματα και σκλαβώνεις.
Και έτσι είναι το δίκαιο του πολέμου.
Με τους ανθρώπους και όχι με τα άψυχα δέντρα να τα βάνεις. Όχι τα κλαριά να μας κόψεις, όχι τα δέντρα, όχι τα σπίτια που μας έκαψες, μόνο πέτρα απάνω στην πέτρα να μη μείνει, ημείς δεν προσκυνούμεν. Τι τα δέντρα μας αν τα κόψεις και τα κάψεις, την γην δεν θέλει να την σηκώσεις και η ίδια η γης που τα έθρεψε, αυτή η ίδια γη μένει δική μας και τα ματακάνει. Μόνον ένας Έλληνας να μείνει πάντα θα πολεμούμε και μην ελπίζεις πως την γην μας θα την κάμεις δική σου, βγάλτο από το νου σου».
ΠΗΓΕΣ
1 Χρυσανθόπουλος Φώτιος (Φωτάκος), Απομνημονεύματα (τόμος Β΄), σελ. 102.
Δασκαρόλης Ιωάννης, Ιωάννης Γενναίος Κολοκοτρώνης – ο έφηβος οπλαρχηγός του 1821, Παπαζήσης, Αθήνα 2021.
Κόκκινος Διονύσιος, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως (τόμος 5ος), Μέλισσα, Αθήνα 1956.
Παπαδόπουλος Νικόλαος, Κατακαημένου Μοριά σελίδες του 1821 (τόμος Α΄), Αθήνα 1974.
Τσερπές Θεόδωρος, Ιστορία της πόλεως Μεσσήνης, Μεσσήνη 1998.
Φερέτος Μίμης, Μεσσηνιακά (τόμος Β΄), Αθήνα 1968.
Χρήστου Θανάσης, Ιχνηλατώντας τη συμβολή της Καλαμάτας και της Μεσσηνιακής ενδοχώρας στο έπος της ανεξαρτησίας, Καλαμάτα 2021.
*Το κείμενο εκφωνήθηκε στους εορτασμούς της Παμμεσηνιακής Ένωσης Αθηνών στις 23 Μαρτίου 2024