Από τη στιγμή που το παρελθόν έχει συντελεστεί χωρίς να είμαστε εμείς παρόντες, πρέπει με κάποιον τρόπο να δούμε τον εαυτό μας μέσα σ’ αυτό
Ξέρουμε πολλές ιστορίες για το παρελθόν. Ιστορίες που μας διηγήθηκαν οι γονείς, οι παππούδες και γιαγιάδες μας. Ιστορίες που είδαμε στον κινηματογράφο, διαβάσαμε σε κάποιο site, σπανιότερα σε κάποιο βιβλίο. Πολλές φορές αυτό που λείπει είναι η Ιστορία, η γνώση της οποίας βάζει όλες αυτές τις μικρές ιστορίες σ’ ένα ενιαίο πλαίσιο και μας βοηθά να κατανοήσουμε το παρελθόν. Οι μικρές ιστορίες αποτελούν θραύσματα του παρελθόντος. Η ιστορική αφήγηση κολλά αυτά τα θραύσματα μεταξύ τους και μας δείχνει τον τρόπο με τον οποίο οι μικρές ιστορίες «συνομιλούν» με τη μεγάλη, φτιάχνοντας η μια την άλλη. Η ιστορική αφήγηση μας δείχνει τη μερική και ταυτόχρονα τη συνολική εικόνα. Και το δέντρο και το δάσος.
Η σημασία της Δημόσιας Ιστορίας
Όμως, πού θα βρούμε αυτήν την αφήγηση; Η Ιστορία που μαθαίνουμε στο σχολείο μας λέει πολλά για το αρχαίο και το βυζαντινό και πολύ λίγα για το πρόσφατο παρελθόν. Άρα πρέπει ν’ ασχοληθούμε μόνοι μας. Από τη στιγμή που θ’ ανοίξουμε τον υπολογιστή μας πέφτουμε σ’ ένα χάος πηγών. Ποια είναι αξιόπιστη; Για πολλούς λόγους, στη χώρα μας δεν έχουμε αναπτυγμένη ιστορική κουλτούρα. Δεν έχουμε συνηθίσει ν’ ασχολούμαστε με την Ιστορία με ένα συνεπή και συνεχή τρόπο. Και από τη στιγμή που δεν έχουμε την εμπειρία, είναι δύσκολο να διακρίνουμε ποια από τις αναρίθμητες διαθέσιμες εκδοχές είναι επιστημονικά τεκμηριωμένη.
Παράλληλα, εμείς οι ιστορικοί δεν είμαστε «ορατοί» στον δημόσιο χώρο. Η έρευνα, η διδασκαλία και η συγγραφή μας κρατούν μακριά, ενώ η κουλτούρα της ακαδημαϊκής κοινότητας δεν είναι εξοικειωμένη με τις πρακτικές της Δημόσιας Ιστορίας. Η απουσία μας από τον δημόσιο χώρο έχει δημιουργήσει ένα μεγάλο χάσμα ανάμεσα στο τι γνωρίζουμε εμείς για το παρελθόν και στο τι γνωρίζει ο κόσμος. Μύθοι, στρεβλώσεις, παραποιήσεις της Ιστορίας, ζουν και βασιλεύουν επειδή ο λόγος που αρθρώνουν οι ιστορικοί για το παρελθόν δεν έχει την απήχηση που θα έπρεπε στην κοινωνία. Εδώ είναι καθοριστικός ο ρόλος της Δημόσιας Ιστορίας, της προσπάθειας δηλαδή των ιστορικών, να βγάλουν την επιστημονική γνώση από τα στενά όρια της ακαδημαϊκής κοινότητας και να την κάνουν κοινό κτήμα.
Οι ιστορικοί περίπατοι ως δράση Δημόσιας Ιστορίας
Έχοντας αυτά, και πολλά άλλα, στο μυαλό μου ξεκίνησα τον Οκτώβριο του 2013 τους ιστορικούς περιπάτους. Πρώτος στόχος μου ήταν να δώσω μια δεύτερη ζωή στη διδακτορική μου διατριβή που είχε εκδοθεί την προηγούμενη χρονιά με τον τίτλο «Η εμπειρία της Κατοχής και της Αντίστασης στην Αθήνα». Με βάση αυτή την έρευνα, σημείωσα σημαντικά γεγονότα στο χώρο και συγκρότησα διαδρομές στο κέντρο της Αθήνας για τα χρόνια της Κατοχής. Δεύτερος στόχος ήταν να αναδείξω τη χαμένη κατοχική μνήμη της πόλης και να διεκδικήσω τον ουσιαστικό εορτασμό μιας ξεχασμένης επετείου, της 12ης Οκτωβρίου 1944, ημέρας που απελευθερώθηκε η Αθήνα από τη γερμανική κατοχή.
Οι ιστορικοί περίπατοι είχαν τεράστια επιτυχία. Σε αυτό βοήθησαν δεκάδες άνθρωποι (συλλογικότητες, ραδιοφωνικοί σταθμοί, δημοτικές αρχές κ.α.) και κυρίως τα χιλιάδες άτομα που συμμετείχαν. Όμως η παρουσία 1.000 ή 1.500 ατόμων σε κάθε περίπατο, δεν επέτρεπε μια πιο ουσιαστική επικοινωνία. Δεν μπορούσαμε να επισκεφτούμε δύσκολα προσβάσιμα σημεία στην πόλη, δεν ήταν εύκολο να συζητήσουμε και δεν χωρούσαμε πουθενά για να κάνουμε την προβολή φωτογραφιών της περιόδου.
Από τον Δεκέμβριο του 2019 ξεκίνησα ένα νέο εγχείρημα που ονομάζεται Athens History Walks (www.athenshistorywalks.com). Πλέον οι ιστορικοί περίπατοι μετατρέπονται σε σύντομα ιστορικά σεμινάρια. Με μικρές ομάδες (περίπου 25 άτομα) κάνουμε τακτικές περιηγήσεις (σχεδόν κάθε Σαββατοκύριακο και κάποιες Τετάρτες απόγευμα) και παράλληλα συζητάμε για το παρελθόν, βλέποντας φωτογραφίες της περιόδου.
Προς το παρόν υπάρχουν τρεις διαφορετικοί ιστορικοί περίπατοι. Ένας αφορά τους δοσίλογους της Κατοχής, όπου φωτίζουμε την πλέον σκοτεινή πλευρά της κατοχικής περιόδου, τη δράση αυτών που συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς κατακτητές. Ο δεύτερος περίπατος εξετάζει βήμα-βήμα όσα έγιναν στις 3 Δεκεμβρίου 1944 κατά τη διάρκεια του συλλαλητηρίου του ΕΑΜ στην πλατεία Συντάγματος. Η δολοφονία των διαδηλωτών από την Αστυνομία υπήρξε η αφετηρία για το ξέσπασμα των Δεκεμβριανών. Στον τρίτο περίπατο περπατάμε στους δρόμους του Παγκρατίου και αναφερόμαστε στα κύρια γεγονότα που χαρακτήρισαν την περίοδο της Κατοχής σε αυτή την ιστορική συνοικία της Αθήνας.
Με τους ιστορικούς περιπάτους επιδιώκω να ενεργοποιήσω το ισχυρότερο κίνητρο - αφετηρία της γνωστικής διαδικασίας: την προσωπική περιέργεια. Αυτά που λέμε περπατώντας στους δρόμους της πόλης εξάπτουν την φαντασία και την περιέργεια όσων συμμετέχουν. Σε σημεία από τα οποία περνάμε καθημερινά για να πάμε στη δουλειά, σε άλλα που διασκεδάζουμε, σε περιοχές που κατοικούμε, μαθαίνουμε ότι έγιναν διαδηλώσεις και σαμποτάζ στα χρόνια της Κατοχής ή μετατράπηκαν σε πεδία μάχης κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών. Ακόμα πιο σημαντική είναι η ανάδειξη άγνωστων προσωπικών ιστοριών. Σκιαγραφούμε το προφίλ των ανδρών και γυναικών της Αντίστασης, κατανοούμε ποιοι άνθρωποι και γιατί πήραν την απόφαση να παίξουν τη ζωή τους κορώνα – γράμματα και ποιοι επέλεξαν την ασφάλεια της συνεργασίας με τον κατακτητή.
Κάνοντας Δημόσια Ιστορία, προσπαθώ να δείξω στον κόσμο αυτό που κατανόησα και εγώ μέσα από την έρευνα: Ιστορία δεν είναι το παρελθόν κάποιων άλλων, ένα βαρετό παρελθόν γεμάτο ημερομηνίες και γεγονότα, αλλά ένα παρελθόν που μας αφορά, γιατί είναι το δικό μας παρελθόν, της οικογένειάς μας, των φίλων μας, της γειτονιάς μας και μέρος της μεγάλης ιστορίας που διαβάζουμε στα βιβλία.
Πιστεύω ότι οι περίπατοι αυτοί, μας βοηθούν να αναπτύξουμε το ιστορικό μας αισθητήριο και να κατανοήσουμε την ιστορικότητα όσων μας περιτριγυρίζουν.
Ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης είναι συγγραφέας των βιβλίων
-Η Εμπειρία της Κατοχής και της Αντίστασης στην Αθήνα (εκδ. Αλεξάνδρεια)
-Δεκεμβριανά 1944: Η Μάχη της Αθήνας (εκδ. Αλεξάνδρεια)
Για να κλείσετε θέση στους ιστορικούς περιπάτους: www.athenshistorywalks.com
Facebook: Menelaos Haralabidis