Αφορμή για την εκπόνηση του παρόντος άρθρου στάθηκε ο διορισμός δύο νέων προσώπων στην ηγεσία του Υπουργείου Εξωτερικών και του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας της Τουρκίας, έπειτα από την επικράτηση του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν στο δεύτερο γύρο των Προεδρικών εκλογών που έλαβαν χώρα στις 28 Μαΐου 2023 και την ορκωμοσία του στις 3 Ιουνίου 2023.i Σκοπός του άρθρου είναι να παρουσιάσει –σύμφωνα με τις επίσημες ιστοσελίδες των εν λόγω Υπουργείων– τα βιογραφικά στοιχεία των δύο αυτών Υπουργών και να εκτιμήσει με ποιο τρόπο ο διορισμός τους ενδέχεται να επηρεάσει την εξωτερική πολιτική της Τουρκίας.
Ο λόγος που το άρθρο εστιάζει στα δύο αυτά Υπουργεία είναι αφενός το γεγονός ότι το Υπουργείο Εξωτερικών είναι ο καθ’ ύλην αρμόδιος φορέας της Τουρκικής κυβέρνησης –όπως και της κυβέρνησης κάθε κράτους– μέσω του οποίου πραγματοποιούνται οι επαφές με τα άλλα κράτη για την επίλυση κάθε διμερούς ζητήματος, και αφετέρου ότι το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας –λόγω του συνεχιζόμενου casus belliii που εξέδωσε η Μεγάλη Τουρκική Εθνοσυνέλευση το 1995– αποτελεί εν δυνάμει απειλή για τη χώρα μας, αλλά και επειδή οι Ένοπλες Δυνάμεις της γείτονας χώρας αποτελούν διαχρονικά ένα ισχυρό παράγοντα διαμόρφωσης της τουρκικής πολιτικής.
Υπουργείο Εξωτερικών της Τουρκίας
Σύμφωνα λοιπόν με τη νέα σύνθεση του Υπουργικού Συμβουλίου που βρίσκεται αναρτημένη στην ιστοσελίδα της Προεδρίας της Δημοκρατίας της Τουρκίας,iii νέος Υπουργός Εξωτερικών έχει αναλάβει ο Hakan Fidan (Χακάν Φιντάν) (Εικόνα 1).
Ποιο είναι όμως το επαγγελματικό και ακαδημαϊκό του υπόβαθρο;
Αν επισκεφτεί κάποιος την ιστοσελίδα του Τουρκικού Υπουργείου Εξωτερικών,iv θα διαπιστώσει ότι ο εν λόγω αξιωματούχος –ο οποίος έχει γεννηθεί στην Άγκυρα το 1968– έχει αποφοιτήσει από την Τουρκική Στρατιωτική Ακαδημίαv και τη Σχολή Ξένων Γλωσσών των χερσαίων δυνάμεων (Land Forces Language School), προέρχεται δηλαδή από τις τάξεις των Ενόπλων Δυνάμεων.
Ακολούθως –ενώ βρισκόταν σε αποστολή του ΝΑΤΟ στο εξωτερικό– απέκτησε πτυχίο (bachelor’s degree) στην Πολιτική και Διοικητική Επιστήμη από το Πανεπιστήμιο του Maryland και λίγο αργότερα μεταπτυχιακό και διδακτορικό τίτλο σπουδών από το Τμήμα Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου Bilkent (Άγκυρα). Μετά την εκπλήρωση των στρατιωτικών του υποχρεώσεων επικεντρώθηκε στην ακαδημαϊκή του καριέρα δίνοντας διαλέξεις στον τομέα των Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Hacettepe (Άγκυρα) και στο Πανεπιστήμιο Bilkent, ενώ αργότερα διορίστηκε σε κρίσιμες θέσεις στην κρατική διοίκηση, στους τομείς της εξωτερικής πολιτικής και της ασφάλειας.
Έχει διατελέσει πρόεδρος του Τουρκικού Οργανισμού Συνεργασίας και Συντονισμού (Turkish Cooperation and Coordination Agency),vi αναπληρωτής Υφυπουργός αρμόδιος για θέματα εξωτερικής πολιτικής και ασφάλειας στο Πρωθυπουργικό Γραφείο, μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Διεθνούς Οργανισμού Ατομικής Ενέργειας (International Atomic Energy Agency),vii ειδικός αντιπρόσωπος του Πρωθυπουργού, ειδικός αντιπρόσωπος του Προέδρου, Υποδιευθυντής και –από τις 27 Μαΐου 2010 μέχρι και το διορισμό του ως Υπουργός Εξωτερικών– Διευθυντής του Εθνικού Οργανισμού Πληροφοριών (Millî İstihbarat Teşkilatı).viii
Υπουργείο Εθνικής Άμυνας της Τουρκίας
Τα ηνία του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας αντίστοιχα έχει αναλάβει ο Yaşar Güler (Γιασάρ Γκιουλέρ) (Εικόνα 2). Σύμφωνα με την επίσημη ιστοσελίδα του εν λόγω Υπουργείου,ix ο νέος Υπουργός Εθνικής Άμυνας γεννήθηκε το 1954 στο Ardahan και αποφοίτησε από τη Στρατιωτική Ακαδημία το 1974 με το βαθμό του Ανθυπολοχαγού και από τη Σχολή Διαβιβάσεων (Signal Corps School) το 1975. Αφού υπηρέτησε ως Διμοιρίτης και Διοικητής Λόχου σε διάφορες μονάδες μεταξύ 1975 και 1984, αποφοίτησε από τη Σχολή Πολέμου Στρατού Ξηράς (Army War College) το 1986 και από τη Σχολή Ενόπλων Δυνάμεων (Armed Forces College) το 1988.
Ως επιτελικός αξιωματικός, υπηρέτησε στις ακόλουθες θέσεις:
1. Διευθυντής Επιχειρήσεων (Chief of Operations) στην Εσωτερική Περιφερειακή Διοίκηση (Internal Regional Command) μεταξύ 1986 και 1988.
2. Αξιωματικός Σχεδίων (Planning Officer) στη Διεύθυνση Αξιολόγησης και Επιθεώρησης του Στρατού (Evaluation and Inspection Division of the Army) μεταξύ 1988 και 1991.
3. Διευθυντής Κλάδου Επιχειρήσεων & Εκπαίδευσης (Chief of Operations and Training Branch) στη 12η Μεραρχία Πεζικού μεταξύ 1991 και 1992.
4. Διοικητής Τάγματος Εσωτερικής Ασφάλειας (Internal Security Battalion Commander) στη Silopi μεταξύ 1992 και 1994.
5. Υποδιοικητής Διοικητής Ταξιαρχίας στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη μεταξύ 1994 και 1995.
6. Υπεύθυνος Έργων (Project Officer) στο Γραφείο του Ανώτερου Στρατιωτικού Συμβούλου της Προεδρίας (Office of Military Senior Counsellor of the Presidency) μεταξύ 1995 και 1997.
7. Υποδιευθυντής Διαβιβάσεων (Deputy Chief of Signals) στην Περιφερειακή Διοίκηση Νότου του ΝΑΤΟ (NATO Regional Command South) στη Νάπολη/Ιταλία μεταξύ 1997 και 1999.
8. Διοικητής του Κέντρου Εκπαίδευσης Σύμπραξη για την Ειρήνη (Partnership for Peace Training Center) μεταξύ 1999 και 2000.
9. Διευθυντής του Κλάδου Ασκήσεων (Exercise Branch) του Τουρκικού Γενικού Επιτελείου μεταξύ 2000 και 2001.
Ως Ανώτατος Αξιωματικός (Ταξίαρχος-Στρατηγός) υπηρέτησε στις ακόλουθες θέσεις:
1. Διοικητής της 10ης Ταξιαρχίας Πεζικού μεταξύ 2001 και 2003.
2. Διευθυντής του Τμήματος Σχεδιασμού και Συντονισμού των Επικοινωνιών, Ηλεκτρονικών και Πληροφοριακών Συστημάτων (Communications, Electronics and Information Systems Plan and Coordination Department) του Τουρκικού Γενικού Επιτελείου μεταξύ 2003 και 2005.
3. Διοικητής της Σχολής-Κέντρου Εκπαίδευσης Επικοινωνιών, Ηλεκτρονικών και Πληροφοριακών Συστημάτων (Communications, Electronics and Information Systems School and Training Center) μεταξύ 2005 και 2007.
4. Επικεφαλής του Τμήματος Εκπαίδευσης (Training Department) του Τουρκικού Γενικού Επιτελείου μεταξύ 2007 και 2009.
5. Διοικητής της Γενικής Διοίκησης Χαρτογράφησης (General Command of Mapping) μεταξύ 2009 και 2010.
6. Διοικητής του 4ου Σώματος Στρατού (4th Corps) μεταξύ 2010 και 2011.
7. Διευθυντής Στρατιωτικών Πληροφοριών (Chief of Intelligence) του Τουρκικού Γενικού Επιτελείου μεταξύ 2011 και 2013.
8. Αναπληρωτής Αρχηγός του Τουρκικού Γενικού Επιτελείου (Deputy Chief of Turkish General Staff) μεταξύ 2013 και 2016.
9. Γενικός Διοικητής της Χωροφυλακής (Gendarmerie) μεταξύ 2016 και 2017.
10. Διοικητής Χερσαίων Δυνάμεων (Land Forces) μεταξύ 2017 και 2018.
11. Αρχηγός του Γενικού Επιτελείου των Τουρκικών Ενόπλων Δυνάμεων (General Staff of Turkish Armed Forces) από τις 9 Ιουλίου 2018.
Η επίδραση στην εξωτερική πολιτική
Όσον αφορά τον επικεφαλής του Υπουργείου Εξωτερικών, το στρατιωτικό υπόβαθρο του Χακάν Φιντάν συμβάλλει στη βέλτιστη συνεργασία του Υπουργείου Εξωτερικών με το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας και την ηγεσία των Ενόπλων Δυνάμεων, τόσο λόγω πρότερης εμπειρίας και γνώσεων, όσο και λόγω προσωπικών σχέσεων που ενδέχεται να διατηρεί με το εν ενεργεία στρατιωτικό προσωπικό. Επιπλέον, η θητεία του στο ΝΑΤΟ του εξασφαλίζει καλή γνώση του τρόπου λειτουργίας, της διαδικασίας λήψης απόφασης και των συνθηκών επικρατούν εντός της Βορειοατλαντικής Συμμαχίας, την οποία μπορεί να εκμεταλλευτεί ποικιλοτρόπως.
Επιπρόσθετα, η ακαδημαϊκή του εκπαίδευση στην Πολιτική και Διοικητική Επιστήμη και τις Διεθνείς Σχέσεις σε διδακτορικό επίπεδο (και μάλιστα σε Πανεπιστήμιο του «δυτικού» κόσμου), καταδεικνύει τη βαθιά γνώση που έχει όσον αφορά την εξωτερική πολιτική των κρατών και τη διαμόρφωση των διμερών και πολυμερών σχέσεων σε παγκόσμιο επίπεδο.
Συν τοις άλλοις, η θητεία του στον Τουρκικό Οργανισμό Συνεργασίας και Συντονισμού του επιτρέπει να χειρίζεται με ευκολία αναπτυξιακά και πολιτιστικά ζητήματα που αφορούν «τουρκόφωνα» κράτη,x ενώ η θητεία του στον Διεθνή Οργανισμό Ατομικής Ενέργειας, συμβάλλει θετικά στην επίλυση θεμάτων όσον αφορά το πυρηνικό εργοστάσιο της Τουρκίας στο Akkuyu.xi
Η πρόσφατη θητεία του τέλος ως Διευθυντής του Εθνικού Οργανισμού Πληροφοριών της Τουρκίας επί 13 συναπτά έτη αποτελεί εχέγγυο για τη μελλοντική του θητεία στο Υπουργείο Εξωτερικών, καθώς στο πλαίσιο της άσκησης των πρότερων καθηκόντων του χειρίστηκε ευαίσθητα θέματα και πραγματοποίησε συναντήσεις με υψηλόβαθμους αξιωματούχους άλλων κρατών συνοδεύοντας αρκετές φορές τον Πρόεδρο της Τουρκίας, του οποίου θεωρείται ως ένας από τους στενότερους και πιο έμπιστους συνεργάτες. Οι Σάββας Καλεντερίδης και Κώστας Πικραμένος μας πληροφορούν επίσης σε ειδικό κεφάλαιοxii του βιβλίου τους με τίτλο «ΜΙΤ – Η φωλιά του Τουρκικού Παρακράτους» ότι ο Χακάν Φιντάν –μεταξύ πολλών άλλων– διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην αναδιοργάνωση του Εθνικού Οργανισμού Πληροφοριών, ενώ θεωρείται από το Ισραήλ ως υποστηρικτής του Ιράν.
Όσον αφορά τον επικεφαλής του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας, η πρότερη θέση του Γιασάρ Γκιουλέρ στην κορυφή των Ενόπλων Δυνάμεων της Τουρκίας τον καθιστά «αποδεκτό» από την ηγεσία των Ενόπλων Δυνάμεων της Τουρκίας, αποτρέποντας μελλοντικά πιθανά πραξικοπήματα και διευκολύνοντας την επικοινωνία μεταξύ πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας. Η θητεία του επίσης στην Προεδρία της Τουρκικής Δημοκρατίας υποδηλώνει την γνώση του όσον αφορά τον τρόπο λειτουργίας του πολιτικού συστήματος, ενώ η υπηρέτησή του στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη υποδηλώνει την εξοικείωσή του με τα Δυτικά Βαλκάνια. Το γεγονός επίσης ότι έχει διατελέσει σε θέσεις που σχετίζονται με τα σχέδια, τις επιχειρήσεις και την εκπαίδευση, του εξασφαλίζει (σε θεωρητικό επίπεδο) την ευχέρεια όσον αφορά το χειρισμό κρίσεων και τη διεξαγωγή στρατιωτικών επιχειρήσεων.
Η θητεία του τέλος σε θέσεις που σχετίζονται με την εσωτερική ασφάλεια, τις στρατιωτικές πληροφορίες και τα επικοινωνιακά, ηλεκτρονικά και πληροφοριακά συστήματα –τρεις τομείς οι οποίοι είναι στενά συνδεδεμένοι μεταξύ τους– εξασφαλίζει την αγαστή συνεργασία με τον Εθνικό Οργανισμό Πληροφοριών και το Υπουργείο Εξωτερικών και εγγυάται τη διατήρηση της εσωτερικής ασφάλειας της Τουρκίας.
Δεν θα πρέπει να λησμονείται επίσης το γεγονός ότι τόσο ο Υπουργός Εξωτερικών όσο και ο Υπουργός Εθνικής Άμυνας αποτελούν μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας της Τουρκίας,xiii συμβάλλουν επομένως σημαντικά στη διαδικασία λήψης απόφασης όσον αφορά τα μείζονα ζητήματα εθνικής ασφάλειας.
Συνοψίζοντας, εκτιμάται ότι κατά το προσεχές διάστημα η εξωτερική πολιτική της γείτονας χώρας αναμένεται να εστιάσει:
1. Στην εκμετάλλευση της συμμετοχής της Τουρκίας στο ΝΑΤΟ προκειμένου να αποκομίσει όσο το δυνατόν περισσότερα οφέλη από την επικείμενη ένταξη της Σουηδίας στη συμμαχία,xiv
2. Στην εμβάθυνση των σχέσεων της Τουρκίας με τα υπόλοιπα τουρκόφωνα κράτη,
3. Στην ταχεία ανάπτυξη των πυρηνικών δυνατοτήτων της Τουρκίας,
4. Στη χρησιμοποίηση των Τουρκικών Ενόπλων Δυνάμεων ως μέσο άσκησης πίεσης σε διάφορα θέατρα επιχειρήσεων,
5. Στην ευρεία χρήση των δυνατοτήτων των μυστικών υπηρεσιών και ηλεκτρονικών συστημάτων, και
6. Στην προσπάθεια επαύξησης της σφαίρας επιρροής της Τουρκίας στα Δυτικά Βαλκάνια.
Επίλογος
Ολοκληρώνοντας, αξίζει να επισημανθεί ότι η εξωτερική πολιτική της Τουρκίας καθορίζεται σε σημαντικό βαθμό από το Έγγραφο Πολιτικής Εθνικής Ασφάλειας (Milli Güvenlik Siyaset Belgesi) –το οποίο είναι γνωστό και ως «Κόκκινη Βίβλος»– γεγονός που την καθιστά γενικά αμετάβλητη ως προς τους στόχους (όχι όμως και τρόπους) που επιθυμεί να επιτύχει.xv
Ο διορισμός επομένως των προαναφερθέντων αξιωματούχων στα δύο νευραλγικά Υπουργεία της Τουρκικής Δημοκρατίας, θα πρέπει να εκληφθεί ως μια προσπάθεια στενότερης συνεργασίας των κρατικών φορέων για τη βέλτιστη αντιμετώπιση των εξωτερικών υποθέσεων της Τουρκίας και ταχύτερη εκπλήρωση των τεθέντων στόχων.
Αυτό ωστόσο δεν θα πρέπει να «τρομάζει» την ελληνική ηγεσία, αλλά να την κάνει να συνειδητοποιήσει τη σοβαρότητα της κατάστασης και να προβεί σε ενέργειες που εξασφαλίσουν τη αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση κάθε δυνητικής απειλής. Προς αυτή την κατεύθυνση θα συμβάλλει η θέσπιση μίας νέας αρχιτεκτονικής εθνικής ασφάλειας –όπως αυτή που αναφέρεται στο βιβλίο «Εθνική Ασφάλεια: Μύθοι και Πραγματικότητα»– η οποία έχει ως βασικούς άξονες:
1. Τη δημιουργία Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας με μόνιμο επιτελείο και αίθουσα καταστάσεως,
2. Το διαχωρισμό της ΕΥΠ σε δύο αυτοτελείς υπηρεσίες (εσωτερικού και εξωτερικού),
3. Τη θέσπιση Εθνικού Συμβουλίου Πληροφοριών και Κοινότητας Υπηρεσιών Πληροφοριών για τον αποτελεσματικότερο συντονισμό και τη βέλτιστη ροή πληροφοριών στην εκτελεστική εξουσία,
4. Τη θέσπιση Επιτροπής Εθνικής Ασφάλειας και Πληροφοριών της Βουλής για τον κοινοβουλευτικό έλεγχο των σχετικών θεμάτων,
5. Τη δημιουργία Γραφείων Εθνικής Ασφάλειας στα Υπουργεία και Περιφέρειες για την υποβοήθηση του έργου αυτών και την ενημέρωση του προσωπικού,
6. Τη θέσπιση Εισαγγελέα Εθνικής Ασφάλειας για την εξέταση των σχετικών ζητημάτων,
7. Τον εκσυγχρονισμό του Ποινικού Κώδικα, για την αποτελεσματικότερη λειτουργία της δικαστικής εξουσίας όσον αφορά τα αδικήματα που σχετίζονται με την εθνική ασφάλεια, και
8. Τη δημιουργία Ακαδημίας Εθνικής Ασφάλειας και Πληροφοριών, για την επιμόρφωση του προσωπικού και την ανάπτυξη κουλτούρας εθνικής ασφάλειας.
Ο εκσυγχρονισμός του θεσμικού πλαισίου εθνικής ασφάλειας της χώρας μας σε συνδυασμό με την ύπαρξη έγκυρων και έγκαιρων πληροφοριών όσον αφορά το περιβάλλον ασφάλειας, αποτελεί μονόδρομο τόσο για την πρόληψη, όσο και για την αποτελεσματική διαχείριση και καταστολή κάθε κρίσης, καθώς όπως αναφέρεται στο κεφάλαιο «Επιθετική Στρατηγική» του πασίγνωστου συγγράμματος «Η τέχνη του πολέμου» του Κινέζου Στρατηγιστή Sun Tzu:
«Όταν γνωρίζεις τον εχθρό και τον εαυτό σου, μπορείς να δώσεις εκατό μάχες με ασφάλεια.
Όταν δεν γνωρίζεις τον εχθρό, αλλά γνωρίζεις τον εαυτό σου, έχεις ίσες πιθανότητες να νικήσεις και να ηττηθείς.
Εάν δεν γνωρίζεις ούτε τον εχθρό ούτε τον εαυτό σου, να είσαι βέβαιος ότι σε κάθε μάχη θα βρίσκεσαι εκτεθειμένος στον κίνδυνο».xvi
i Κώστας Μαυραγάνης. «Τουρκία: Ο Ερντογάν ορκίστηκε και θα ανακοινώσει το νέο υπουργικό συμβούλιο». HuffPost Greece. 03 Ιουνίου 2023. https://www.huffingtonpost.gr/entry/toerkia-o-erntoyan-orkisteke-kai-tha-anakoinosei-to-neo-epoeryiko-semvoelio_gr_647b333ce4b045ce2488e2ac (08/06/2023).
ii Υπουργείο Εξωτερικών. «Αιγιαλίτιδα ζώνη – Casus belli». https://www.mfa.gr/zitimata-ellinotourkikon-sheseon/eidikotera-keimena/aigialitida-zoni-casus-belli.html (08/06/2023).
iii Presidency of the Republic of Türkiye. «Presidential Cabinet». https://www.tccb.gov.tr/en/cabinet/ (08/06/2023).
iv Ministry of Foreign Affairs. «Minister». https://www.mfa.gov.tr/minister-of-fa-info.en.mfa (08/06/2023).
v Turkish Military Academy. «Purpose of the Turkish Military Academy». National Defence University https://kho.msu.edu.tr/eng_about_tma/mission.html (08/06/2023).
vi Turkish Cooperation and Coordination Agency. «About Us». Ministry of Culture and Tourism. https://www.tika.gov.tr/en/page/about_us-14650 (08/06/2023).
vii International Atomic Energy Agency. «About us». https://www.iaea.org/about/overview (08/06/2023).
viii National Intelligence Organization. «History of the MIT». https://www.mit.gov.tr/eng/tarihce.html (08/06/2023).
ix Ministry of National Defence. «Minister». https://www.msb.gov.tr/Bakanlik/Bakan (08/06/2023).
x Ο Τουρκικός Οργανισμός Συνεργασίας και Συντονισμού συμμετέχει σε διάφορες δραστηριότητες αναπτυξιακής συνεργασίας σε 150 χώρες μέσω των 62 Γραφείων Συντονισμού Προγραμμάτων του που βρίσκονται σε 60 χώρες, σε 5 ηπείρους.
xi Daren Butler (Reuters). «Ρωσία και Τουρκία επίλυσαν τις διαφορές τους σχετικά με το πυρηνικό εργοστάσιο στο Ακούγιου». HuffPost Greece. 24 Μαΐου 2023. https://www.huffingtonpost.gr/entry/rosia-kai-toerkia-epilesan-tis-diafores-toes-schetika-me-to-pereniko-eryostasio-sto-akoeyioe_gr_6325e83ee4b027aa4066a044 (08/06/2023).
xii Καλεντερίδης Σάββας & Πικραμένος Κώστας. «ΜΙΤ – Η φωλιά του Τουρκικού Παρακράτους». 2021. Ινφογνώμων. Αθήνα. σσ. 65-73. https://infognomon.gr/shop/politiki/mit-i-folia-toy-toyrkikoy-parakratoys/ (08/06/2023).
xiii Πικραμένος Κώστας & Κουκάκης Γεώργιος. «Εθνική Ασφάλεια: Μύθοι και Πραγματικότητα». 2023. Ινφογνώμων. Αθήνα. σσ. 78-88. https://infognomon.gr/shop/nees-kyklofories/ethniki-asfaleia/ (08/06/2023).
xiv Κουκάκης Γεώργιος. «Το κάψιμο του κορανίου στη Σουηδία, η ένταξή της στο ΝΑΤΟ, η στάση της Τουρκίας & ο Οργανισμός Ισλαμικής Συνεργασίας». Geopolitics & Daily News. 02 Φεβρουαρίου 2023. https://geopolitics.iisca.eu/2023/02/02/%cf%84%ce%bf-%ce%ba%ce%ac%cf%88%ce%b9%ce%bc%ce%bf-%cf%84%ce%bf%cf%85-%ce%ba%ce%bf%cf%81%ce%b1%ce%bd%ce%af%ce%bf%cf%85-%cf%83%cf%84%ce%b7-%cf%83%ce%bf%cf%85%ce%b7%ce%b4%ce%af%ce%b1-%ce%b7-%ce%ad%ce%bd/ (08/06/2023).
xv Κουκάκης Γεώργιος. «Εκλογές στην Τουρκία: Η αμετάβλητη εξωτερική πολιτική της Τουρκίας και η ”κόκκινη βίβλος”». HuffPost Greece. 24 Μαΐου 2023. https://www.huffingtonpost.gr/entry/ekloyes-sten-toerkia-e-ametavlete-exoterike-politike-tes-toerkias-kai-e-kokkine-vivlos_gr_64668521e4b0bfd64480dd19 (08/06/2023).
xvi Sun Tzu. «Η τέχνη του πολέμου». (απόδοση Ρένα Λέκκου - Δάντου). Εκδόσεις IntroBooks. Αθήνα. 2003. σ.34.
Δήλωση γνωστοποίησης: Η γνώμη που διατυπώνεται σε αυτό το κείμενο εκφράζει τις προσωπικές απόψεις του συγγραφέα και σε καμία περίπτωση δεν αντικατοπτρίζει την επίσημη θέση της Ελληνικής Κυβέρνησης ή του Ελληνικού Στρατού.