Μελετώντας την πρόσφατη Οικονομική Ιστορία, αυτή συνήθως χωρίζεται σε τρεις μεγάλες εποχές: Την δεκαετία του 1920 και την Μεγάλη Ύφεση (1920 – 1941), την χρυσή εποχή του καπιταλισμού και την κατάρρευσή του (1945 – 1979) και την εποχή της στασιμότητας μέχρι στη χρηματοπιστωτική κρίση (1979 – 2016).
Τι αλήθεια, έμαθαν οι οικονομολόγοι στις τρεις οικονομικές εποχές που έχουν μεσολαβήσει από το 1920 μέχρι σήμερα;
Οι οικονομολόγοι έμαθαν για τη σημασία της συνολικής ζήτησης από τη Μεγάλη Ύφεση, αλλά το γεγονός αυτό τους όπλισε με μια αδικαιολόγητη εμπιστοσύνη στην υπόθεση ότι ένας συνδυασμός δημοσιονομικής και νομισματικής πολιτικής θα εξαφάνιζε ουσιαστικά την ανεργία μακροπρόθεσμα.
Τα όρια αυτής της πολιτικής φάνηκαν, όταν άρχισε να παραπαίει η χρυσή εποχή, με την εντεινόμενη σύγκρουση μεταξύ εργαζομένων και εργοδοτών να αντικατοπτρίζεται στην αύξηση του πληθωρισμού.
Η κυριαρχία της επικρατούσας τότε Κεϊνσιανής άποψης προσανατολισμένης στη συνολική ζήτηση εξηγεί την αποτυχία των περισσότερων οικονομολόγων να διαγνώσουν τη φύση της προσφοράς του πρώτου πετρελαϊκού σοκ το 1973.
Στο Σχήμα εδώ απεικονίζεται αυτό το λάθος πολιτικής για τις ΗΠΑ. Ο διπλασιασμός της τιμής του πετρελαίου (σε πραγματικούς όρους) εμφανίζεται με την αύξηση του δείκτη από το 5 στο 10 στο διάγραμμα το 1973.
Όταν όμως η εθνική οικονομική πίτα μειώνεται κατά ένα ποσοστό σοκ, εντείνεται η σύγκρουση συμφερόντων για το μοίρασμα της επίδρασης του σοκ, με αποτέλεσμα ο πληθωρισμός να αυξηθεί σε περισσότερο από 10% το 1974.
Ωστόσο, οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής επικεντρώθηκαν στην επίδραση του σοκ στην τιμή του πετρελαίου, στη μείωση της συνολικής ζήτησης και στην αύξηση της ανεργίας.
Απάντησαν χαλαρώνοντας τη νομισματική πολιτική με την πτώση των ονομαστικών και των πραγματικών επιτοκίων. Η δημοσιονομική πολιτική δεν έγινε αυστηρή.
Μια διαφορετική αντίδραση ακολούθησε στο δεύτερο πετρελαϊκό σοκ το 1979. Η εστίαση ήταν στην ανάγκη μείωσης του πληθωρισμού και αποκατάστασης των αναμενόμενων κερδών. Αντί να προσπαθήσουν να στηρίξουν τη συνολική ζήτηση, οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής έδωσαν προσοχή στην ανοδική πίεση στον πληθωρισμό που δημιουργήθηκε από το πετρελαϊκό σοκ.
Η νομισματική και δημοσιονομική πολιτική κατευθύνονταν προς τον έλεγχο του πληθωρισμού όπως υποστήριζε ο Μίλτον Φρίντμαν, μια δεκαετία νωρίτερα. Η πολιτική έγινε αυστηρότερη και οι κυβερνήσεις ήταν έτοιμες να επιτρέψουν την αύξηση της ανεργίας προκειμένου να μειωθεί ο πληθωρισμός.
Με όρους του μοντέλου της αγοράς εργασίας, οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής αναγνώρισαν τότε ότι το πετρελαϊκό σοκ αύξησε το ποσοστό ανεργίας και σταθεροποιούσε τον πληθωρισμό.
Το γεγονός αυτό τους οδήγησε να εφαρμόσουν πολιτικές από την πλευρά της προσφοράς για να αποδυναμώσουν τα συνδικάτα μετατοπίζοντας την καμπύλη καθορισμού των μισθών προς τα κάτω και αυξάνοντας τον ανταγωνισμό σε μονοπωλιακούς κλάδους όπως οι τηλεπικοινωνίες, μετατοπίζοντας την καμπύλη καθορισμού των τιμών προς τα πάνω. Αυτές οι πολιτικές συνδέθηκαν στενά με την πρωθυπουργό Μάργκαρετ Θάτσερ στο Ηνωμένο Βασίλειο και τον Πρόεδρο Ρόναλντ Ρέιγκαν στις ΗΠΑ.
Επεκτείνοντας την απορρύθμιση από τις αγορές εργασίας και προϊόντων στο χρηματοπιστωτικό σύστημα, οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής της εποχής μετά το 1979 δημιούργησαν τις συνθήκες στις οποίες θα μπορούσαν να πολλαπλασιαστούν οι χρηματοοικονομικές πρακτικές που οδήγησαν στην παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση.
Ο Χάιμαν Μίνσκι είχε προειδοποιήσει ήδη από το 1982 πώς θα μπορούσε να συμβεί αυτό σε ήρεμες μακροοικονομικές συνθήκες. Κάποιοι δε, είχαν επαναλάβει τη σκέψη του Μίνσκι πολύ πριν από την κρίση
Στον παρακάτω πίνακα συνοψίζουμε τα μαθήματα που έδωσε η Οικονομία στους οικονομολόγους σε κάθε εποχή:
Μπορούμε να βγάλουμε τρία συμπεράσματα:
Οι οικονομολόγοι έχουν μάθει από τις επιτυχίες και τις αποτυχίες των τριών εποχών: Αν και η διαδικασία ήταν αργή, η οικονομία σήμερα είναι το αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας.
Οι επιτυχημένες πολιτικές σε κάθε εποχή δεν εμπόδισαν διαδικασίες θετικής ανατροφοδότησης που συνέβαλαν σε επόμενες κρίσεις: Κάθε εποχή πέτυχε αρχικά επειδή οι πολιτικές και οι θεσμοί που είχαν υιοθετηθεί αντιμετώπισαν τις αδυναμίες της προηγούμενης εποχής. Αλλά τότε οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής και οι οικονομολόγοι αιφνιδιάστηκαν όταν οι ενάρετοι κύκλοι μετατράπηκαν σε φαύλους κύκλους.
Καμία σχολή σκέψης δεν έχει συμβουλές πολιτικής που θα ήταν καλές για κάθε εποχή: Η αξία των ανταγωνιστικών προσεγγίσεων και γνώσεων εξαρτάται από την κατάσταση. Οι ιδέες τόσο του Φρίντμαν όσο και του Κέινς ήταν ουσιαστικές και οι οικονομολόγοι διδάχθηκαν πολλά.
Όταν η Γερμανία εισέβαλε στη Γαλλία το 1914 στην αρχή του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, ο Γάλλος στρατιώτης Αντρέ Μαζινό τραυματίστηκε στην επίθεση. Όταν αργότερα έγινε υπουργός Πολέμου, ήταν αποφασισμένος να κατασκευάσει μια απόρθητη γραμμή άμυνας, την οποία θυμόμαστε ως Γραμμή Μαζινό, σε περίπτωση που Γερμανοί στρατιώτες προσπαθούσαν να επιτεθούν πάλι στο μέλλον στη Γαλλία.
Όμως, στην αρχή του Β′ Παγκοσμίου Πολέμου, η επίθεση της Γερμανίας με τον κεραυνοβόλο πόλεμο που εφάρμοσε, χρησιμοποίησε τανκς και μηχανοκίνητα στρατεύματα. Οι Γερμανοί δεν παραβίασαν τη γραμμή Μαζινό, απλώς κατευθύνθηκαν γύρω από αυτήν και την περικύκλωσαν.
Οι οικονομολόγοι σήμερα προσπαθούν να αποφύγουν το λάθος του Μαζινό. Μια προσεκτική μελέτη της οικονομικής ιστορίας του περασμένου αιώνα και των αρχών του τρέχοντος, θα μας βοηθήσει να μην πολεμήσουμε απλώς τον «τελευταίο πόλεμο», αλλά να προετοιμαστούμε για όποιες νέες δυσκολίες προκύψουν.
***
Μιχάλης Κονιόρδος, Καθηγητής Τμήματος Διοίκησης Τουρισμού στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής