Με αφορμή το θάνατο του Μίκη Θεοδωράκη, επανήλθε στο δημόσιο διάλογο η συζήτηση για τον Ελληνικό πολιτισμό, την ελληνική παιδεία. Ανατρέχοντας στο Μανιφέστο των Λαμπράκηδων, ένα κείμενο που συνέταξε ο Θεοδωράκης, δημοσιεύτηκε στις 8 Ιουνίου 1963 και αποτέλεσε το πλαίσιο αρχών του Κινήματος Νεολαίας που μεσουράνησε τις δεκαετίες του ’50 και του ’60, διακρίνεται η επικαιρότητα των προταγμάτων που τέθηκαν τότε. Ο βασικός στόχος του Κινήματος και η κατευθυντήρια αρχή της δράσης του ήταν η επιδίωξη της καλλιέργειας του λαού, ιδίως της νεολαίας, και η ανύψωσή του μέσα από το φως του πολιτισμού και της τέχνης.
Στο πλαίσιο της δράσης της, η Νεολαία Λαμπράκη προχώρησε στο άνοιγμα κέντρων πολιτισμού σε όλη τη χώρα τα οποία και προμήθευσε με βιβλία, προσπαθώντας να εξασφαλίσει για την Νεολαία πρόσβαση στη γνώση και στον πολιτισμό. Στην αντίληψη της Νεολαίας Λαμπράκη κυριαρχεί η παραδοχή ότι ο Ελληνικός λαός χρειάζεται να κατανοήσει και να γνωρίσει την ταυτότητά του μέσα στο χρόνο για να μπορέσει να σταθεί με αξιοπρέπεια και προοπτική απέναντι στις προκλήσεις που αντιμετωπίζει.
Μέσα στο Μανιφέστο, ο Θεοδωράκης μέμφεται «τον γιγαντιαίο μηχανισμό διάδοσης (Ραδιόφωνο – Δίσκοι - Τηλεόραση- Εκδόσεις)» για το γεγονός ότι είναι «στραμμένος προς το φτηνό, το χυδαίο, το ανούσιο, το απάνθρωπο, το εκμαυλιστικό».
Η σημερινή πραγματικότητα του κυρίαρχου μέσου ενημέρωσης (τηλεόραση) εμπίπτει σε αυτόν τον χαρακτηρισμό: την τηλεοπτική σεζόν 2021-2022 θα προβληθούν 20 (!) ριάλιτι. Την ίδια στιγμή, οι «εκπομπές» που προβάλλονται έχουν ως κύριο περιεχόμενο τον σχολιασμό των ενδυματολογικών επιλογών «διάσημων προσώπων» και την αναπαραγωγή δηλώσεων ατόμων άνευ ουσίας, σημασίας και ποιότητας. Όλο αυτό εμπίπτει στον «πολιτισμό του Nitro», στην επικράτηση δηλαδή ως τρόπου ζωής του Lifestyle, του εύκολου εντυπωσιασμού και της επιφανειακότητας.
Το βασικό πρότυπο ζωής που κυριάρχησε και κυριαρχεί στη χώρα είναι να βγάλουμε λεφτά, να τα φάμε στα μπουζούκια, στα καζίνο και στις καφετέριες. Δηλαδή, ο ελεύθερος χρόνος μας να σπαταλάται σε δραστηριότητες που δεν απαιτούν σκέψη.
Η ταυτότητά μας ως άτομα και ως πολίτες έχει συνδεθεί με το πορτοφόλι μας και το πόσα αυτό μπορεί να μας εξασφαλίσει. Η γενιά των γονιών μας και των παππούδων μας έδινε «τις λίρες και τα ασημικά της» για να σπουδάσει τα παιδιά της και να γίνουν αυτά καλύτεροι άνθρωποι και να ζήσουν μία καλύτερη ζωή. Ξεχάσαμε ότι το καλύτερος άνθρωπος δεν σημαίνει πλουσιότερος σε όρους οικονομικούς. Η ετυμολογία της λέξης πλούσιος αναλύεται στη φράση «πλήρης ουσίας». Ποια είναι η ουσία μας ως Έλληνες το 2021;
Κάπου πήραμε τη ζωή μας λάθος. Και αδυνατούμε να βρούμε απαντήσεις και λύσεις στα αδιέξοδα, στα πολλά αδιέξοδα, με τα οποία είμαστε αντιμέτωποι. Χρειαζόμαστε να αλλάξουμε ριζικά τον τρόπο που σκεφτόμαστε, να επανεξετάσουμε τον τρόπο με τον οποίο έχουμε επιλέξει να ζούμε και το πώς ορίζουμε εν τέλει την ευτυχία μας.
Έχουμε παρακμάσει ως λαός γιατί έχουμε αποκοπεί από την φιλοσοφία, δηλαδή την ελεύθερη και κριτική σκέψη, έχουμε αποκοπεί από τη φύση και την αίσθηση ισορροπίας, μέτρου και αισθησιασμού που αυτή μας ενσταλάζει, έχουμε αποκοπεί από την γλώσσα μας, η οποία μπορεί να αποδώσει τις πλέον σύνθετες έννοιες με τη μέγιστη νοηματική πληρότητα, έχουμε αποκοπεί από την παράδοσή μας, την ιστορία μας και κυρίως τον πολιτισμό μας.
Όταν η χώρα καιγόταν τον Αύγουστο, στέλεχος της δεξιάς παράταξης αναρωτήθηκε γιατί ο πρωθυπουργός δεν κινητοποιεί την νεολαία του κόμματος του για να συνδράμει στην προσπάθεια αντιμετώπισης αυτής της πρωτοφανούς καταστροφής.
Αυτή η κινητοποίηση θα προϋπέθετε μία φοιτητική νεολαία – γενικώς, όχι απαραίτητα προσκείμενη σε κάποιο κόμμα - της οποίας τα μέλη θα ενστερνίζονταν τις αρχές του εθελοντισμού, της κοινωνικής προσφοράς και αλληλεγγύης, της συνδρομής προς τον δοκιμαζόμενο και πάσχοντα συνάνθρωπο, διοργανώνοντας δράσεις και αναλαμβάνοντας πρωτοβουλίες για την πραγμάτωση αυτών.
Χρονικά πρότερη προϋπόθεση για την διαμόρφωση τέτοιων τάσεων στο «φοιτητόκοσμο» είναι μία εκπαιδευτική διαδικασία που θα καλλιεργεί την κριτική σκέψη των μαθητών και θα τους ευαισθητοποιεί ως προς τα σύγχρονα κοινωνικά ζητήματα, αξιοποιώντας τα σύγχρονα εργαλεία της τεχνολογίας και τις δυνατότητες τους.
Παράλληλα, στο πλαίσιο αυτό, θα ήταν θεμιτό να επανασυστήσουμε τον πολιτισμό και την τέχνη ως κατ’ εξοχήν βιωματικά φαινόμενα: το θέατρο, η μουσική, οι επισκέψεις σε μουσεία θα πρέπει να λάβουν το χαρακτήρα μίας γνωριμίας με τον εαυτό μας, μίας επικοινωνίας με τον ψυχικό και αισθητικό κόσμο του καλλιτέχνη, που μας βοηθά να επικοινωνήσουμε τον συναισθηματικό κόσμο μας και ταυτόχρονα μας μαθαίνει να είμαστε δεκτικοί απέναντι στα συναισθήματα και την κοσμοαντίληψη ενός άλλου, συνήθως αγνώστου προς εμάς.
Μία τέτοιου είδους εκπαίδευση θα καθίστατο ελκυστική προς τα παιδιά, θα τους έδινε λόγους να πηγαίνουν με χαρά στο σχολείο, ιδίως με δεδομένη την κοινωνική απομόνωση που φαίνεται να επιβάλλει η ψηφιοποίηση και η επέλαση της «virtual reality».
Είναι τόσες οι ώρες που δαπανάμε να συζητάμε για τον μισητό εξωτερικό εχθρό, ξεχνώντας ότι ο πιο ύπουλος εχθρός είναι πάντα εντός των τειχών. Ο αφανισμός μας ως έθνος και ως κράτος δεν θα προκύψει από μία στρατιωτική εισβολή. Τετρακόσια χρόνια οθωμανικής κατάκτησης δεν κατόρθωσαν να σβήσουν τον Ελληνισμό. Αντίθετα, θα σβήσουμε αργά και επώδυνα γιατί χάσαμε το είναι μας, μάθαμε να επιβιώνουμε χωρίς να δημιουργούμε.