Το 2015, με πρωτοβουλία των προέδρων της Πολωνίας, Άντζεϊ Ντούντα, και της Κροατίας, Κολίντα Γκράμπαρ Κιτάροβιτς, συστάθηκε η Πρωτοβουλία των Τριών Θαλασσών (3SI). Πρόκειται για ένα forum αποτελούμενο από 13 χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης (Αυστρία, Βουλγαρία, Ελλάδα, Εσθονία, Κροατία, Λετονία, Λιθουανία, Ουγγαρία, Πολωνία, Ρουμανία, Σλοβακία, Σλοβενία, Τσεχία), το οποίο συνδέει τη Βαλτική θάλασσα με τον Εύξεινο πόντο και την Αδριατική. Με την είσοδο της Ελλάδας κατά τη Σύνοδο του Βουκουρεστίου το Σεπτέμβριο του 2023, στη λίστα των θαλασσών προσετέθη και η ανατολική Μεσόγειος. Όλα τα κράτη- μέλη ανήκουν στην οικογένεια της Ευρωπαϊκής Ένωσης, καλύπτουν περίπου το 30% της έκτασής της και παράγουν το 10% του ευρωπαϊκού ΑΕΠ.
Στους στρατηγικούς εταίρους που υποστηρίζουν την εν λόγω Πρωτοβουλία συγκαταλέγονται η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η Γερμανία και οι ΗΠΑ ενώ κατά τη Σύνοδο του Βουκουρεστίου καθεστώς εταίρου απέκτησαν ακόμη δυο κράτη, η Ουκρανία και η Μολδαβία.
Κύριοι στόχοι του εγχειρήματος είναι η οικονομική ανάπτυξη, η ενίσχυση της συνοχής της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των διατλαντικών δεσμών καθώς και η καλύτερη διασυνδεσιμότητα μεταξύ των κρατών-μελών. Όπως τονίστηκε στο ανακοινωθέν της Συνόδου της Ρίγας τo 2022, «το forum θα επιδιώξει να μειώσει το χάσμα μεταξύ ανατολικής και δυτικής Ευρώπης και να επιτύχει περισσότερη συνοχή, ευημερία και ανθεκτικότητα στην ανατολική και κεντρική Ευρώπη».
Η ενίσχυση της περιφερειακής συνεργασίας και η ανάπτυξη των υποδομών στους τομείς των μεταφορών και της ενέργειας, καθώς και στον ψηφιακό τομέα, με στόχο τη διασύνδεση Βορρά-Νότου αποτελούν βασικούς πυλώνες. Δοθέντος ότι επί Σοβιετικής Ένωσης είχε δοθεί προτεραιότητα στη σύνδεση Ανατολής-Δύσης, η διασυνδεσιμότητα στον άξονα Βορρά-Νότου παρουσιάζει αρκετά κενά, τα οποία επιχειρείται να καλυφθούν μέσω της 3SI. Ταυτοχρόνως, οι διακρατικές αυτές συνέργειες θεωρούνται σημαντικές για την ολοκλήρωση της ενιαίας ευρωπαϊκής αγοράς, όπως υπογραμμίστηκε και στο ανακοινωθέν της Συνόδου του Ντουμπρόβνικ το 2016.
Το 2019, δημιουργήθηκε το Επενδυτικό Ταμείο της Πρωτοβουλίας των Τριών Θαλασσών (3SIIF) στο Λουξεμβούργο, με στόχο την προσέλκυση κεφαλαίων για την υλοποίηση διαφόρων project με έμφαση στους τομείς των μεταφορών, της οικονομίας, των ενεργειακών υποδομών, της προστασίας του περιβάλλοντος, της έρευνας και ανάπτυξης και των ψηφιακών επικοινωνιών. Στο Ταμείο μπορούν να συμμετέχουν όχι μόνο κράτη αλλά και συνταξιοδοτικά funds και ιδιώτες επενδυτές.
Στη σύνοδο του 2018 καταρτίστηκε μια λίστα έργων υποδομών πρώτης προτεραιότητας, η οποία περιλάμβανε 48 project. Η λίστα έχει πλέον επικαιροποιηθεί και σήμερα συμπεριλαμβάνει 91 project, το 48% εκ των οποίων στον τομέα των μεταφορών, το 38% στον ενεργειακό τομέα και το 14% στον ψηφιακό τομέα. Ο συνολικός προϋπολογισμός τους αγγίζει τα 168,4 δισ. δολάρια. Η ΕΕ αποτελεί σημαντικό χρηματοδότη για την υλοποίηση έργων υποδομής στην περιοχή, παρέχοντας πάνω από 150 δισ. ευρώ κατά το διάστημα 2014-2020.
Ένας εκ των βασικών υποστηρικτών της Πρωτοβουλίας των Τριών Θαλασσών είναι οι ΗΠΑ, οι οποίες έχουν εκφράσει τη στήριξή τους τόσο δια στόματος του πρώην προέδρου Ντόναλντ Τραμπ όσο και μέσω ψηφίσματος της Βουλής των Αντιπροσώπων.
Βασικός λόγος της στάσης της Ουάσιγκτον είναι το γεγονός ότι η Πρωτοβουλία θεωρήθηκε εξαρχής ανάχωμα στην επέκταση της επιρροής της Ρωσίας και Κίνας στην περιοχή, της μεν στον ενεργειακό τομέα, της δε στον τομέα των υποδομών και στον ψηφιακό τομέα.
Επιδίωξη των χωρών της περιοχής είναι η ενίσχυση της ενεργειακής ασφάλειας, καθώς και η μείωση της εξάρτησης από τους ρωσικούς ενεργειακούς πόρους που διοχετεύονται μέσω του δικτύου αγωγών. Υπό αυτό το πρίσμα, η Πρωτοβουλία δύναται να συμβάλλει στην προώθηση των αμερικανικών οικονομικών συμφερόντων στην ανατολική Ευρώπη, δημιουργώντας προοπτικές εμβάθυνσης της συμμετοχής των ΗΠΑ στα περιφερειακά ενεργειακά ζητήματα.
Έχοντας καταστεί ενεργειακά αυτάρκεις, οι ΗΠΑ αποτελούν πλέον εξαγωγέα υδρογονανθράκων. Έχουν εισέλθει δυναμικά στην αγορά του υγροποιημένου φυσικού αερίου (LNG), με τις εξαγωγές του στην Ευρώπη, ιδίως μετά την έναρξη του πολέμου στην Ουκρανία και την επιβολή κυρώσεων στη Ρωσία, να έχουν αυξηθεί κατακόρυφα. Ενδεικτικά, το μεγαλύτερο ποσοστό LNG που φθάνει στον τερματικό σταθμό Κρκ στην Κροατία είναι αμερικανικής προέλευσης. Υπό αυτό το πλαίσιο, η διασφάλιση και επέκταση της συνδεσιμότητας μεταξύ των κρατών-μελών μέσω της υλοποίησης κάποιων εκ των project που συμπεριλαμβάνονται στη λίστα προτεραιοτήτων θα μπορούσαν να συμβάλλουν στην απρόσκοπτη μεταφορά και την περαιτέρω ενίσχυση των εξαγωγών αμερικανικών φυσικών πόρων.
Επίσης, οι ΗΠΑ προσβλέπουν και ενθαρρύνουν την επέκταση της περιφερειακής οδικής και σιδηροδρομικής διασύνδεσης διότι θα συμβάλει στην ενίσχυση της συνοχής και ασφάλειας της ανατολικής πτέρυγας του ΝΑΤΟ.
Χαρακτηριστική είναι η στήριξη στην κατασκευή του αυτοκινητοδρόμου Via Carpathia, ο οποίος θα ξεκινά από την Klaipeda της Λιθουανίας και μέσω Πολωνίας, Σλοβακίας, Ουγγαρίας, Ρουμανίας και Βουλγαρίας θα καταλήγει στη Θεσσαλονίκη. Θα υπάρχει παράκαμψη και προς το λιμάνι της Κωστάντζας στη Ρουμανία, γεγονός που θα δημιουργήσει μια εναλλακτική και αρκετά συντομότερη διαδρομή έναντι της θαλάσσιας που συνδέει την Ελλάδα με τη Ρουμανία μέσω των Στενών των Δαρδανελλίων και του Εύξεινου πόντου. Δεδομένου ότι όλες οι χώρες από τις οποίες διέρχεται είναι μέλη της συμμαχίας, θα καταστεί δυνατή η γρηγορότερη κινητοποίηση και μεταφορά νατοϊκών στρατευμάτων από τη Θεσσαλονίκη ή τη βάση της Αλεξανδρούπολης προς την ανατολική και κεντρική Ευρώπη.
Από την άλλη, η 3SI κρίνεται ότι μπορεί να λειτουργήσει και ως εναλλακτική πλατφόρμα συνεργασίας έναντι της του σχήματος συνεργασίας 17+1 που προωθεί το Πεκίνο, περιορίζοντας τις κινεζικές επενδύσεις, ιδίως στον τομέα των υποδομών και των μεταφορών. Σημειώνεται, ωστόσο, ότι ενώ κάποιες χώρες συμμερίζονται την επιφυλακτικότητα των ΗΠΑ ως προς τη δράση της Κίνας, με τη Λιθουανία, την Εσθονία και τη Λετονία να έχουν, μάλιστα, αποχωρήσει από το σχήμα, άλλες έχουν ήδη συνάψει συμφωνίες (π.χ. Ουγγαρία) θεωρώντας επωφελή για τα συμφέροντά τους τη διμερή συνεργασία.
Εντούτοις, το εγχείρημα έχει να αντιμετωπίσει μια σημαντική πρόκληση, την ελλιπή χρηματοδότηση. Προσώρας, παρατηρείται έλλειμμα περίπου 500 δισ. δολαρίων στις επενδύσεις στον τομέα των υποδομών. Από τα 168 δισ. δολάρια που απαιτούνται συνολικά για την εκπόνηση όλων των project, έχει εξασφαλιστεί το 62% της χρηματοδότησης, με το επενδυτικό ταμείο της Πρωτοβουλίας να καλύπτει μόλις το 9%.
Το Φεβρουάριο του 2020, στη Σύνοδο Ασφαλείας του Μονάχου, ο τότε υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, Μάικ Πομπέο, ανακοίνωσε την πρόθεση της Ουάσιγκτον να παράσχει 1 δισ. δολάρια για επενδύσεις στην ενέργεια. Ωστόσο, μέχρι τώρα, έχουν διατεθεί περίπου 300 εκ. δολάρια.
Ως αποτέλεσμα, από τα 91 project, μόλις 5 έχουν ολοκληρωθεί (ο σταθμός συμπίεσης στο κροατικό σύστημα μεταφοράς φυσικού αερίου, το project FAIRway Danubeσε Αυστρία, Βουλγαρία, Κροατία, Ουγγαρία, Ρουμανία και Σλοβακία, ο διασυνδετήριος αγωγός φυσικού αερίου Πολωνίας-Λιθουανίας (GIPL) (οι 2 χώρες υπέβαλαν ξεχωριστές προτάσεις χρηματοδότησης), και ο τερματικός σταθμός κοντέινερ βαθιάς θάλασσας Ριέκα-Ζάγκρεμπ) και σε 27 σημειώνεται πρόοδος.
Τέλος, ένα ζήτημα που τίθεται είναι εάν οι κυβερνήσεις των κρατών-μελών θα δώσουν έμφαση στην προώθηση του forum ή αν θα προτιμήσουν άλλα σχήματα περιφερειακής ή πολυμερούς συνεργασίας.
Συμπερασματικά, η Πρωτοβουλία των Τριών Θαλασσών είναι ένα φιλόδοξο project, το οποίο έχει τις προοπτικές να ενισχύσει την περιφερειακή συνεργασία και ανάπτυξη. Το μέλλον του θα εξαρτηθεί τόσο από την εξεύρεση οικονομικών πόρων για την υλοποίηση όλων των σχεδίων που έχουν καταρτιστεί όσο και από την πολιτική βούληση και τη στήριξη των εθνικών κυβερνήσεων.