Αφορμή για το παρόν κείμενο στάθηκαν δύο περιστατικά που μου συνέβησαν τις προηγούμενες μέρες. Το πρώτο ήταν σε μία καφετέρια, όπου σε μία συνομιλία μου μεταφέρθηκε η άποψη πως ο μόνος συνεπής φιλελεύθερος πολιτικός στην Ελλάδα ήταν ο αρχηγός ενός εξωκοινοβουλευτικού κόμματος από αυτά που αποθεώνουν την ελεύθερη οικονομία μα αντιτίθενται στην άφιξη αλλόθρησκων μεταναστών για την προστασία του έθνους/γένους.
Το δεύτερο περιστατικό ήταν η αναδημοσίευση μίας ανάρτησης στο Facebook,η οποία, με αφορμή το πρόσφατο περιστατικό σεξουαλικής επίθεσης σε μία φοιτήτρια την ώρα που αυτή βρισκόταν στη βιβλιοθήκη, κατηγορούσε τους «φιλελέδες», επειδή καλλιεργούν τη συλλογιστική του «με αυτά που φορούσε, καλά να πάθει».
Γιατί η φιλελεύθερη θεώρηση των πραγμάτων έχει τόσο αρνητική χροιά;
Η Ελληνική κοινωνία έχει ομολογουμένως αριστερό ιδεολογικό πρόσημο ενώ από πάνω της κρεμόταν για χρόνια και το επιχείρημα-σκιάχτρο* του νεοφιλελευθερισμού. Πλέον όμως παρατηρείται κι ένα αντίπαλο ρεύμα, καθώς το 2014 ιδρύθηκε το πρώτο think tank φιλελεύθερων μελετών στην Ελλάδα, αλλά και στις εκλογές του 2019 οι αυτοπροσδιοριζόμενοι ως φιλελεύθεροι πολιτικοί ήταν αρκετοί.
Το γεγονός αυτό δε θα πρέπει να ληφθεί ως μια ιδεολογική νίκη του φιλελευθερισμού και αυτό γιατί η αντίληψη, η οποία κινδυνεύει να παγιωθεί στην Ελληνική κοινωνία είναι πως ο φιλελευθερισμός είναι μία αμιγώς οικονομική ιδεολογία σύμφωνα με την οποία η μεγιστοποίηση των οικονομικών επιδόσεων είναι το μόνο ζητούμενο και το οποίο μπορεί μόνο να επιτευχθεί με εξάλειψη του κρατικού τομέα και αφήνοντας ελεύθερη την ιδιωτική πρωτοβουλία.
Η παραπάνω θεώρηση είναι εύκολο να αντικρουστεί από τους αντιτιθέμενους στον φιλελευθερισμό καθότι αφενός κάποιες δομές και λειτουργίες της κοινωνίας θεωρούνται από την κοινή γνώμη ως ιδιαίτερα ευαίσθητες ώστε να παραχωρηθούν στον ιδιωτικό τομέα, αφετέρου σε μία κοινωνία αμιγώς οικονομική και δίχως επιβλέποντα υπάρχει ο φόβος της απόλυτης επικράτησης του οικονομικά ισχυρότερου. Τέλος, οι ιδέες των αποτελεσματικών αγορών και της αυτορύθμισης ( της ικανότητας δηλαδή του ιδιωτικού τομέα να προστατεύει των εαυτό του και να λειτουργεί αποδοτικά ) κατέρρευσαν στην πράξη το 2008, όταν και ο χρηματοπιστωτικός τομέας των ΗΠΑ, που με τις ευλογίες του τότε διοικητη της FED, Alan Greenspan, είχε αφεθεί να αυτορρυθμίζεται, κατέρρευσε.
Ποια είναι λοιπόν η πραγματική διάσταση του φιλελευθερισμού;
Για τον πραγματικά φιλελεύθερο, η προς μεγιστοποίηση μεταβλητή είναι αυτή της ελευθερίας, κάθε ελευθερίας. Η οικονομική ελευθερία έχει μεν μία δεσπόζουσα θέση καθώς οδηγεί στην οικονομική ανάπτυξη και την ευημερία, αλλά παραμένει ένα μέσον επιδίωξης άλλων ελευθεριών, δεν είναι αυτοσκοπός. Εξάλλου οικονομικές ελευθερίας είχαν παραχωρήσει και ανελεύθερα καθεστώτα, πετυχαίνοντας οικονομική ανάπτυξη, χωρίς όμως να έχουν πραγματικά ελεύθερους και ευημερούντες πολίτες.
Επιπλέον ένας φιλελεύθερος δεν απορρίπτει πλήρως το κράτος. Το όραμα μίας καπιταλιστικής κοινωνίας δίχως κράτος έχει παραχωρηθεί στους αναρχοκαπιταλιστές. Το κράτος μαζί με τους θεσμούς υπάρχει ως εγγυητής των ελευθεριών, της τήρησης των συμφωνηθέντων (κάτι που αποτελεί θεμελιώδη λίθο της φιλελεύθερης κοινωνίας) και μαζί με τους επί μέρους θεσμούς και τις ανεξάρτητες αρχές διορθώνει τις στρεβλώσεις των αγορών. Ωστόσο αναγνωρίζουμε πως το κράτος δύναται να επεμβαίνει υστερόβουλα μιας και αποτελείται από άτομα που επιδιώκουν τα δικά τους συμφέροντα ( για αυτό είναι απαραίτητη η ύπαρξη των checks and balances, δηλαδή οι περιορισμοί και ο αλληλοέλεγχος των επιμέρους κρατικών θεσμών προς αποφυγή αυθαιρεσιών) , αλλά και με λάθος τρόπο, αφού λόγω της γραφειοκρατικής δομής του, εκεί που χρειάζεται νυστέρι συνήθως επεμβαίνει με τσεκούρι. Για αυτούς τους λόγους όταν εξετάζεται το ενδεχόμενο ρύθμισης των αγορών, το κράτος φέρει το βάρος να αποδείξει την ικανότητα του να ρυθμίσει επιτυχώς την αγορά και όχι η αγορά να αποδείξει πως αν αφεθεί μπορεί να λειτουργήσει αποδοτικά.
Αυτή η θεώρηση σε καμία περίπτωση δεν σημαίνει πως στο φιλελεύθερο πλαίσιο θεωρείται θεμιτό ο οικονομικά ισχυρός να έχει την ασύδοτη ελευθερία να επιβάλλεται στους υπολοίπους. Για παράδειγμα, μία εταιρεία με μονοπωλιακή δύναμη, κάνοντας κατάχρηση της δεσπόζουσας θέσης της, περιορίζει την ελευθερία των υπόλοιπων συμμετεχώντων στην αγορά, πράγμα ανεπίτρεπτο για έναν φιλελεύθερο.
Γιατί λοιπόν ο φιλελευθερισμός δεν είναι ευρύτερα διαδεδομένος;
Ίσως επειδή σε αντίθεση με υπόλοιπες ιδεολογίες ο φιλελευθερισμός δεν υπόσχεται λύσεις σε όλα τα προβλήματα, ούτε ουτοπίες, παρά μόνο έναν διαρκή αγώνα για περισσότερες ελευθερίες. Επιπλέον, η φιλελεύθερη θεώρηση δεν υποδεικνύει έναν εχθρό υπεύθυνο για όλα τα δείνα της ανθρωπότητας, αλλά καθιστά το άτομο υπεύθυνο της ευημερίας του. Τέλος προϋποθέτει την ανοχή στα πιστεύω και τις προτιμήσεις των άλλων, όποιες κι αν είναι αυτές**.
Φυσικά δεν μπορεί να αναλυθεί μία ολόκληρη ιδεολογία σε μερικές εκατοντάδες λέξεις ενός blog, όμως μετά από σκέψη μπορώ σίγουρα να απαντήσω πως κάποιος που θέλει να περιορίσει την ελευθερία και την ευημερία ανθρώπων ( νόμιμα ή παράνομα) με βάση την καταγωγή τους , τα πιστεύω τους ή την ροπή τους προς τεκνοποίηση δεν μπορεί να λέγεται φιλελεύθερος. Όπως φιλελεύθερος δεν μπορεί να λέγεται κάποιος που θα υπονοήσει πως μία κοπέλα δε μπορεί να ντυθεί με τον τρόπο που προτιμά, αλλά θα πρέπει να ντυθεί με τρόπο που κάποιος τρίτος υποδεικνύει.
Θα ήταν πραγματικά χρήσιμο αν τόσο οι αυτοαποκαλούμενοι υποστηρικτές όσο και όσοι αντιτίθενται στο φιλελεύθερο ιδεώδες να προσπαθήσουν πριν αναλύσουν τον φιλελευθερισμό να σπάσουν τη λέξη στα επί μέρους συνθετικά της....
*Ένας ορισμός που διάβασα και υιοθέτησα από ένα κείμενο του καθηγητή κ. Αριστείδη Χατζή σύμφωνα με τον οποίο όταν δε μπορείς πραγματικά να αποδομήσεις κάτι, φτιάχνεις μία στρεβλή εκδοχή του και αποδομείς εκείνη.
** Ναι ακόμα οι απόψεις που είναι κατά της φιλελεύθερης δημοκρατίας πρέπει να προστατεύονται. Ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της φιλελεύθερης δημοκρατίας είναι πως δίνει βήμα στους επικριτές της και επιβιώνει.