«Εκείνο το απόγευμα, και είναι το μόνο τελευταίο που ξέρουμε, διάβασε τις αγγλικές εφημερίδες που τον κατακρεουργούσαν και νιώθω ότι κατέρρευσε. Ενώ λίγα χρόνια πριν όλος ο ξένος τύπος τον αποθέωνε ως σωτήρα, τώρα τον παρουσίαζαν ως τύραννο...
Από την ώρα που έμεινε μόνος του στο γραφείο του στο κυβερνείο κανείς δεν ξέρει τι ακριβώς συνέβη και τι έκανε. Οπότε όλη η συνθήκη της ταινίας είναι μυθοπλασία. Πέρασα πολύ καιρό μέχρι να συνειδητοποιήσω ότι το μυαλό μου έτρεχε χωρίς να το θέλω σε αυτήν ακριβώς τη συνθήκη. Στις στιγμές του τέλους».
Tο docudrama του Γιώργου Γκικαπέππα «Η τελευταία νύχτα» μας μεταφέρει στο Ναύπλιο του 1831, όπου την τελευταία νύχτα πριν τη δολοφονία του, ο πρώτος Κυβερνήτης της Ελλάδας, Ιωάννης Καποδίστριας, ξαναζωντανεύει στη μνήμη του τα πρόσωπα που σημάδεψαν τη ζωή του.
Η ταινία, με τον ηθοποιό Σπύρο Σταμούλη στον κεντρικό ρόλο, προβάλλεται σε πρώτη τηλεοπτική μετάδοση στο Cosmote History HD ανήμερα της 189ης επετείου από τη δολοφονία του Έλληνα κυβερνήτη, την Κυριακή 27 Σεπτεμβρίου.
Ο (κινηματογραφικός) σκηνοθέτης Γιώργος Γκικαπέππας μιλά στη HuffPost για τον διπλωμάτη και τον άνθρωπο Καποδίστρια, την ιστορική μνήμη, τις ενοχές και τα στερεότυπα του παρελθόντος και κυρίως, την ανάγκη για μία άλλη ανάγνωση της Ιστορίας.
-Πώς προέκυψε η ταινία - ντοκιμαντέρ μετά τη δραματοποιημένη σειρά «Ιωάννης Καποδίστριας: Η ζωή και το έργο του»; Για ποιόν λόγο νιώσατε την ανάγκη να επανέλθετε και μάλιστα, στην τελευταία νύχτα του πρώτου Κυβερνήτη της Ελλάδας;
Όταν τελειώνεις κάτι πάντα έχεις εκκρεμότητες. Αναρωτιέσαι αν τα έκανες όλα όπως θα ’θελες, αν δόθηκες όσο έπρεπε, αν εξάντλησες όλα τα όρια και πολλά άλλα τέτοια ερωτήματα. Πόσω μάλλον όταν έχεις να κάνεις με ιστορικά πρόσωπα από τα οποία σε χωρίζουν δύο αιώνες. Δε νομίζω ότι μπορεί να χωρέσει η ζωή ενός ανθρώπου στην οποιαδήποτε διάρκεια ενός έργου. Το μόνο που μπορείς να κάνεις είναι να ζωντανέψεις κάποια συμβάντα και στιγμές χωρίς να είσαι ποτέ σίγουρος αν έπρεπε να προσθέσεις κι άλλα ή να αλλάξεις κάποια... Ατέρμονη διαδικασία.
Όταν ολοκληρώθηκε η σειρά, κουβεντιάζοντας με το Cosmote History, με ρώτησαν αν ήθελα να κάνω κάτι ακόμα και άρχισα να μιλάω για σκηνές που δεν μπόρεσα να γυρίσω επειδή απαιτούσαν προδιαγραφές υπερπαραγωγής, για μεγάλες στιγμές που δεν μπόρεσα να χωρέσω κλπ. Και τότε μού πρότειναν να κάνω μια τηλεταινία με καινούργιο σενάριο και εντελώς διαφορετική προσέγγιση. Κάθισα λοιπόν και ξαναδιάβασα, έψαξα, ανέτρεξα και σε άλλες πηγές με διαφορετική ματιά και έγραψα ένα σενάριο βασισμένο στις τελευταίες στιγμές του, ένα σενάριο που όταν το έστειλα στην Cosmote TV μού είπαν «μας αρέσει πολύ, πάμε». Και να πω την αλήθεια εντυπωσιάστηκα. Δεν περίμενα να μού πουν «ναι» στο πείραμα που τους πρότεινα. Γιατί μιλάμε για ένα πείραμα για τις τελευταίες δώδεκα φανταστικές ώρες του Καποδίστρια.
-Ποιά πρόσωπα συναντά, ανακαλεί, εκείνη την τελευταία νύχτα; Σε ποιόν βαθμό είναι fiction, μυθοπλασία και σε ποιο βαθμό κατάθεση πραγματικών γεγονότων; Οι ιστορικές πηγές τι μαρτυρούν για εκείνη την νύχτα;
Κανείς δεν ξέρει τι συνέβη εκείνη την τελευταία νύχτα. Πάντως ήταν μια νύχτα που ήρθε ύστερα από 3,5 χρόνια ενός αξεπέραστου έργου δημιουργίας μιας κρατικής υποδομής από το μηδέν, ενός αγώνα σε όλα τα μέτωπα, με μια χώρα εξαθλιωμένη από τους πολέμους και τις αρρώστιες και σε εμπόλεμη κατάσταση όταν την ανέλαβε. Απορώ πώς άντεξε και αυτά τα 3,5 χρόνια. Ήταν μια νύχτα επίσης που ήρθε ύστερα από ένα τραγικό καλοκαίρι γεμάτο ανταρσίες, ανελέητη αντιπολίτευση και εμφυλιοπολεμικό κλίμα που οδήγησε στην πυρπόληση του ελληνικού στόλου στον Πόρο από ελληνικά χέρια.
Εκείνο το απόγευμα, και είναι το μόνο τελευταίο που ξέρουμε, διάβασε τις αγγλικές εφημερίδες που τον κατακρεουργούσαν και νιώθω ότι κατέρρευσε. Ενώ λίγα χρόνια πριν όλος ο ξένος τύπος τον αποθέωνε ως σωτήρα, τώρα τον παρουσίαζαν ως τύραννο...
Από την ώρα που έμεινε μόνος του στο γραφείο του στο κυβερνείο κανείς δεν ξέρει τι ακριβώς συνέβη και τι έκανε. Οπότε όλη η συνθήκη της ταινίας είναι μυθοπλασία. Πέρασα πολύ καιρό μέχρι να συνειδητοποιήσω ότι το μυαλό μου έτρεχε χωρίς να το θέλω σε αυτήν ακριβώς τη συνθήκη. Στις στιγμές του τέλους.
Τι συμβαίνει σε έναν άνθρωπο που έδωσε τα πάντα και εργάστηκε εξαντλητικά και αμισθί όταν του λες “τελείωσες”. Νιώθω ότι σ’ εκείνες τις στιγμές της συντριβής, θες δε θες αρχίζεις να θυμάσαι. Από πού ήρθες, τι μονοπάτι χάραξες και πού τελικά βρέθηκες. Και μέσα σε όλο αυτό το βύθισμα, ξανασυναντάς τα πρόσωπα που σε σημάδεψαν, και θετικά και αρνητικά. Όταν ανακαλείς τη ζωή σου βήμα βήμα, μοιραία κοιτάζεις πρόσωπα. Φαντάστηκα ότι θα είχε ενδιαφέρον να δουλέψω σ’ αυτή τη συνθήκη, με βωβούς νεκρούς και ζωντανούς ανάμεσά του να τους κοιτάζει και να τον κοιτάζουν. Δίκη; Απολογία; Ο τελευταίος χορός; Δεν ξέρω. Τα πρόσωπα σ’ αυτή την αίθουσα της μνήμης είναι υπαρκτά όπως και οι ιστορικές συγκυρίες που τα έφεραν κοντά του σε όλη τη διάρκεια της ζωής του. Η συνθήκη είναι φανταστική και πυροδότησε το πείραμα της ταινίας.
-Ποιό ήταν το ευάλωτο σημείο του Καποδίστρια -του κορυφαίου Ευρωπαίου διπλωμάτη και πολιτικού ανδρός, αλλά και του ανθρώπου; Κάνατε δύο χρόνια έρευνα πριν από το ντοκιμαντέρ, συνεπώς έχετε σαφή εικόνα.
Για να είμαι ειλικρινής, ούτε και τώρα έχω εντελώς σαφή εικόνα. Ποτέ νομίζω δεν θα έχει κανείς σαφή εικόνα για έναν άνθρωπο που δεν γνώρισε και προσπαθεί να τον μαντέψει. Όταν ο ιστορικός επιμελητής, ο Ανδρέας Κούκος, μού παρέδιδε έρευνα και μελέτες για το έργο του και την πολιτική του σταδιοδρομία, καθόμουν και αναρωτιόμουν άπειρες φορές για τη συμπεριφορά του, ήθελα να τον εξηγήσω.
Πώς μπορείς να ζωντανέψεις ένα πρόσωπο της σφαίρας του μύθου; Είχα πολύ άγχος όλην αυτήν την περίοδο. Συνεχώς ανέτρεχα σε επιστολές του και προσπαθούσα να βρώ στη γραφή και στο ύφος του στοιχεία της ταυτότητάς του. Μετά ανέτρεχα στη δράση και τις αποφάσεις του και προσπαθούσα να συνδέσω στοιχεία του παρελθόντος του με την κατοπινή συμπεριφορά. Γιατί είναι άλλο να μιλάς για έναν άνθρωπο και άλλο να τον δείχνεις να συμπεριφέρεται. Πρέπει να έχεις απαντήσεις. Διάβασα και πολλά κείμενα της Ρωξάνδρας Στούρτζα, της μακρινής αγαπημένης του, κείμενα για κείνον και την ιστορική περίοδο, πολλά από τα οποία αξιοποίησα στην ταινία. Είναι πολύ σημαντικό για μένα να μιλάς για έναν άντρα από τα μάτια μιας γυναίκας. Είναι πολύ πιο ολοκληρωμένη η προσέγγιση. Και από αυτήν την άποψη, αυτός ο άτεγκτος και αλύγιστος άνθρωπος, ο «ξεροκέφαλος», όπως τον έχουν αποκαλέσει πολλοί σύγχρονοι ιστορικοί είχε και αδυναμίες όπως όλοι οι άνθρωποι. Τού χρέωναν ναρκισσισμό και εγωκεντρισμό, αλλά αυτά χρεώνονται σε όλους όσους ο σκοπός τους υπερβαίνει τα ανθρώπινα όρια και την καθημερινότητα. Δεν μιλάμε για κανονικές αναγνωρίσιμες προσωπικότητες. Όλα αυτά τα πρόσωπα απαιτούν άλλου είδους προσέγγιση για να τα ερμηνεύσεις, δεν γίνεται με στερεότυπα. Γνωρίζω επίσης ότι ένιωθε μεγάλη συμπόνοια για τον άνθρωπο. Πρέπει να είχε μεγάλο αίσθημα πόνου και κατανόησης μέσα του για κάθε αδύναμο. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι ξεκίνησε από γιατρός.
-Το πιο δυνατό;
Το πιο δυνατό του σημείο πιστεύω ότι ήταν η αίσθηση χρέους που είχε σε υπερθετικό βαθμό και η αφοσίωσή του. Είναι από τις προσωπικότητες ορόσημο της σύγχρονης Ιστορίας γιατί αφοσιωνόταν τόσο πολύ και εργαζόταν εξαντλητικά με στόχο να βρει τους μηχανισμούς για το όραμα. Και είναι κάτι που με μαγεύει συνεχώς πάνω του. Γιατί δεν μπορεί να υπάρχει όραμα χωρίς τους μηχανισμούς για την πραγματοποίησή του. Και αυτό έκανε σε όλη του τη ζωή. Δεν παράτησε ποτέ τίποτα. Αγωνίστηκε για την ελευθερία και την παιδεία όσο λίγοι και έβρισκε τρόπο να ξεπερνά τις διαδικασίες και να επινοεί λύσεις που τις εφάρμοζε. Έγραφε ασταμάτητα και ποτέ, μα ποτέ, δεν λύγισε. Αυτό που συνέβη στο τέλος είναι ότι κουράστηκε. Την τελευταία νύχτα νομίζω ότι ήδη ήξερε το τέλος που ερχόταν. Και δεν ήθελε να πεθάνει αμαχητί. Ήξερε πού πήγαινε το πρωί. Το είχε γράψει άλλωστε δυο βδομάδες νωρίτερα σε μια επιστολή του: «εγώ θα κάνω αυτό που πίστευα και πιστεύω και ό,τι είναι να γίνει ας γίνει».
-Εάν με έναν μαγικό τρόπο μπορούσατε να συναντήσετε τον Ιωάννη Καποδίστρια, τι θα του λέγατε;
Δεν ξέρω αν είχα λόγια. Θα τον έπαιρνα μια αγκαλιά μάλλον και θα του ζητούσα να με συγχωρέσει αν έκανα λάθη ή δεν μάντεψα σωστά για κείνον.
-«Η τελευταία νύχτα» (που συμμετείχε στο 22ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης) κάνει τηλεοπτική πρεμιέρα στις 27 Σεπτεμβρίου, ανήμερα της επετείου από τη δολοφονία του Καποδίστρια. Πέρα από λόγους marketing, η επιλογή της ημερομηνίας έχει κάποια άλλη σημασία για εσάς;
Καλό είναι να θυμόμαστε τα μεγάλα σταυροδρόμια της Ιστορίας. Να θυμόμαστε ότι στις 27 του Σεπτέμβρη η Ελλάδα του 1831 έδειξε το πρόσωπό της. Ένα μωσαϊκό μάλλον από πρόσωπα και καταστάσεις που έρχονταν από πολύ παλιά, με τις οποίες καταστάσεις εάν είχε έρθει αντιμέτωπος κανένας άλλος σύγχρονος πολιτικός, θα είχε καταρρεύσει πολύ πριν τη δολοφονία του.
-Πόσο μπορεί να συμβάλλει ένα ντοκιμαντέρ στη διαμόρφωση της εικόνας που έχει η νεότερη γενιά των Ελλήνων -οι συμπολίτες μας που είναι 20 και 30 χρονών- για τον Καποδίστρια; Και επίσης, πόσο εύκολο είναι να ξεκολλήσει ένας σκηνοθέτης από τις σελίδες των σχολικών βιβλίων ένα ιστορικό πρόσωπο χωρίς να αναλωθεί σε εντυπωσιασμούς;
Αυτό ήταν άλλο ένα άγχος που είχα και έχω. Πώς θα φαίνεται αυτή η δουλειά στους νέους και πώς θα είναι ύστερα από είκοσι χρόνια όταν τη δει η επόμενη γενιά. Γιατί είναι πολύ σημαντικό και αποτελεί βέβαια τεράστια ευθύνη να μιλάς για την Ιστορία με σύγχρονο τρόπο. Να δοκιμάζεις νέες φόρμες και να πειραματίζεσαι. Γιατί νομίζω πλέον, και εμείς και η επόμενη γενιά, έχουμε αποβάλλει ενοχές και στερεότυπα του παρελθόντος. Γνωρίζουμε ότι στα σχολικά βιβλία δεν υπάρχει η Ιστορία. Και αν υπάρχει, έτσι όπως είναι γραμμένη, εμείς δεν πιστεύουμε ότι είναι η αληθινή. Έτσι όπως είναι ειπωμένη δεν είναι δυνατόν να την καταλάβει ένας έφηβος. Είναι φοβερό αυτό με τα σχολικά βιβλία. Δεν υπάρχει ούτε σελίδα με μια γοητευτική αφήγηση για τα παιδιά. Και όλο αυτό συνιστά, δεν ξέρω γιατί, μια αποφυγή της αλήθειας. Δεν ξέρω τι άλλο να πω. Γιατί όταν κάτι το κάνεις δυσνόητο και δεν επικεντρώνεσαι στην ουσία της ιστορίας, είναι σα να θες να αποφύγεις να τη μάθει κάποιος. Όταν παραθέτεις προς αποστήθιση γεγονότα, ημερομηνίες και ονόματα, δεν γράφεις ιστορία. Απλά τη διαγράφεις από το μυαλό των παιδιών.
Ο σύγχρονος άνθρωπος και πολίτης κάθε ηλικίας έχει ανάγκη από την αλήθεια. Να ξεφύγει από τις ωραιοποιήσεις και τους μύθους και να νιώσει, όχι μόνο να καταλάβει, την ιστορία και τα πρόσωπα που την επηρέασαν. Δεν μπορείς να καταλάβεις κάτι αν δεν το νιώσεις.
Διαβάστε επίσης: Η Ελληνική Ταυτότητα Σήμερα
-Αυτή την περίοδο με τι ασχολείστε; Τι ετοιμάζετε;
Αυτόν τον καιρό ολοκληρώνω άλλη μια δραματοποιημένη σειρά της Cosmote TV όπου σε 14 επεισόδια αφηγούμαστε την Ιστορία από την πτώση του Βυζαντίου έως την Επανάσταση. Είναι η αναγέννηση του ελληνικού έθνους μέσα στους αιώνες της Οθωμανικής Ελλάδας. Η σειρά λέγεται «Η Γέννηση ενός Έθνους-Κράτους».