Whosoever commands the sea commands the trade; whosoever commands the trade of the world commands the riches of the world, and consequently the world itself.
SIR WALTER RALEIGH, The History of the World,
Walter Burre, London, 1614
Είναι γεγονός πως στην παγκόσμια ιστορία οι ναυτικές δυνάμεις κατόρθωναν να εγκαθιδρύσουν την ηγεμονία τους για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Κλασικά παραδείγματα η Αθήνα της εποχής του Περικλή, η Μεγάλη Βρετανία του 18ου και 19ου αιώνα και πιο πρόσφατα οι ΗΠΑ. Η θαλάσσια ισχύς είναι απαραίτητη για την επίτευξη παγκόσμιας ηγεμονίας όπως έδειξαν στην σχετικά πρόσφατη ιστορία οι δύο θαλασσοκράτειρες ηγεμονικές δυνάμεις Μεγάλη Βρετανία κα ΗΠΑ. Η ύπαρξη τεράστιων υδάτινων όγκων στον πλανήτη αποτελεί αποτρεπτικό παράγοντα για την επίτευξη παγκόσμιας ηγεμονίας καθώς η ανασχετική δύναμη του νερού είναι τεράστια (Mearsheimer 2009). Για τον λόγο αυτόν δεν αρκεί η ανάπτυξη μιας μεγάλης χερσαίας στρατιωτικής δύναμης μόνον αλλά αντίθετα είναι απαραίτητη η εξασφάλιση της κυριαρχίας στην θάλασσα ώστε να γίνει δυνατή η προβολή ισχύος οπουδήποτε στον πλανήτη.
Οι δύο διασημότεροι θεωρητικοί για ναυτικά θέματα είναι ο Άλφρεντ Θάιερ Μάχαν και ο Τζούλιαν Κόρμπετ, αμερικανός και βρετανός αντίστοιχα. Έζησαν στα τέλη του 19ου έως τις αρχές του 20ου αιώνα και ασχολήθηκαν με την θαλάσσια ισχύ, την ναυτική στρατηγική και τακτική. Προφανώς, λόγω εξέλιξης της ναυτικής τεχνολογίας στις μέρες μας, οι απόψεις τους αναφορικά με την ναυτική τακτική και την στρατηγική είναι ενίοτε παρωχημένες (Κολιόπουλος 2008). Όμως οι παρατηρήσεις τους, με την προσθήκη ορισμένων διορθώσεων, αναφορικά με την σημασία της θαλάσσιας ισχύος και την επιρροή της στην άσκηση διεθνούς πολιτικής είναι εύστοχες και σε ισχύ ακόμη και σήμερα.
Κατά τον Μάχαν, ο οποίος στο έργο του ουσιαστικά εξιστόρησε την βρετανική ναυτική ιστορία από τον 17ο έως τον 18ο αιώνα (βλ. Mahan, The Influence of Sea Power upon History, 1660-1783), η θαλάσσια ισχύς είναι η εκδήλωση της εθνικής ισχύος ενός κράτους στη θάλασσα (Κολιόπουλος 2008). Θεώρησε πως η μεγάλη δύναμη της εποχής του, Μεγάλη Βρετανία, κατόρθωσε να γίνει ηγεμονική εξαιτίας της θαλάσσιας ισχύος της την οποία μετέφρασε επιτυχώς σε οικονομική. Ο Μάχαν στο έργο του δεν αποτύπωσε με ευκρίνεια τον ορισμό της θαλάσσιας ισχύος καθώς παρουσιάζει δύο κύριες έννοιες. Η πρώτη έννοια αφορά την θαλάσσια κυριαρχία μέσω της ναυτικής υπεροπλίας και η δεύτερη τον συνδυασμό θαλάσσιου εμπορίου, υπερπόντιων κτήσεων και προνομιακής πρόσβασης σε ξένες αγορές ο οποίος τελικά παράγει πλούτο και δύναμη. Ουσιαστικά στην σκέψη του Μάχαν η θαλάσσια ισχύς και η οικονομική είναι στενά συνδεδεμένες (Κολιόπουλος 2008). Συνεχίζοντας την ανάλυσή του, θεώρησε πως έξι στοιχεία μπορούν να καθορίσουν την θαλάσσια ισχύ ενός κράτους. Αυτά ήταν η γεωγραφική θέση, η φυσική διαμόρφωση των ακτογραμμών, η έκτασή, ο πληθυσμός, ο χαρακτήρας του έθνους και της κυβέρνησης (Κολιόπουλος 2008).
Αναλυτικότερα, η γεωγραφική θέση είναι το πρώτο στοιχείο που καθορίζει την ναυτική ισχύ ενός κράτους. Οι νησιωτικές χώρες έχουν προβάδισμα σε σύγκριση με τις χερσαίες καθώς είναι προσανατολισμένες προς τη θάλασσα. Η περίπτωση της Μεγάλης Βρετανίας είναι χαρακτηριστική καθώς ούσα η ίδια νησί βρισκόταν εγγύτερα στις κύριες θαλάσσιες εμπορικές οδούς. Επίσης, η θάλασσα προστάτευε την ίδια από την πιθανότητα εισβολής κάποιας άλλης μεγάλης δύναμης. Η γεωγραφική θέση των ΗΠΑ είναι εξίσου πλεονεκτική καθώς περικλείεται από δύο ωκεανούς οι οποίοι εν πολλοίς αποκλείουν την οποιαδήποτε σκέψη για εισβολή στο έδαφός τους κάποιας ξένης δύναμης. Η χώρα βρίσκεται πάνω σε ορισμένες κύριες θαλάσσιες οδούς στον Ατλαντικό και Ειρηνικό Ωκεανό. Η φυσική διαμόρφωση αφορά την διαμόρφωση της ακτογραμμής ενός κράτους και τον σχηματισμό ασφαλών φυσικών λιμένων. Ο πληθυσμός αφορά όχι τον συνολικό αλλά ουσιαστικά αυτόν που ασχολείται με την θάλασσα, ενώ στην περίπτωση των ΗΠΑ ο πληθυσμός που διαμένει στις ακτές αποτελεί διαχρονικά το μεγαλύτερο ποσοστό. Ο εθνικός χαρακτήρας αφορά την τάση ενός έθνους να ασχοληθεί με το εμπόριο και ο κυβερνητικός χαρακτήρας αφορά την οξύνοια της κυβέρνησης να στρέψει το κράτος προς τη θάλασσα (Κολιόπουλος 2008). Συνοψίζοντας τα παραπάνω στοιχεία θα σημειώσουμε πως εξ αιτίας της γεωγραφικής θέσης των ΗΠΑ δεν θα ήταν άτοπο να τη χαρακτηρίσουμε ως ένα τεραστίων διαστάσεων νησί του οποίου το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού διαμένει πλησίον των ακτών. Οι ανεξάρτητες ΗΠΑ, όντας ουσιαστικά πρώην βρετανικές αποικίες, στράφηκαν από νωρίς στη θάλασσα αναπτύσσοντας το εμπόριό τους και δημιουργώντας ένα πανίσχυρο πολεμικό ναυτικό.
Ο Μάχαν είναι υπέρμαχος του αρχαίου ελληνικού ρητού Μέγα το της θαλάσσης κράτος καθώς θεωρεί πως η ανάπτυξη της θαλάσσιας ισχύος είναι αυτή που καθιστά ένα κράτος ισχυρό ή ανίσχυρο.
Η σημερινή θεωρία δέχεται πως η ανάπτυξη θαλάσσιας ισχύος είναι μία από τις διατιθέμενες επιλογές που έχει μια κυβέρνηση για την ανάπτυξη της ισχύος του κράτους (Κολιόπουλος 2008). Για την κατάκτηση της παγκόσμιας ηγεμονίας όμως, όπως έχει δείξει η ιστορία, είναι απαραίτητη η εξασφάλιση θαλάσσιας κυριαρχίας. Η διαδικασία κατά τον Μάχαν για την ανάπτυξη της κρατικής ισχύος ήταν η ανάπτυξη ενός ισχυρού πολεμικού στόλου, η απόκτηση υπερπόντιων εμπορικών βάσεων και η ανάπτυξη οικονομικών δραστηριοτήτων σε παγκόσμιο επίπεδο. Αυτά ήταν τα βήματα που ακολούθησε η Μεγάλη Βρετανία και μετατράπηκε σε ηγεμονική δύναμη την εποχή του Μάχαν και αυτόν ακριβώς τον δρόμο πρότεινε ο ίδιος στην κυβέρνηση των ΗΠΑ ώστε οι τελευταίες να μετατραπούν σε ηγεμονική δύναμη εκτοπίζοντας τους βρετανούς (Κολιόπουλος 2008).
Η κυβέρνηση των ΗΠΑ ακολούθησε τη συμβουλή του κατορθώνοντας σε μερικές δεκαετίες, χρησιμοποιώντας το βρετανικό εμπορικό σύστημα, να συγκροτήσει έναν πανίσχυρο στόλο και να ασκήσει εμπορικές δραστηριότητες παντού στον κόσμο. Σήμερα οι ΗΠΑ είναι η αδιαμφισβήτητη θαλασσοκράτειρα και φυσικά η μόνη ολοκληρωμένη υπερδύναμη με δυνατότητα προβολής ισχύος, δια μέσου του ναυτικού της, οπουδήποτε στον κόσμο. Στη σύγχρονη εποχή, η χρήση της θαλάσσιας ισχύος για την προβολή ισχύος στην ξηρά είναι συνήθης πρακτική των ναυτικών πολλών μεγάλων δυνάμεων και κυρίως των ΗΠΑ (Κολιόπουλος 2008), όμως δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε πως τα σύγχρονα ναυτικά, συμπεριλαμβανομένου το αμερικανικού, ακολουθούν την στρατηγική που υπέδειξε ο Μάχαν. Παρ′ όλα αυτά, η ρήση του στην τάξη του 1892 της Ναυτικής Σχολής Πολέμου των ΗΠΑ, όλος ο κόσμος γνωρίζει κύριοι ότι δημιουργούμε ένα καινούργιο ναυτικό. Ωραία. Όταν όμως το αποκτήσουμε αυτό το ναυτικό, τι θα το κάνουμε; (Crowl 1986), φαίνεται να αφορά την ναυτική ηγεσία της σύγχρονης αντιπάλου των ΗΠΑ, Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας.
Ο έτερος μεγάλος θεωρητικός περί ναυτικών θεμάτων ήταν ο βρετανός Κόρμπετ του οποίου η ανάλυση εστίασε στον θαλάσσιο έλεγχο, τον αποκλεισμό, την συγκέντρωση και τον περιορισμένο πόλεμο (Κολιόπουλος 2008). Στην παρούσα εργασία θα εστιάσουμε στον πασίγνωστο όρο του θαλασσίου ελέγχου. Κατά τον Κόρμπετ ο θαλάσσιος έλεγχος συνίσταται στον έλεγχο των θαλασσίων επικοινωνιών για εμπορικούς και στρατιωτικούς σκοπούς (Corbett 1972). Ο Κόρμπετ εκλαμβάνει την θάλασσα ως τις νευραλγικές επικοινωνίες για το εμπόριο, την οικονομία και την ασφάλεια. Ο θαλάσσιος έλεγχος μπορεί να είναι γενικός, τοπικός, μόνιμος και προσωρινός (Κολιόπουλος 2008). Ο θαλάσσιος έλεγχος είναι σημαντικότατος καθώς προστατεύει τις θαλάσσιες επικοινωνίες ενώ ταυτόχρονα μπορεί να πλήξει τις θαλάσσιες επικοινωνίες του εχθρού (παρεμπόδιση του εμπορίου του εχθρού) (Corbett 1972). Επίσης μπορεί να συνδυαστεί με τον αποκλεισμό του εχθρού, ναυτικού και εμπορικού, ασκώντας του οικονομική πίεση.
Όμως, όπως ορθά σημειώνει ο Κόρμπετ, η δράση στη θάλασσα δεν μπορεί να προσφέρει την νίκη από μόνη της σε μια πιθανή πολεμική σύγκρουση συμφωνώντας με τον μεταγενέστερο Mearsheimer. Το ρητό του συνοψίζει την παραπάνω θέση, καθώς οι άνθρωποι ζουν στην ξηρά και όχι στη θάλασσα, τα μεγάλα ζητήματα μεταξύ εμπόλεμων εθνών έχουν πάντοτε κριθεί -εκτός από σπανιότατες περιπτώσεις- είτε από τι μπορεί να κάνει ο στρατός σου ενάντια στο έδαφος και στον εθνικό βίο του εχθρού σου, είτε από τον φόβο του τι ο στόλος σου καθιστά εφικτό για τον στρατό σου να κάνει (Mearsheimer 2009). Βέβαια, στην περίπτωση μιας οικονομικής σύγκρουσης (έμμεση προσέγγιση) μπορεί να εξουθενώσει τον εχθρό σε βάθος χρόνου. Σε κάθε περίπτωση η θαλάσσια ισχύς θα πρέπει να συνδυαστεί με την αεροπορική και την χερσαία ώστε να έχει γρήγορα απτά αποτελέσματα στην περίπτωση πάντοτε μιας ένοπλης αντιπαράθεσης.
Συνοψίζοντας τις απόψεις των δύο μεγαλύτερων θεωρητικών για την θαλάσσια ισχύ θα αναφέρουμε πως η τελευταία είναι απαραίτητη για την διασφάλιση των θαλασσίων επικοινωνιών. Η διασφάλιση αυτή σημαίνει απρόσκοπτη εμπορική δραστηριότητα η οποία είναι απαραίτητη για τις Μεγάλες Δυνάμεις. Σε μιαν άλλη ανάγνωση, η δυνατότητα προστασίας των θαλασσίων επικοινωνιών και εμπορικών δρόμων κρίνει το πραγματικό μέγεθος μιας δύναμης. Η επίτευξη της θαλάσσιας κυριαρχίας (ελέγχου) για την μεταφορά των χερσαίων δυνάμεων που θα δώσουν τελικά τη νίκη σε περίπτωση στρατιωτικής αντιπαράθεσης, είναι εξίσου σοβαρή κι επιτυγχάνεται μόνο μέσω της ενίσχυσης της θαλάσσιας ισχύος του κράτους. Για όλους τους παραπάνω λόγους θεωρούμε πως η θαλάσσια ισχύς είναι κομβικής σημασίας για την επίτευξη παγκόσμιας ηγεμονίας.
Βιβλιογραφία
Kολιόπουλος, Κωνσταντίνος. 2008. Η στρατηγική σκέψη από την αρχαιότητα έως σήμερα. Αθήνα: Ποιότητα.
Corbett, Julian. 1972. Some principles of maritime strategy. London: Conway Maritime Press.
Crowl, Philip. 1986. Makers of Modern Strategy from Machiavelli to the Nuclear Age. Princeton University Press
Mahan, Alfred Thayer. 1957. The Influence of Sea Power upon History, 1660-1783, Etc. New York: Sagamore Press.
Mearsheimer, John. 2009. Η τραγωδία της πολιτικής των Μεγάλων Δυνάμεων. Αθήνα: Ποιότητα.