Προφητική η ομιλία μου στο Η’ Επιστημονικό – Λαογραφικό Συνέδριο για την Ακανθού (κατεχόμενη κωμόπολη στα βόρεια παράλια της Κύπρου) που πραγματοποιήθηκε στο Πανεπιστήμιο Κύπρου στις 27 Ιουνίου 2015, όπου, μεταξύ άλλων έκανα αναφορά στη NAVTEX στην κυπριακή ΑΟΖ και στη NOTAM στο Αιγαίο που είχε εκδώσει η Τουρκία την άνοιξη του 2015. Παρουσιάζεται πιο κάτω ένα απόσπασμα της ομιλίας μου η οποία περιλαμβάνεται στο Βιβλίο Πρακτικών του Συνεδρίου:
«Στο βιβλίο του Ο Μαύρος Κύκνος. Ο Αντίκτυπος του Εξαιρετικά Απίθανου ο Καθηγητής Nassim Taleb επισημαίνει ότι:
α) Υπάρχει η τάση να υποεκτιμούμε την πιθανότητα ή ακόμη και να αγνοούμε παντελώς το ενδεχόμενο, να προκύψουν στο μέλλον σπάνια, αλλά σημαντικά συμβάντα με τεράστιο αντίκτυπο.
β) Απ’ τη μια υπερεκτιμούμε αυτά που γνωρίζουμε· απ’ την άλλη, υποεκτιμούμε την αβεβαιότητα και την πιθανότητα να είμαστε λανθασμένοι. Υποεκτιμούμε τα ρίσκα, δεν αξιολογούμε σωστά τις πιθανότητες.
γ) Υπάρχουν πράγματα τα οποία είναι δύσκολο να προβλέψουμε. Γεγονότα που θεωρούνται σπάνια, και δεν μπορούμε να εκτιμήσουμε τις πιθανότητες αυτά να συμβούν. Μπορούμε όμως να έχουμε μια γενική ιδέα για ένα τέτοιο ενδεχόμενο και τις πιθανές συνέπειες, και να είμαστε προετοιμασμένο.
Ο N. Taleb ονόμασε τα σπάνια, ακραία αυτά συμβάντα «Μαύρους Κύκνους» – είναι πολύ δύσκολο ή αδύνατο να τα προβλέψουμε αλλά έχουν τεράστιο αντίκτυπο. Υπάρχουν θετικοί Μαύροι Κύκνοι (ευκαιρίες) αλλά και αρνητικοί Μαύροι Κύκνοι (με καταστροφικές συνέπειες).
Στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, μπορούμε να μετατρέψουμε τον αρνητικό Μαύρο Κύκνο –την Τουρκία– σε Γκρίζο Κύκνο, ώστε να είναι λιγότερο απρόβλεπτος.
Η στρατηγική που εφαρμόζει η Τουρκία στη γεωπολιτική σκακιέρα, είναι να προβαίνει αιφνιδιαστικά σε παράνομες ενέργειες, που όταν επιτυγχάνουν της αποφέρουν τεράστια οφέλη. Όταν αποτυγχάνουν οι συνέπειες είναι από ελάχιστες έως μηδαμινές. Αυτή ακριβώς τη στρατηγική εφάρμοσε –την άνοιξη του 2015– η Τουρκία με τη NAVTEX στην κυπριακή ΑΟΖ και τη NOTAM Αιγαίο. Οι παράνομες εκείνες ενέργειες είχαν πιλοτικό χαρακτήρα. Η Τουρκία ήθελε να δοκιμάσει τα αντανακλαστικά της Ελλάδας και της Κύπρου, αλλά και τις αντιδράσεις της Διεθνούς Κοινότητας».
Πριν δύο περίπου βδομάδες, τουρκικά πολεμικά πλοία παρεμπόδισαν τον πλουν του γεωτρύπανου «Σάιπεμ 12000» της Ιταλικής ΕΝΙ, προς το τεμάχιο 3 της κυπριακής ΑΟΖ, προκειμένου να διενεργήσει γεώτρηση στον στόχο «Σουπιά». Το συμβάν αυτό είναι ένας «Μαύρος Κύκνος». Ο ίδιος «Μαύρος Κύκνος» που είχα μετατρέψει σε «Γκρίζο Κύκνο» στην ομιλία μου πριν τρία σχεδόν χρόνια.
Οι σχεδιασμοί και οι στοχευμένες πολιτικές της Τουρκίας για τη διεκδίκηση ενός χώρου γεωστρατηγικών συμφερόντων –του «στρατηγικού βάθους»– προαναγγέλλονται με τα θεωρητικά κείμενα και τις πολιτικές εξάρσεις/δηλώσεις του Ερντογάν. Οι στοχευμένοι χώροι είναι ταυτόχρονα και απειλούμενοι χώροι και οφείλουν οι λαοί τους να διαγιγνώσκουν αυτές τις επεκτατικές πολιτικές εγκαίρως και να προετοιμάζονται αποτρεπτικώς.
Χρειάζονται νέα εργαλεία και προσεγγίσεις για την αντιμετώπιση των προκλήσεων στο πεδίο της εξωτερικής πολιτικής και της πολιτικής ασφάλειας. Εργαλεία που μας επιτρέπουν να λαμβάνουμε διαφορετικές αποφάσεις με στρατηγικό τρόπο και όχι με βάση μια αποκλειστικά αναδρομική ανάλυση, κατόπιν εορτής.
Η Έξυπνη Άμυνα είναι μια καινοτομία. Όλες οι καινοτομίες μπορούν να ταξινομηθούν με βάση τους τέσσερις βασικούς τύπους καινοτομίας: καινοτομία προϊόντος, καινοτομία διαδικασιών, οργανωσιακή καινοτομία και καινοτομία μάρκετινγκ. Στο πεδίο της Έξυπνης Άμυνας η αξιοπιστία της αποτροπής είναι συνάρτηση πάρα πολλών διαφορετικών παραγόντων –από τα τέσσερα κύρια είδη καινοτομίας– που μπορούν να κωδικοποιηθούν ως ακολούθως:
1. Ο συνδυασμός οικονομικών, πολιτικών, διπλωματικών και στρατιωτικών μέσων και δυνατοτήτων.
2. Οι νέες διαδικασίες για διαχείριση των αμυντικών πόρων.
3. Η νέα οργανωσιακή κουλτούρα και οι σωστές συνεργασίες και συμμαχίες.
4. Η αναγκαία επικοινωνιακή υποστήριξη (π.χ. ενημέρωση της κοινής γνώμης).
Οι πιο πάνω παράγοντες και δυνατότητες πρέπει να συνδυάζονται μεταξύ τους με τέτοιο τρόπο που να μεγιστοποιούν συνεργιστικά το αποτρεπτικό αποτέλεσμα.
Ο συγχρονισμός (timing) και η ανάλυση, στάθμιση, εκτίμηση και συγκρότηση πληθώρας υλοποιήσιμων εναλλακτικών σχεδίων και λύσεων είναι καθοριστικής σημασίας.
Όπως πολύ εύστοχα επισημαίνει ο Καθηγητής Διεθνών Σχέσεων – Στρατηγικών Σπουδών Παναγιώτης Ήφαιστος: «Για όλα τα πιθανά σενάρια γεγονότων που αφορούν μια δεδομένη εδώ και δεκαετίες στρατηγική αντιπαράθεση Ελλάδας – Τουρκίας, θα πρέπει να υπάρχουν αντίστοιχα εναλλακτικά στρατιωτικά-διπλωματικά σενάρια αποτροπής τους και αντιμετώπισής τους / ανατροπής τους εάν εκτελεστούν».
Τα πάντα στο εύθραυστο γεωπολιτικό και γεωστρατηγικό περιβάλλον της περιοχής μας –από τον τουρκικό αναθεωρητισμό και επεκτατισμό μέχρι τη θωράκιση των ΑΟΖ Ελλάδας και Κύπρου και τη βιωσιμότητα της λύσης του Κυπριακού– μπορούν να αξιολογηθούν, με μαθηματική ακρίβεια, με τη βοήθεια του μοντέλου «Antifragility» και τη θεωρία του «Μαύρου Κύκνου» που ανάπτυξε ο Καθηγητής N. Taleb, ο κορυφαίος παγκοσμίως ειδικός στο Risk Management.
Το στρατηγικό εργαλείο «Antifragility»:
1. Προσμετρά τη ρευστότητα, την αστάθεια, την αβεβαιότητα, τον παράγοντα χρόνο, την πιθανότητα λανθασμένων προβλέψεων, τις αλληλεξαρτήσεις, τους ασύμμετρους κινδύνους και τα εκρηκτικά ρίσκα που χαρακτηρίζουν τέτοια πολύπλοκα γεωπολιτικά και γεωοικονομικά ζητήματα. Το εν λόγω εργαλείο διαχειρίζεται πλήθος μεταβλητών μεγάλης κύμανσης και συχνά άγνωστων τιμών, που διαμορφώνουν στρατηγικές επιλογές, θέσεις και αποφάσεις, που διαρκώς αναπροσαρμόζονται εντός του δεδομένου προσανατολισμού.
2. Παρέχει τη δυνατότητα επιστημονικής τεκμηρίωσης και ενίσχυσης της συνολικής βιωσιμότητας των εναλλακτικών σεναρίων και των πιθανών λύσεων σε εξαιρετικά περίπλοκα, απρόβλεπτα ή εύθραυστα συστήματα. Ο στρατηγικός στόχος είναι διπλός. Απ’ τη μια τυχόν ευθραυστότητες (αδύνατα σημεία) εντοπίζονται και αφαιρούνται. Απ’ την άλλη προσθέτονται στοιχεία που ενισχύουν την ανθεκτικότητα.
3. Θέτει τους κανόνες για τη μετάβαση από το εύθραυστο στο ανθεκτικό. Βοηθά τα κράτη, τους οργανισμούς και τις επιχειρήσεις να τροποποιούν την έκθεσή τους (modify their exposure) ώστε να είναι: α)Λιγότερο εκτεθειμένοι σε αρνητικά συμβάντα που μπορεί να προκύψουν (να ελαχιστοποιούν το ρίσκο και τη ζημιά από αρνητικές ασυμμετρίες) και β)περισσότερο ανοικτοί σε θετικά συμβάντα που μπορεί να προκύψουν (να μεγιστοποιούν το όφελος από θετικές ασυμμετρίες). Είναι σημαντικό τα κράτη να υιοθετούν συγκεκριμένες στρατηγικές αξιοποίησης των ευκαιριών και αποφυγής των κινδύνων.
Η θεωρία «Antifragility» μπορεί να βοηθήσει την Ελλάδα και την Κύπρο στη συγκρότηση μιας εθνικής αποτρεπτικής στρατηγικής. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω της επιτελικής ικανότητας του ακριβούς προσδιορισμού της απειλής και τον εντοπισμό, την αξιολόγηση και την αφαίρεση των «ευθραυστοτήτων» (αδύνατων σημείων) όπως είναι τα μικρής έντασης ή θερμά επεισόδια (παραβιάσεις του Ελληνικού εναέριου χώρου ή τοπικές κρίσεις), οι ισχυρισμοί περί γκρίζων ζωνών, η αμφισβήτηση της κυριαρχίας στα Ίμια και στην κυπριακή ΑΟΖ, η μη άσκηση των κυριαρχικών δικαιωμάτων, οι παραβιάσεις του εθνικού εναέριου χώρου, η απειλή χρήσης βίας, οι αναθεωρητικές επιδιώξεις, οι αξιώσεις ακύρωσης των δικαιωμάτων που προσφέρει το διεθνές δίκαιο στην Ελλάδα κ.ά. Η Άγκυρα μετά τις πετυχημένες παραχωρήσεις των κυπριακών θαλασσίων οικοπέδων σε πολυεθνικές εταιρείες και την έναρξη των ελπιδοφόρων ερευνών, αντέδρασε διαλέγοντας τον «ασθενέστερο» κρίκο, την ιταλικών συμφερόντων, εταιρεία ΕΝΙ.
Πέραν του εντοπισμού και της αφαίρεσης των «ευθραυστοτήτων» το αποτρεπτικό αποτέλεσμα μεγιστοποιείται με την πρόσθεση στοιχείων που ενισχύουν την ανθεκτικότητα «antifragility» και θωρακίζουν την εδαφική και κυριαρχική επικράτεια. Τέτοιοι παράγοντες είναι η ύπαρξη υποστηρικτικής στρατηγικής κουλτούρας, οι συντελεστές ισχύος και η αξιοπιστία της αποτρεπτικής απειλής, η ενίσχυση της οικονομικής, διπλωματικής και στρατιωτικής αποτροπής, η υποστήριξη της ΕΕ, η σύναψη σωστών στρατηγικών συμμαχιών, η ετοιμότητα γενικευμένου πολέμου, η ενδυνάμωση του εθνικού brand, η φήμη του κράτους, η ανάκτηση της ηθικής υπεροχής κ.ά. Η αποτροπή επιτυγχάνει βέλτιστα αποτελέσματα εάν ο αντίπαλος πειστεί πως κρίσεις χαμηλής έντασης και κλιμάκωση ενδέχεται να οδηγήσουν σε γενικευμένο πόλεμο και ήττα του.
Ο N. Taleb χρησιμοποιεί τον όρο «Extremistan» (Εξτρεμοχώρα) για να περιγράψει καταστάσεις ακραίων διαστάσεων που θεωρούνται αδιανόητες ακόμη και στο επίπεδο πρόβλεψης ενδεχομένων. Η Εξτρεμοχώρα εμπεριέχει εκρηκτικά ρίσκα, ασύμμετρους κινδύνους και δραματικές, μη αναστρέψιμες συνέπειες. Ο άξονας Θράκη – Αιγαίο – Κύπρος αλλά και η ευρύτερη περιοχή έχουν όλα τα χαρακτηριστικά της Εξτρεμοχώρας.Το σημερινό «παιγνίδι» για τον έλεγχο της Ανατολικής Μεσογείου καθίσταται όλο και πιο πολύπλοκο, με πολλούς παίκτες, κρατικούς και μη, απρόβλεπτο και οι ανατροπές είναι πιθανές.
Η εξαιρετική ανάλυση του Καθηγητή Παναγιώτη Ήφαιστου σε μια σειρά άρθρων του στην HuffPost Greece, αποκαλύπτει τους σχεδιασμούς της Τουρκίας και καθορίζει τους κύριους άξονες μιας εθνικής στρατηγικής αποτροπής: «Η τουρκική απειλή δεν αφορά κάποιο μεμονωμένο γεγονός αλλά αυτό που στην στρατηγική θεωρία ορίζεται ως «απέραντη απειλή». Η απειλή δεν προσδιορίζεται και οροθετείται επακριβώς, οπότε παραμένει ανοικτό το ενδεχόμενο να εκπληρωθούν μεγάλος αριθμός στόχων ανάλογα με τις δυνατότητες και τις ευκαιρίες που –κατά περίπτωση– θα υπάρξουν […] Στις διενέξεις Ελλάδος – Τουρκίας στο Αιγαίο, στην Θράκη, και στην Κύπρο, η Ελλάδα υπερασπίζεται το status quo ενώ η Τουρκία προσπαθεί να το μεταβάλει. Η αποτροπή λειτουργεί ικανοποιητικά, ενόσω το αναμενόμενο κόστος για την άλλη πλευρά, σε περίπτωση αμφισβήτησης του status quo, είναι μεγαλύτερη από την αποδοχή του […] H ικανότητά μας να αποτρέψουμε απειλές χαμηλής έντασης εξαρτάται, πρώτο, από την στρατιωτική ικανότητά μας να επικρατήσουμε στην περίπτωση γενικευμένου πολέμου, δεύτερο, από την ικανότητά μας να αποκρούσουμε σε τοπικό επίπεδο σε πρώτη φάση και ταυτόχρονα να αντεπιτεθούμε, να ελέγξουμε την κλιμάκωση και να προκαλέσουμε κόστος πολύ μεγαλύτερο απ’ ότι ενδεχομένως ανέμενε ως όφελος ο αντίπαλος».
Συμπερασματικά: Πρέπει να συνδεθεί η παραγωγή καινοτομιών της Ελλάδας και της Κύπρου με τη διπλωματική ατζέντα των χωρών. Με τη βοήθεια σύγχρονων εργαλείων στρατηγικής μπορούμε να μετατρέψουμε το σμήνος των «Μαύρων Κύκνων» από τη Θράκη μέχρι το Αιγαίο και την Κύπρο σε Γκρίζους Κύκνους, να συγκροτήσουμε μια εθνική αποτρεπτική στρατηγική και να θωρακίσουμε την εδαφική και κυριαρχική επικράτεια, καθιστώντας την απόλυτα ανθεκτική «antifragile».
Η Τουρκία σήμερα είναι η 8η ισχυρότερη στρατιωτική δύναμη, ενώ το 2030 προβλέπεται να είναι η 12η πιο ισχυρή οικονομία στον κόσμο. Μπορούμε όμως να την υπερφαλαγγίσουμε με δόρυ την καινοτομία. Συναφώς αναφέρεται ότι στο Δείκτη Καινοτομίας Bloomberg 2018, η Ελλάδα κατατάσσεται στην 31η θέση, η Τουρκία στην 33η θέση, ενώ η Κύπρος βρίσκεται στην 47η θέση.