Πάνε τρία χρόνια σχεδόν από τότε που με ειλικρινή απορία τέθηκε αυτό το ερώτημα από καθηγήτρια-επιστημονικό συνεργάτη του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας σε μια αίθουσα εκπαίδευσης ξεναγών στη γειτονική Λάρισα. Θυμάμαι για μια στιγμή να διστάζω (βρε, μήπως κάνω λάθος;) προτού απαντήσω «Nαι, έχει στα Παλιά, και το βράδυ φωτίζεται!» Αυτό βρήκα μόνο να πω, από πού να άρχιζα άλλωστε καθώς είναι τόσα αυτά που μπορεί να πει κανείς για το κάστρο του Βόλου και για τη γειτονιά που οι ντόπιοι σοφά ονομάζουν «τα Παλιά». Από τότε όμως το ερώτημα αυτό με έχει στοιχειώσει. Έχει ο Βόλος Βυζαντινό κάστρο; Και πόσοι στην πόλη ή εκτός αυτής γνωρίζουν για την ύπαρξή του;
Πριν λίγους μήνες βρέθηκα ως συνεπιβάτης σε τουριστικό λεωφορείο όπου η ξενόγλωση πανοραμική ξενάγηση στην πόλη του Βόλου γινόταν από ντόπιο συνοδό.
Ερχόμενοι από το κέντρο και περνώντας από την εν λόγω γειτονιά, ο συνοδός από το μικρόφωνο ανέφερε τη συνοικία «Παλιά» δείχνοντας με το χέρι του στα αριστερά του δρόμου, προς το παλιό εμπορικό κέντρο της πόλης, και προσπερνώντας, στα δεξιά, το τείχος του κάστρου με την τάφρο του και τα τεράστια πιθάρια. Αλοίμονο, οι τουρίστες κοιτούσαν στην αντίθετη κατεύθυνση από το κάστρο και ουδέποτε άκουσαν για την ύπαρξή του!
Έτσι λοιπόν προσπερνάμε την ιστορία μας; Την υπεραξία μας ως τουριστικός προορισμός; Το ίδιο το παρελθόν μας ως κάτοικοι αυτής της πόλης; Ποιος και πότε λοιπόν θα μας μιλήσει για το κάστρο του Βόλου; Για τα μικρά κάστρα της κάθε πόλης;
Ως μαθήτρια στη δεκαετία του ’80 δεν είχα την τύχη να ακούσω το παραμικρό για αυτή τη γειτονιά του Βόλου από τους φιλολόγους του σχολείου μου. Δεν είχα άλλωστε καν την ευκαιρία να επισκεφτώ με το σχολείο το Αρχαιολογικό Μουσείο του Βόλου. Οι εκπαιδευτικές εκδρομές εκείνη την εποχή μάλλον θεωρούνταν άχρηστη πολυτέλεια. Μέσα στην τάξη διδασκόμασταν για τις Μυκήνες και το Μυκηναϊκό πολιτισμό αλλά δεν μάθαμε ποτέ ότι και στον τόπο μας, στο Βόλο, υπάρχει ένας θολωτός τάφος σαν αυτόν του Ατρέα, που είναι μεγαλύτερος ακόμη κι από τους αντίστοιχους θολωτούς που βρέθηκαν στην Πύλο κοντά στο πασίγνωστο ανάκτορο του Νέστορα. Τι γίνεται λοιπόν με την τοπική ιστορία; Από ποιους θα τη μάθουμε, αν όχι στο σχολείο;
Στο σύγχρονο βιβλίο ιστορίας της Δ΄ Δημοτικού υπάρχει μια ενότητα που τιτλοφορείται «ο τόπος που ζω». Βρίσκεται, δυστυχώς, στην κυριολεξία στις τελευταίες σελίδες, εκεί που μάλλον ποτέ κανένας εκπαιδευτικός δεν θα προλάβει να φτάσει. Αλλά σαν να μην έφτανε αυτό, στη συγκεκριμένη διδακτική ενότητα οι δεκάχρονοι μαθητές καλούνται να λειτουργήσουν ως ιστορικοί! Να συλλέξουν οι ίδιοι στοιχεία για τον τόπο τους. Μα, χωρίς ποτέ κανείς πρώτα να τους μιλήσει για τη σημασία τους; Στην Ελλάδα, μια χώρα με έντονες τοπικές ιδιαιτερότητες, μήπως η τοπική ιστορία θα έπρεπε να διδάσκεται ως αυτόνομο μάθημα; Να δίνεται δηλαδή μαζί με τα άλλα σχολικά βιβλία, κι ένα βιβλίο με την ιστορία και τοπογραφία του νομού στον οποίο ζει ο μαθητής; Ένα τέτοιο εγχειρίδιο θα ήταν και για τους γονείς ακόμη χρήσιμο. Kαι αν το μάθημα αυτό συμπληρωνόταν με εκδρομές και περιπάτους στα μνημεία του τόπου, τότε πώς θα είναι δυνατόν να μη συγκρατηθούν στη μνήμη των μαθητών οι πληροφορίες που τους θα είναι χρήσιμες στην υπόλοιπη ζωή τους είτε παραμείνουν είτε όχι στον τόπο τους;
Ας επανέλθουμε όμως στο αρχικό ερώτημα. Έχει ο Βόλος Βυζαντινό κάστρο; Έχει. Και βρίσκεται σε μια γειτονιά που είναι ταυτόχρονα και αρχαιολογικός χώρος ανοικτός για όλους. Το κάστρο κτίστηκε την εποχή του Ιουστινιανού (6ος αι.) πάνω σε ερείπια παλιότερων και σημαντικότατων μνημείων, όπως το Μυκηναϊκό ανάκτορο της αρχαίας Ιωλκού, μέρος του οποίου σήμερα είναι ορατό κάτω από το δυτικό τείχος, και ο αρχαίος ναός της Άρτεμης Ιωλκίας.
Στο πέρασμα των αιώνων το κάστρο προσέφερε καταφύγιο σε ντόπιους και επιδρομείς. Είχε ακρόπολη, τέσσερις πύλες και από τον 13ο αιώνα περιβαλλόταν από τάφρο με θαλασσινό νερό. Μετά το 1423 κατοικήθηκε από Οθωμανούς που έκτισαν τζαμί στην κορυφή του. Το 1889 η ανατολική πλευρά του τείχους γκρεμίστηκε για να ενωθεί η παλιά πόλη (ο χώρος του κάστρου) με τη νέα (το σύγχρονο Βόλο) που αναπτυσσόταν με γρήγορους ρυθμούς στα ανατολικά. Στα δυτικά όμως το τείχος στέκεται ακόμη, και ναι, τα βράδια φωτίζεται όμορφα...
* Ξεναγήσεις στο Κάστρο του Βόλου σε μαθητές και ενήλικες πραγματοποιούνται από το 2016 από το Pelion Culture ( https://www.pelionculture.gr/gr/historic-district-volos-walking-tour/ )