Γίνεται μεγάλη προσπάθεια να καταλάβουμε τι θέλει ο Πούτιν, τι θέλουν ο Ρώσοι με αυτόν το νέο πόλεμο που δεν μοιάζει με κανένα άλλο και ίσως είναι και ο τελευταίος μεγάλος πόλεμος με τον έναν ή τον άλλο τρόπο.
1. Είναι η πρώτη φορά που η εισβολή και η καταστροφή μιας χώρας δεν προκύπτει από κανένα λόγο που να μάς θυμίζει προηγούμενους πολέμους μεγάλης κλίμακας, όπως συνέβη με τη συνολική αλλά ευτυχώς προσωρινή καταστροφή ολόκληρων κοινωνιών τον 20ο αιώνα.
Στο πόλεμο της Ουκρανίας η ρωσική εξουσία δεν ζητάει στην ουσία κάτι που δεν έχει και επιδιώκει να αποκομίσει μέσα από ένα ‘αναγκαστικό’ και, όπως εξελίσσεται, απάνθρωπο πόλεμο. Δεν υπάρχει κάποια ιδεολογία, εθνική, πολιτιστική, θρησκευτική ή ρατσιστική, που να ψάχνει τη επικράτησή της, αλλά, το κυριότερο, καμιά ελίτ ή μεμονωμένος ηγέτης που να εκπροσωπεί κάτι ανάλογο στο εσωτερικό της Ρωσίας.
1ο Συμπέρασμα: Σε αυτό το πλαίσιο δεν είναι δυνατή καμία σύγκριση με τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ακόμα λιγότερο με το Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ή ακόμα και με τον Ψυχρό Πόλεμο. Αυτό το συμπέρασμα είναι σημαντικό, ιδιαίτερα για τις συγκρίσεις που γίνονται με τη ναζιστική Γερμανία και το Ολοκαύτωμα, καθώς και τις γενοκτονίες, από φανατικούς εθνικιστές.
2. Είναι η πρώτη φορά που ο εισβολέας δεν έχει κάποια ”ζωτική ανάγκη” για χώρο, για πόρους και ελεύθερη πρόσβαση σε εμπορικές διόδους, για αγορές, ή για κάποια γεωστρατηγικής σημασίας πρόσβαση.
Η Ρωσία είναι η πλουσιότερη χώρα στον κόσμο σε υπέδαφος, φυσικούς και διατροφικούς πόρους, σπάνια μέταλλα κ.α.. Είναι επίσης πλούσια χώρα σε ανθρώπινους, πολιτιστικούς και τεχνολογικούς παραγωγικούς πόρους. Ταυτόχρονα, εξαρτώνται οι ισχυρότερες οικονομίες του κόσμου από τους ενεργειακούς της πόρους. Μια εξάρτηση που βρισκόταν σε μια συνεχή ανοδική και ανταγωνιστική πορεία μέχρι την αρχή του πολέμου και την εισβολή στην Ουκρανία.
Αυτή η εξάρτηση θα συνεχίζεται για αρκετό διάστημα, κάτι που είναι το αποτέλεσμα της μέχρι τώρα ”φίλιας” στάσης του βιομηχανικού δυτικού κόσμου, και ιδιαίτερα της Γερμανίας, απέναντι στη Ρωσική Ομοσπονδία.
Ωστόσο, η πρόσφατη αλλαγής στάσης της Δύσης, λόγω του πολέμου, θα ζημιώσει σοβαρά τη Ρωσία, τόσο άμεσα όσο και μακροπρόθεσμα και θα τη μετατρέψει από κεντρικό προμηθευτή ενέργειας σε μια δευτερεύουσα αγορά χωρίς στρατηγικό πλεονέκτημα.
2ο Συμπέρασμα: Δεν είναι λοιπόν δυνατή καμία σύγκριση του σημερινού πολέμου με τον ληστρικό πόλεμο των Ναζί και των Ιαπώνων στο πρώτο μισό του 20 αιώνα, αλλά ούτε και με τους προηγούμενους αποικιακούς και ιμπεριαλιστικούς πολέμους της Δύσης απέναντι στον υπόλοιπο κόσμο, από τον 17ο μέχρι και πρόσφατα τον 20ο αιώνα.
Σε καμία παραγωγική ή εμπορική διαδικασία δεν είχε νοιώσει η Ρωσία τον περιορισμό και τον αποκλεισμό από τον υπόλοιπο κόσμο και όλες οι ανάγκες της – όσο ζητούν ικανοποίηση- θα ήταν ‘εύκολο’ να αντιμετωπιστούν με μια συμμετρική και σχετικά λογική επένδυση των υπαρχόντων πλούσιων πόρων και οικονομικών αποθεμάτων κάθε μορφής που διαθέτει σε πληθώρα ως χώρα.
3. Είναι η πρώτη φορά που ο εισβολέας δεν κατευθύνεται και δεν στηρίζεται σε κάποια σημαντική και κυρίαρχη κοινωνική τάξη ή κοινωνική ελίτ, την οποία την εκπροσωπούν ένας ή περισσότεροι ηγέτες.
Έχουμε μάθει να ερμηνεύουμε με αυτόν τον τρόπο τους περισσότερους πολέμους στην πολιτική και κοινωνική ιστορία. Αυτή η κατεστημένη ερμηνεία δεν βρίσκει όμως κάποια βάση στη σημερινή Ρωσία.
Αντίθετα, η λεγόμενη οικονομική της ελίτ μοιάζει με θίασο κομπάρσων στους οποίους άλλοτε χαρίζονται κι άλλοτε αφαιρούνται δισεκατομμύρια και προνόμια, ενώ σε πολλές περιπτώσεις και οι ίδιοι/ες εξαφανίζονται σε φυλακές ή απλώς εξοντώνονται.
Η οικονομική και κοινωνική ελίτ φαίνεται να είναι μια καλά αμειβόμενη σκηνοθεσία για ένα θίασο που η εξουσία θέλει να κατασκευάσει σε αναλογία και μίμηση με την κοινωνική αντίληψη που έχουμε στο δυτικό καπιταλισμό για την κοινωνική ιεραρχία και έτσι να δημιουργήσει μια οικεία κατανόηση και συχνά συμπάθεια, ιδιαίτερα όταν οι ολιγάρχες συνδέονται ως ιδιοκτήτες με ποδοσφαιρικές ομάδες και άλλα λαϊκά αφηγήματα πλούτου και ακραίου καταναλωτισμού.
Η δε θρησκευτική ηγεσία της Ορθόδοξης εκκλησίας έχει κυρίως μια παρουσία ως συμπαραστάτης της κεντρικής εξουσίας και του κράτους, ιδιαίτερα στις διεθνείς σχέσεις της Ρωσίας με τις χώρες με μεγάλους ορθόδοξους πληθυσμούς. Αναβαθμίστηκε κι αυτή, μετά την πτώση της κομματικής ιδεολογίας, και, ως ersatz, αποτελεί αναπόσπαστο πλέον στήριγμα της εξουσίας.
3ο Συμπέρασμα. Δεν υπάρχει στη Ρωσία σήμερα μια ισχυρή κοινωνική ή πολιτική ελίτ που είναι σε θέση να εξισορροπεί ή να διαπραγματεύεται αποφάσεις για να υπερασπιστεί οικονομικά, κοινωνικά και πολιτισμικά συμφέροντα, δικαιώματα και αξίες, τα οποία θα δημιουργούσαν ή θα σταματούσαν ένα πόλεμο.
4. Η σημερινή εξουσία που κυριαρχεί στη Ρωσία αναπαράγεται ως απόγονος και δημιούργημα της ίδιας εξουσίας που κυριάρχησε στη Ρωσία ως κομματικό και γραφειοκρατικό σύστημα, από τις αρχές του 20ου αιώνα.
Ο Κορνήλιος Καστοριάδης είναι ο μοναδικός διανοούμενος, φιλόσοφος και κοινωνιολόγος που αποκρυπτογράφησε αυτό το σύστημα και τον επικίνδυνο, αντικοινωνικό και αντιπολιτισμικό του χαρακτήρα στο κείμενο του ’Μπροστά στον πόλεμο’ από το 1981.
Ένα στρατοκρατικό σύστημα, που άφησε πίσω του ως παρακαταθήκη το Σοβιετικό κομμουνιστικό κόμμα, αλλά συνεχίζεται με συνέπεια από ηγέτες και ένα στενό κύκλο κυρίως γραφειοκρατικής και στρατοκρατικής εξουσίας και υφής. Λειτουργεί με ελάχιστο σεβασμό για την ανθρώπινη ζωή και χωρίς φόβο για τις συνέπειες των αποφάσεών του στο λαό του και τους άλλους λαούς.
Η σημερινή κατάσταση στη Ρωσία δεν φαίνεται να βρίσκει κάποια αναλογία ούτε στην ιστορία των βασιλείων και των εθνικών κρατών, αλλά ούτε και στην ιστορία της ψυχικής ασθένειας των ηγετών των μεγάλων δυνάμεων. Δεν μοιάζει με ιστορικές πολιτισμικές συγκρούσεις ή το διαμοιρασμό πολύτιμων πόρων μέσω του πολέμου.
Αποτελεί ένα νέο φαινόμενο που δεν είναι δυνατό να αμβλυνθεί στο εσωτερικό της χώρας - που επιβάλλει τώρα τον πόλεμο - διότι απουσιάζει στην ίδια τη χώρα η διαλεκτική της εσωτερικής σύγκρουσης και εξέλιξης που θα ήταν σε θέση να βάλει τέλος σε αυτό το σκοτεινό ‘βασίλειο’, τη σύγχρονη Μόρντορ, όπως την αποκάλεσαν ευφάνταστα οι Πολωνοί αριστεροί. Εδώ κυριαρχεί μια απόλυτη, γυμνή εξουσία που έχει στα χέρια της την απειλή της ολικής καταστροφής.
Οι υπολογισμοί και η στρατηγική ανήκουν αποκλειστικά στον πεδίο της κυριαρχίας και της επιβολής, χωρίς ουσιαστικές δεύτερες σκέψεις για την ευημερία και τη συνεργασία του λαού με άλλους λαούς. Η επίκληση της ιστορίας και του μεγαλείου του παρελθόντος αποτελεί απλά ένα εργαλείο κυριαρχίας, χωρίς ουσιαστική εθνική νοσταλγία και ιδεολογία.
Το ίδιο το καθεστώς ακυρώνει αυτό το αφήγημα με η βία που ασκεί στην Ουκρανία, απέναντι σε άμαχους και παιδιά, που είναι ομόγλωσσα και -κατά την άποψή του - ανήκουν στο ίδιο έθνος.
Η απειλή που επικαλείται το σύστημα, για την απομόνωση της Ρωσίας και την παρεμπόδιση της πρόσβασης στις θάλασσες, είναι επίσης κάτι που είναι σε θέση να λύσει εύκολα με μια διεθνική συνεργασία ή μια διευρυμένη Ευρωπαϊκή συνθήκη συνεργασίας, ως ‘υπερδύναμη’ του ενεργειακού αποθέματος που διαθέτει για πολλά χρόνια.
Δεν είναι λοιπόν δυνατό να καταλάβουμε τι συμβαίνει με τους όρους μιας ανάλυσης με τη χρήση του πολιτικού ρεαλισμού, ενός διαλεκτικού υλισμού, ενός δομολειτουργισμού, ή μιας θεωρίας της κυριαρχίας των μεγάλων δυνάμεων. Εδώ δυστυχώς πρόκειται για:
Μια ”απόλυτη- γυμνή εξουσία”, μια απόλυτη σύνδεση του ”ισόβιου” ηγέτη με μια ελίτ στις μυστικές υπηρεσίες, την αστυνομία και τη γραφειοκρατία που ασκεί έλεγχο και τιμωρητική παρέμβαση σε κάθε απόκλιση. Αυτή διατρέχει το κράτος ως ένα απόλυτο συμπαγές σύμπλεγμα που δεν διασπάται και δεν διακρίνεται ουσιαστικά σε τμήματα, αρμοδιότητες, ελέγχους ή μηχανισμούς εξισορρόπησης.
Είναι γυμνή όσο αφορά ουσιαστικές σχέσεις κοινωνικής αλληλεγγύης, αμοιβαιότητας και προσφοράς ευημερίας στον λαό, ενώ αποζητά και επιβάλλει τη νομιμοποίηση κυρίως μέσα από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης που κατευθύνει και ελέγχει στο σύνολο τους.
Οι δυνάμεις ασφαλείας και ο στρατός είναι τα μέσα επιβολής και άσκησης βίας στα όρια κυριαρχίας της που τα ορίζει κατά περίπτωση: πραγματικά (με διεθνείς συμφωνίες-πόλεμο) και φαντασιακά / παραδοσιακά (η μητέρα Ρωσία). Το σύστημα ενώ φαίνεται εξωτερικά να έχει κεντρικά πρόσωπα που παρουσιάζουν στοιχεία ”παράνοιας” ή μιλούν την αργκό του υπόκοσμου- ορολογία mat, είναι τελικά εργαλειακά απόλυτα ορθολογικό και στηρίζεται σε μακρόχρονους υπολογισμούς, στρατηγικές (1), αλλά και σε στιγμές αδυναμίας και αμέλειας του ”αντίπαλου”.
Αυτή η διατύπωση είναι μια προσπάθεια μιας αρχικής διατύπωσης ενός Βεμπεριανού ιδεότυπου εξουσίας (Aron, Raymond,1967), τον οποίο η κοινωνική ιστορία και τα πρόσφατα τραγικά γεγονότα του πολέμου θα τον ντύσουν σιγά- σιγά με περισσότερες, αφηγήσεις, ντοκουμέντα και άλλα παραδείγματα που παρουσιάζουν εκλεκτικές συγγένειες με αυτόν τον τύπο μη δημοκρατικής εξουσίας(π.χ. το παράδειγμα της Κίνας).
Αυτό το μόρφωμα μιας ”απόλυτης εξουσίας” στη Ρωσία συμπεριλαμβάνει όμως και τα φιλικά της πρόσωπα και ηγεσίες σε όλο τον κόσμο και ιδιαίτερα στις φιλελεύθερες δημοκρατίες που έχουν παρόμοιο ”τύπο”, και τα οποία θα ήθελαν να έχουν ανάλογη ιστορική συνέχεια και δύναμη. Φαίνεται επίσης να κερδίζει συστηματικά νομιμοποίηση από εγκληματικά ‘λάθη’ και καταστροφικές πολεμικές και οικονομικές επεμβάσεις της δύσης στον υπόλοιπο κόσμο.
4ο Συμπέρασμα. Το ”Βασίλειο της Καταστροφής και της Φυγής” που επιβάλλει σήμερα η Ρωσική ηγεσία στην Ουκρανία δεν είναι το αποτέλεσμα ψυχικής ασθένειας ενός ατόμου-ηγέτη, ούτε η σύγκρουση συμφερόντων σε παγκόσμιο επίπεδο. Φαίνεται ότι είναι κυρίως η δυναμική της διατήρησης στη ζωή μιας εξουσίας που έχει μακρόχρονες τεχνικές και όπλα που είναι σε θέση να παρασύρουν το λαό σε ανοχή και όλον το κόσμο σε πόλεμο, με συνεχείς, μικρές και μεγάλες συγκρούσεις και άλλα επεισόδια κυριαρχίας στα οποία η δυτική δημοκρατία είναι ανίσχυρη να απαντήσει συστηματικά χωρίς να χρησιμοποιήσει σκληρά μέσα άμυνας και επιβολής.
Οι δημοκρατίες απέδειξαν στον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο ότι είναι σε θέση να υπερασπίσουν τις κοινωνίες τους και τον πολιτισμό τους, αλλά χρειάζονται χρόνο, εσωτερική κινητοποίηση και θάρρος και κυρίως να κερδίσουν οι ίδιες την κατανόηση του αντίπαλου.
Ο Γκάρι Κασπάροφ, Ρώσος παγκόσμιος πρωταθλητής στο σκάκι, και εξαιρετικής ευφυίας άνθρωπος, εξήγησε αυτό το φαινόμενο το 2014. Με άλλα λόγια είπε στους Αμερικανούς συνομιλητές του – και εδώ παραφράζω: ”Δεν είναι τα φράγκα, δεν είναι η οικονομία, είναι η εξουσία, stupid!”. Συμπληρώνω ότι το σύστημα αυτό κερδίζει από τον καπιταλισμό, αλλά δεν εντάσσεται στις αξίες και τη λειτουργία των δημοκρατικών καπιταλιστικών κρατών. Το ίδιο συμβαίνει και με την Κίνα, και όμως ακόμα δεν μάθαμε.., τι περιμένουμε;
5. Είναι η πρώτη φορά σε ένα πόλεμο και μια εισβολή στην οποία, καθώς εξελίσσεται, ο εισβολέας εμποδίζει τον αμυνόμενο να δημιουργήσει συμμαχίες να βρει ουσιαστική βοήθεια απειλώντας με ολοκληρωτικό πολέμου.
Το δίλημμα είναι ιστορικά πρωτόγνωρο για τις φίλιες δυνάμεις της Ουκρανίας, της χώρας που αμύνεται, και δεν έχει καμία σχέση με ανάλογους δισταγμούς τους παρελθόντος, όπως στην περίπτωση της Τσεχίας στον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο.
Επίσης, εμπλέκει όλες τις γειτονικές χώρες της Ρωσίας αλλά και τις ευρωπαϊκές χώρες στο γεωστρατηγικό της ανταγωνισμό με άλλες μεγάλες δυνάμεις (ΗΠΑ), χωρίς οι ίδιες να έχουν κανένα πραγματικό όφελος προστασίας της κυριαρχία τους.
Η αμφιβολία, ο δισταγμός που δημιουργείται σε όσους θέλουν να προστατευτούν και να προστατεύσουν, επεκτείνεται με μια παράλυση από το φόβο της πυρηνικής απειλής και όλων των μορφών και τα μέσα του πολέμου που είναι σε θέση να χρησιμοποιήσει, όπως βιολογικά και χημικά όπλα, τοξικά απόβλητα στα πυρηνικά εργοστάσια και νέες μορφές πολέμου από απόσταση.
5ο Συμπέρασμα. Οι δημοκρατίες δεν κέρδισαν ποτέ από το φόβο. Οι μόνοι ωφελούμενοι από τον φόβο είναι οι δικτάτορες και η γυμνή εξουσία που χρησιμοποιεί το θάνατο ως το κύριο επιχείρημα στην εθνική και παγκόσμια πολιτική. Είναι φανερό ότι τώρα είναι μια μοναδική ευκαιρία για την παγκόσμια αποπυρηνικοποίηση.
Η Ευρώπη είναι σε θέση να οδηγήσει την κρίση σε αυτή την αποκλιμάκωση και τον λαό της Ρωσίας να ενταχθεί ξανά ως ισότιμο μέλος στις ευρωπαϊκές κοινωνίες. Να δώσει στον Πούτιν την ευκαιρία να αποχωρήσει και να ασκήσει προς τον επιτιθέμενο, όση πυγμή έχει ουσιαστικά και συστηματικά ως δημοκρατική ένωση και συμμαχία.
Οι ίδιοι οι λαοί της Ευρώπης, τα κινήματα, τα επαγγέλματα, οι πρόσφυγες, οι πολίτες, όσοι και όσες υποφέρουν δείχνουν τη διαδρομή για μια νέα ευρωπαϊκή πολιτική και αξιοπρέπεια.
Γιατί αποδείχτηκε ότι η Ευρώπη δεν έχει κανένα όφελος ακολουθώντας την γεωστρατηγική και τις προτεραιότητες άμυνας άλλων μεγάλων δυνάμεων σε μια πολιτική άλλων εποχών που δεν έχει σήμερα κανένα νόημα, αλλά αντίθετα την εντάσσει παθητικά στα παιχνίδια της γυμνής εξουσίας, από τα οποία μόνο θα χάσει.
Το αμυντικό μέγεθος και η τεχνολογία των ΗΠΑ δεν χρειάζονται την Ουκρανία στο ΝΑΤΟ, αλλά η Ουκρανία χρειάζεται την Ευρώπη. Η συνοχή των δημοκρατιών είναι το μεγαλύτερο όπλο για την ειρήνη. Η Ρωσία και ο λαός της, όπως και ο Ουκρανικός λαός, έχουν μια μεγάλη πολιτισμική, κοινωνική κι οικονομική αξία και με κάθε θυσία δεν πρέπει να χαθούν για την Ευρώπη σε ένα άδικο πόλεμο που δεν είναι δικός τους. Τι κάνουμε γι’ αυτό, είναι το κρίσιμο ερώτημα της στιγμής και της εποχής*.
Αναφορές :
Cornelius Kastoriadis, (1981) «Μπροστά στον πόλεμο» ( Devant la guerre -Facing the War) Volume I, ( δεν δημοσιεύτηκε ο δεύτερος τόμος.)
Aron, Raymond (1967) “Max Weber et la politique de puissance,” στο «Les étapes de la pensée sociologique». Paris: Gallimard, pp. 642–56.
Η ομιλία στο Μόναχο του Ρώσου προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν, στις 10 Φεβρουαρίου 2007 στη Διάσκεψη του Μονάχου για την Ασφάλεια, κατέγραψε απτά τα σημαντικά σημεία της μελλοντικής πολιτικής και στάσης του.
* Το κείμενο αυτό αποτελεί μια ελάχιστη έκφραση συμπαράστασης στους Ουκρανούς, Ουκρανές, Ρώσους και Ρωσίδες που χάνονται, ξεριζώνονται και υποφέρουν σε έναν άδικο και καταστροφικό πόλεμο, βλέποντας,, ταυτόχρονα, τον πόλεμο αυτό να μας συμπεριλαμβάνει όλους τους πολίτες χωρίς περιορισμούς στην παθολογία και τις συνέπειές του.
***
Σωτήρης Χτούρης, Καθηγητής Κλινικής Κοινωνιολογίας, πρόεδρος της ΚΟΙΝΣΕΠ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ, Ερευνητικό – Οικολογικό Σχήμα. info@demouergia.com.