«Υπάρχει μια σύνδεση ανάμεσα στο 5G και αυτή την κρίση υγείας...αν το 5G συνεχίσει και φτάσει εκεί που θέλουν να φτάσει, η ανθρώπινη ζωή όπως την ξέρουμε θα τελειώσει»: Τάδε έφη Ντέιβιντ Άικ (David Icke), πρώην ποδοσφαιριστής, συγγραφέας και «γκουρού» της συνωμοσιολογίας (ο οποίος έχει, μεταξύ άλλων, υποστηρίξει πως η ανθρωπότητα ελέγχεται εν αγνοία της από ερπετοειδή όντα) σε πρόσφατη συνέντευξή του η οποία μεταδόθηκε στο YouTube. Ο Άικ, μεταξύ άλλων, υποστήριξε πως το εμβόλιο για τον κορονοϊό, όταν αναπτυχθεί, θα περιλαμβάνει «νανοτεχνολογικά μικροτσίπ» που θα επιτρέπουν τον έλεγχο των ανθρώπων. Η συνέντευξη μεταδόθηκε μέσω live streaming μέσω του YouTube εν μέσω της πανδημίας που έχει γονατίσει τον πλανήτη και επιθέσεων εναντίον τηλεπικοινωνιακών εγκαταστάσεων (5G και μη) σε διάφορες χώρες. Την παρακολούθησαν χιλιάδες άνθρωποι, και η δημοφιλής υπηρεσία εν τέλει την κατέβασε, ανακοινώνοντας πως θα διαγράφει όλα τα βίντεο που συνδέουν το 5G με τον κορονοϊό.
Ο Άικ αποτελεί απλά την «κορυφή του παγόβουνου»: Παράλληλα με τον ιό, θεωρίες συνωμοσίας εξαπλώνονται ταχύτατα ανά το Διαδίκτυο, αμφισβητώντας την ίδια την ύπαρξη ή τη φονικότητα του ιού (και προτρέποντας πολίτες να αψηφήσουν τα περιοριστικά μέτρα), αποδίδοντας τη δημιουργία του στις ΗΠΑ ή την Κίνα (και δημιουργώντας περαιτέρω εντάσεις μεταξύ των δύο χωρών, εν μέσω ενός κλίματος που ήταν ήδη τεταμένο), παραπληροφορώντας και γενικότερα προκαλώντας, σε συνδυασμό με τη διεθνή ανησυχία για την εξέλιξη της πανδημίας, μια σύγχυση οι επιπτώσεις της οποίας μπορεί να ξεφύγουν από τα όρια των οθονών και των «υποψιασμένων» συζητήσεων.
Το να μπει κανείς στη διαδικασία να καταρρίψει τέτοιες θεωρίες συνωμοσίας αποτελεί μάλλον περίπτωση όπου κανείς «κομίζει γλαύκα εις Αθήνας», καθώς επίσημοι οργανισμοί και ειδικοί έχουν απορρίψει επανειλημμένα πχ τις θεωρίες για το 5G, ενώ η επικρατούσα επιστημονική άποψη για την προέλευση του ιού είναι πως προήλθε από τη φύση. Ωστόσο, οι θεωρίες παρουσιάζονται ανθεκτικές, και οι διαβεβαιώσεις των ειδικών απορρίπονται συχνά ως μέρος της εκάστοτε συνωμοσίας. Και το «παιχνίδι» συνεχίζεται, κάνοντας μια ήδη δύσκολη κατάσταση ακόμα δυσκολότερη.
Τι συμβαίνει τελικά με τις θεωρίες συνωμοσίας; Από πού πηγάζουν; Γιατί είναι τόσο ανθεκτικές; Πώς προέκυψε αυτό το φαινόμενο; Μήπως έχουν βάσεις; Η HuffPost Greece απευθύνθηκε σε τέσσερις ειδικούς στο θέμα ανά τον κόσμο, οι οποίοι ανέλυσαν ενδελεχώς το φαινόμενο των «conspiracy theories», με φόντο την πανδημία του κορονοϊού.
Η Άντρεα Κίττα, αναπληρώτρια καθηγήτρια και λαογράφος στο East Carolina University, η οποία έχει ασχοληθεί, μεταξύ άλλων, με την λαογραφία του Ίντερνετ και την ανάλυση του αντιεμβολιαστικού κινήματος, ο Κουασίμ Κασάμ, καθηγητής του τμήματος Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Γουόργουϊκ και συγγραφέας του «Conspiracy Theories» (2019, Polity Press), η Kάρεν Ντάγκλας, καθηγήτρια Κοινωνικής Ψυχολογίας, Πανεπιστήμιο του Κεντ, η έρευνα της οποίας εστιάζει στο θέμα της πίστης στις θεωρίες συνωμοσίας, και ο Τζον Κουκ, επίκουρος καθηγητής στο Κέντρο Επικοινωνίας για την Κλιματική Αλλαγή- ερευνητής πάνω στη Γνωσιακή Επιστήμη στο Πανεπιστήμιο Τζορτζ Μέισον και ένας εκ των συντελεστών του Conspiracy Theory Handbook, απάντησαν στις ερωτήσεις μας, βοηθώντας στο να πέσει φως σε ένα από τα σημεία των καιρών που διανύουμε- το οποίο μπορεί αφ‘ενός να είναι παλαιό, αφ’ετέρου έχει προσαρμοστεί απόλυτα στη σημερινή μας, παγκοσμιοποιημένη, ψηφιακή και ταραγμένη εποχή.
Σημερινό φαινόμενο ή όχι;
Οι θεωρίες συνωμοσίας μπορεί να ζουν ημέρες δόξας στο Ίντερνετ, ωστόσο προϋπάρχουν αυτού. Ανέκαθεν συνόδευαν σημαντικά γεγονότα, και η εξάπλωσή τους είχε άλλα χαρακτηριστικά.
Άντρεα Κίττα: Οι θεωρίες συνωμοσίας υπάρχουν εδώ και πολύ καιρό, απλά πλέον είναι ευκολότερη η πρόσβαση σε αυτές χάρη στο Ίντερνετ. Πριν εξαπλωθούν στο Διαδίκτυο, υπήρχαν δίκτυα ατόμων που συναντιούνται και έστελναν πληροφορίες ταχυδρομικά. Αν δεν ήσουν στο δίκτυο, το πιθανότερο θα ήταν να μην άκουγες καν για αυτό. Τώρα είναι πολύ πιο εύκολο να τις βρεις επειδή η πρόσβαση είναι πολύ ευκολότερη. Πάντα είχαμε την εντύπωση πως συνέβαιναν περισσότερα από αυτά που γνωρίζαμε και ότι κάποιες ομάδες ανθρώπων έλεγχαν τον κόσμο μας.
Κουασίμ Κασάμ: Θεωρίες συνωμοσίας υπήρχαν πάντα, αλλά οι θεωρίες συνωμοσίας με τη σημερινή έννοια ανάγονται στο τέλος του 18ου αιώνα, όταν άνθρωποι άρχισαν να κάνουν εικασίες για τις σκοτεινές δυνάμεις πίσω από τη Γαλλική Επανάσταση. Κάποιοι την απέδιδαν στους Εβραίους, και ο αντισημιτισμός έπαιξε έναν πολύ μεγάλο ρόλο στην ιστορία των θεωριών συνωμοσίας. Ίσως η πιο διαβόητη θεωρία συνωμοσίας, τα “Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών” αναφέρονται από τον Χίτλερ στο “Mein Kampf”. Είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε πως μια θεωρία συνωμοσίας δεν είναι απλά μια θεωρία για μια συνωμοσία. Η επίσημη εξήγηση για την 9/11 απέδιδε τις επιθέσεις στη Νέα Υόρκη και την Ουάσινγκτον σε μια συνωμοσία της αλ Κάιντα, αλλά αυτό δεν καθιστά την επίσημη γραμμή θεωρία συνωμοσίας. Αντίθετα, η θεωρία πως η κυβέρνηση Μπους ήταν ευθέως υπεύθυνη για την 9/11 είναι μια γνήσια θεωρία συνωμοσίας. Οι θεωρίες συνωμοσίας, όπως τις κατανοώ, έχουν χαρακτήρα εικασίας (δεν βασίζονται σε ακλόνητα στοιχεία), έρχονται σε αντίθεση με τις επίσημες ή συμβατiκές θέσεις, και είναι “αυτοσφραγιζόμενες” (αδύνατον να καταρριφθούν με τους δικούς τους όρους). Λειτουργούν ως πολιτική προπαγάνδα και σχεδόν πάντα έχουν μια πολιτική ατζέντα.
Κάρεν Ντάγκλας: Οι άνθρωποι πάντα πίστευαν στις θεωρίες συνωμοσίας. Ο τρόπος με τον οποίον επικοινωνούνται και διαμοιράζονται τώρα, ωστόσο, είναι πολύ διαφορετικός. Το Ίντερνετ έχει αποτελέσει “game changer” για τις θεωρίες συνωμοσίας και φαίνεται πλέον πως βλέπουμε θεωρίες συνωμοσίας παντού.
Τζον Κουκ: Οι θεωρίες συνωμοσίας ήταν πάντα μαζί μας- σε κάποιο βαθμό οι εγκέφαλοί μας είναι “καλωδιωμένοι” να βλέπουν μοτίβα στην τυχαιότητα. Αλλά αυτό που διαφέρει σήμερα είναι η τεχνολογία, όπως οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης, που επιτρέπει σε συνωμοσιολόγους να εξαπλώνουν τις θεωρίες τους πολύ ταχύτερα και ευρύτερα από ό,τι παλιά.
Από πού πηγάζουν;
Ένα από τα ερωτήματα που προκύπτουν για το θέμα είναι κατά πόσον οι θεωρίες αυτές προκύπτουν με «φυσικό τρόπο» (από ανθρώπους που τις πιστεύουν στα αλήθεια και επιδιώκουν να «αφυπνίσουν» και άλλους) ή αν πρόκειται για «όπλα» προπαγάνδας με σκοπό την παραπληροφόρηση για να εξυπηρετηθούν σκοπιμότητες- ειδικά εν μέσω της εποχής των fake news, των hoaxes και των εκστρατειών προπαγάνδας στα social media.
Άντρεα Κίττα: Υπάρχουν προφανώς άνθρωποι που είναι «αληθινοί πιστοί» (true believers), οι οποίοι τις εξαπλώνουν επειδή πιστεύουν πως όντως είναι αλήθεια. Ωστόσο, υπάρχουν και πολλοί που εξαπλώνουν πληροφορίες κακόβουλα, για μια σειρά λόγων: Κάποιοι το κάνουν για την πλάκα (επειδή το βρίσκουν αστείο, ή χαίρονται να δημιουργούν χάος), ενώ άλλοι διασπείρουν σκοπίμως παραπληροφόρηση. Ωστόσο αυτοί που εξαπλώνουν κακόβουλα πληροφορίες παρατηρούν και τροφοδοτούν τους «αληθινούς πιστούς». Υπάρχει μια ανταλλαγή πληροφοριών εδώ, και αυτοί που λειτουργούν κακόβουλα επιδιώκουν να προκαλέσουν την πιο αποτελεσματική παραπληροφόρηση. Η μελέτη των «αληθινών πιστών» τους βοηθά να βρουν τι πληροφορίες θα αποκτήσουν ερείσματα και θα βγουν στον πραγματικό κόσμο- κάποιες φορές με βίαιες ενέργειες, όπως είδαμε πρόσφατα. Πιστεύω όντως πως η παραπληροφόρηση μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως όπλο. Το είδαμε στο παρελθόν, και πιθανότατα θα το δούμε ξανά στο μέλλον.
Κουασίμ Κασάμ: Αυτοί που παρουσιάζουν θεωρίες συνωμοσίας έχουν ένα εύρος κινήτρων: Συχνά ο σκοπός τους είναι να στιγματίσουν ομάδες του περιθωρίου. Το βλέπουμε αυτό στην Ινδία σήμερα, όπου οι θεωρίες συνωμοσίας σχετικά με τον ρόλο των μουσουλμάνων στην εξάπλωση του κορονοϊού οδήγησε σε βία εναντίον των μουσουλμάνων. Οι θεωρίες συνωμοσίας έχουν σχεδόν πάντα μια πολιτική ατζέντα. Οι περισσότεροι εξτρεμιστές είναι συνωμοσιολόγοι, αν και δεν χρειάζεται να είσαι εξτρεμιστής για να είσαι συνωμοσιολόγος.
Κάρεν Ντάγκλας: Είναι δύσκολο να βρούμε την προέλευση των θεωριών συνωμοσίας. Φαίνονται να εμφανίζονται πολύ γρήγορα μετά από κάποιο γεγονός, και επίσης ξεδιπλώνονται και εξελίσσονται ταχύτατα. Νομίζω πως οι περισσότεροι που διαμοιράζονται θεωρίες συνωμοσίας μάλλον τις πιστεύουν, αλλά φυσικά κάποιες εξαπλώνονται για πολιτικούς σκοπούς. Υπάρχουν στοιχεία πως η ελκυστικότητα των θεωριών συνωμοσίας κάποιες φορές εξαρτάται από την πολιτική ιδεολογία ή το τι κόμμα είναι κάποιος, και ότι είναι πιο πιθανό κάποιος να πιστέψει και να μοιραστεί θεωρίες συνωμοσίας που ταιριάζουν στην πολιτική του οπτική. Για παράδειγμα, στις ΗΠΑ υπάρχουν στοιχεία πως οι Ρεπουμπλικανοί (συγκριτικά με τους Δημοκρατικούς) είναι πιο πιθανόν να πιστέψουν τη θεωρία συνωμοσίας πως το πιστοποιητικό γέννησης του Μπαράκ Ομπάμα ήταν πλαστό και ότι είχε γεννηθεί στην Κένυα, ενώ οι Δημοκρατικοί (συγκριτικά με τους Ρεπουμπλικανούς) είναι πιο πιθανό να πιστέψουν ότι η 9/11 ήταν «δουλειά εκ των έσω» που ενορχηστρώθηκε από την κυβέρνηση Μπους.
Τζον Κουκ: Στο Conspiracy Theory Handbook συζητούμε τόσο τις “φυσικές” όσο και τις “τεχνητές” θεωρίες συνωμοσίας. Ψυχολογικά, οι άνθρωποι είναι προδιατεθειμένοι να πιστεύουν σε θεωρίες σε καιρούς άγχους (όπως στην πανδημία Covid-19) και θεωρίες μπορούν να προκύψουν “φυσικά” υπό τέτοιες συνθήκες. Αλλά κυβερνήσεις μπορούν επίσης να διασπείρουν θεωρίες συνωμοσίας σκόπιμα για πολιτικούς λόγους- όπως χώρες που κατηγορούν άλλες χώρες ότι ανέπτυξαν τον Covid-19 σε εργαστήριο.
Γιατί είναι τόσο δημοφιλείς και τόσο ανθεκτικές;
Έχουν «καταρριφθεί» αμέτρητες φορές, έχουν διαψευστεί επανειλημμένα από ειδικούς, επίσημους φορείς κ.α., ωστόσο πάντα επανέρχονται και καταφέρνουν να βρίσκονται στην επιφάνεια. Πώς εξηγείται αυτό;
Άντρεα Κίττα: Είναι δημοφιλείς επειδή απευθύνονται σε αντιλήψεις που ήδη έχουμε και “επιβεβαιώνουν” αυτό που νομίζουμε ήδη πως είναι αλήθεια. Οι θεωρίες συνωμοσίας επίσης μας δίνουν κάποιον να κατηγορήσουμε- εάν έχουμε έναν κοινό εχθρό στον οποίο μπορούμε να εστιάσουμε, αντί για κάτι πιο “άυλο”, όπως ένας ιός, μπορεί να μας δώσει μια ψευδαίσθηση ελέγχου. Αυτό είναι πιο εμφανές στις ρατσιστικές ενέργειες που βλέπουμε ανά τον κόσμο.
Κουασίμ Κασάμ: Ένα πράγμα που προσφέρουν οι θεωρίες συνωμοσίας είναι μια εξήγηση για γεγονότα που διαφορετικά θα ήταν τυχαία. Σκεφτείτε τις θεωρίες συνωμοσίας για τον κορονοϊό. Όπως υποδεικνύει ο ιστορικός Ρίτσαρντ Έβανς, οι θεωρίες συνωμοσίας για τις ασθένειες έχουν μακρά ιστορία. Οι άνθρωποι που απειλούνται “αναζητούν ευνόητες εξηγήσεις” και “ανταποκρίνονται σε ανθρώπους που αναζητούν κάποιον να κατηγορήσουν για μια καταστροφή”. Η εναλλακτική στις θεωρίες συνωμοσίες είναι να αποδεχτείς πως...καμιά φορά συμβαίνουν κακά πράγματα. Αυτό είναι κάτι που πολλοί δυσκολεύονται να αποδεχτούν. Οι άνθρωποι πάντα ψάχνουν για νόημα, ακόμα και σε τυχαία γεγονότα. Άλλος ένας παράγων- κλειδί στην άνοδο των θεωριών συνωμοσίας είναι η κατάρρευση της εμπιστοσύνης στους ειδικούς και σε άλλες ελίτ. Η οργή απέναντι στις ελίτ (περιλαμβανομένων ειδικών και κυβερνητικών αξιωματούχων) είναι η ουσία αυτού που πολλοί αποκαλούν “λαϊκισμό”, και θεωρώ πρόσφατες θεωρίες συνωμοσίας για το 5G και τον κορονοϊό εν μέρει σύμπτωμα της ανόδου του λαϊκισμού.
Κάρεν Ντάγκλας: Ψυχολογικές έρευνες υποδεικνύουν πως οι άνθρωποι έλκονται από θεωρίες συνωμοσίας για να ικανοποιήσουν ακάλυπτες ψυχολογικές τους ανάγκες, όπως η ανάγκη για γνώση και βεβαιότητα, η ανάγκη για έλεγχο και αυτόνομία και η ανάγκη για αυτοεκτίμηση. Επίσης, γίνονται πιο δημοφιλείς σε περιόδους κρίσης. Είναι δύσκολο να πούμε γιατί κάποιες θεωρίες συνωμοσίας επιζούν για πολλά χρόνια, ενώ κάποιες διαρκούν μόνο για λίγο. Υπάρχουν πιθανότατα πολλοί παράγοντες που το επηρεάζουν αυτό, πχ πόσο μεγάλο ήταν το γεγονός, τι είδους απορριπτικά στοιχεία υπάρχουν- αλλά είναι ένα ενδιαφέρον θέμα για μελλοντικές έρευνες.
Τζον Κουκ: Όταν οι άνθρωποι νιώθουν πως έχουν χάσει τον έλεγχο, ή ότι απειλούνται, οι θεωρίες συνωμοσίας παρέχουν έναν βαθμό παρηγοριάς και ελέγχου. Για αυτό και οι θεωρίες συνωμοσίας ανθίζουν σε καιρούς προβλημάτων. Επίσης, όταν υπάρχει έλλειψη πληροφορίας (όπως η έλλειψη αξιόπιστης πληροφόρησης σχετικά με την προέλευση του Covid-19) εμφανίζονται θεωρίες συνωμοσίας για να καλύψουν το κενό. Οι θεωρίες συνωμοσίας είναι ανθεκτικές εξαιτίας ενός χαρακτηριστικού του συνωμοσιολογικού τρόπου σκέψης: Της ανοσίας στα στοιχεία. Γεγονότα ή επιχειρήματα τα οποία καταρρίπτουν μια θεωρία συνωμοσίας θεωρούνται μέρος της συνωμοσίας. Υπό αυτή την έννοια, οι θεωρίες συνωμοσίας είναι “αυτοσφραγιζόμενες” και πολύ δύσκολο να γκρεμιστούν.
Αποτέλεσε το Ίντερνετ καταλύτη ή απλό μέσον;
Παρά τις προσπάθειες (πλέον) που καταβάλλουν πολλά μέσα κοινωνικής δικτύωσης για τον περιορισμό των fake news και των θεωριών συνωμοσίας, το Ίντερνετ φαίνεται κάποιες φορές να τις καθιστά «Λερναία Ύδρα» («δείτε το πριν το κατεβάσουν!»). Ωστόσο, τίθεται το ερώτημα εάν αποτέλεσε όντως καταλύτη, ή απλά ένα μέσο που «διευκόλυνε» μια ήδη υπάρχουσα τάση.
Άντρεα Κίττα: Ναι, νομίζω πως μπορούμε να πούμε πως το Ίντερνετ είναι το μέσον που επέτρεψε στις θεωρίες συνωμοσίας να εξαπλωθούν ευρύτερα. Το Διαδίκτυο και τα social media είναι θαυμάσια εργαλεία, αλλά όπως κάθε εργαλείο, στα λάθος χέρια, μπορεί να είναι καταστροφικά.
Κουασίμ Κασάμ: Υπάρχουν κάποιες έρευνες που δείχνουν ότι οι θεωρίες συνωμοσίας δεν έχουν σήμερα μεγαλύτερη απήχηση από ό,τι είχαν στις αρχές του προηγούμενου αιώνα. Εάν αυτό είναι σωστό, τότε είναι σημαντικό να μην υπερτιμούμε την επιρροή του Ίντερνετ. Από την άλλη, είναι δύσκολο να αρνηθεί κανείς πως τα social media αυξάνουν την εμβέλεια των θεωριών συνωμοσίας και την ταχύτητα με την οποία κυκλοφορούν.
Τζον Κουκ: Τα social media σίγουρα έκαναν ευκολότερο για τις θεωρίες συνωμοσίας να φτάσουν σε ένα μεγαλύτερο εύρος ανθρώπων. Ο τρόπος με τον οποίο είναι σχεδιασμένες πολλές πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης επίσης συμβάλλει στην κλιμάκωση του προβλήματος- το business model των περισσότερων πλατφορμών βασίζεται στην αλληλεπίδραση των χρηστών, τα κλικ και τα “like” σε περιεχόμενο- συναισθηματικό, σοκαριστικό, ακραίο περιεχόμενο όπως θεωρίες συνωμοσίας οδηγεί σε μεγαλύτερα επίπεδα αλληλεπίδρασης.
Είμαστε εξελικτικά «καλωδιωμένοι» για να τις πιστεύουμε;
Λέγεται πως οι θεωρίες συνωμοσίας είναι δημοφιλείς επειδή είναι ευκολότερο να κατανοηθούν, συγκριτικά με την πολυπλοκότητα του σύγχρονου κόσμου- και υπάρχει η θεωρία πως, εξελικτικά, οι άνθρωποι είμαστε “καλωδιωμένοι” έτσι ώστε να αναζητούμε θηρευτές και απειλές στο περιβάλλον μας, και αυτό εξηγεί την απήχηση των θεωριών συνωμοσίας. Υπάρχει άραγε βάση σε αυτή την προσέγγιση;
Άντρεα Κίττα: Θα ήταν πραγματικά δύσκολο να το πούμε με σιγουριά αυτό. Πιστεύω πως όντως οι θεωρίες συνωμοσίας μας ελκύουν επειδή εξηγούν τα πάντα. Η πραγματική ζωή είναι χαώδης, και δεν λειτουργεί με αυτόν τον τρόπο. Οι θεωρίες συνωμοσίας μπορούν να συνδέουν τα πάντα και να μας δίνουν μια κατάληξη, τη στιγμή που η ζωή είναι συχνά ανεξήγητη και απρόβλεπτη.
Κουασίμ Κασάμ: Δεν πιστεύω πως ισχύει ότι οι θεωρίες συνωμοσίας είναι ευκολότερες στην κατανόηση. Η θεωρία πως ο πρόεδρος Κένεντι δολοφονήθηκε από μια πολύπλοκη συνωμοσία που περιελάμβανε τη Μαφία, τον Φιντέλ Κάστρο και το στρατιωτικό-βιομηχανικό σύμπλεγμα δεν είναι ευκολότερη στην κατανόηση/ αποδοχή από τη θεωρία πως σκοτώθηκε από έναν ένοπλο που έδρασε μόνος του. Δεν είναι ότι οι θεωρίες συνωμοσίας είναι ευκολότερες στην κατανόηση, μα ότι διηγούνται μια ελκυστική ιστορία σχετικά με μεγάλα γεγονότα. Οι θεωρίες συνωμοσίας είναι μια μορφή αποπλάνησης. Κάνουν δυνατόν για εμάς να βρούμε ένα βαθύτερο νόημα σε καταστροφές όπως η παρούσα πανδημία. Όπως είπα, η εναλλακτική είναι να αποδεχτούμε πως, κάποιες φορές, συμβαίνουν κακά πράγματα, και αυτό μπορεί να είναι δύσκολο να το αποδεχτεί κανείς.
Κάρεν Ντάγκλας: Κάποιοι ακαδημαϊκοί πιστεύουν όντως ότι υπάρχει κάποια εξελικτική λειτουργία στις συνωμοσιολογικές πεποιθήσεις. Προσωπικά ωστόσο πιστεύω ότι είναι πιο πολύπλοκο, επειδή ενώ βασικές λειτουργίες όπως ο φόβος και η εμπιστοσύνη πρέπει να εξελιχθούν (αποτελούν συχνά σημαντικές πτυχές της συνωμοσιολογίας) νομίζω πως είναι δύσκολο να υποστηριχθεί πως οι πολύπλοκοι συλλογισμοί που οδηγούν στις θεωρίες συνωμοσίας θα μπορούσαν να αποτελούν μέρος της εξέλιξης.
Τζον Κουκ: Υπάρχουν αρκετοί ψυχολογικοί παράγοντες εδώ. Ένας είναι η ανθρώπινη τάση να βλέπουμε μοτίβα στην τυχαιότητα- αναπτύξαμε αυτή τη δεξιότητα για να μας βοηθά να εντοπίζουμε θηρευτές που κρύβονταν στη βλάστηση. Αυτή η ψυχολογική δεξιότητα που εξελίξαμε δεν μας εξυπηρετεί και πολύ καλά σε αυτή την εποχή της πληροφορίας. Το βλέπουμε συχνά στις θεωρίες συνωμοσίας, ένα χαρακτηριστικό που περιγράφουμε στο Conspiracy Theory Handbook, ως “επανερμηνεία της τυχαιότητας”. Για παράδειγμα, η θεωρία συνωμοσίας πως το 5G προκάλεσε την εξάπλωση του Covid-19 βασίζεται σε μια σύμπτωση- το 5G εμφανίστηκε το 2019, την ίδια χρονική περίοδο με τον κορονοϊό.
Ποιοι είναι αυτοί που τις πιστεύουν, τελικά;
Υπάρχει μια εντύπωση πως αυτοί που υποστηρίζουν θεωρίες συνωμοσίας είναι κατά κανόνα άνθρωποι χαμηλότερου μορφωτικού επιπέδου- ωστόσο, στην εποχή των social media, όπου όλοι μπορούν πολύ άνετα να εκφράζουν τις σκέψεις και αντιλήψεις τους στο ευρύ κοινό, πολλοί ανακαλύψαμε πως ουκ ολίγοι είναι αυτοί που, παρά το υψηλό μορφωτικό επίπεδο, τα υψηλά πόστα κ.ο.κ. όχι απλά ενστερνίζονται απόψεις και θεωρίες που θα μπορούσαν να θεωρηθούν ακραίες, μα το κάνουν και με θέρμη. Τελικά μπορεί να οριστεί το προφίλ του «πιστού»;
Άντρεα Κίττα: Οι θεωρίες συνωμοσίας στην πραγματικότητα ανήκουν σε όλους. Συχνά χρησιμοποιώ τον όρο «συνωμοσιολογική σκέψη» (conspiracy thinking), επειδή όλοι επιδιδόμαστε σε κάποιες χαμηλού επιπέδου συνωμοσιολογικές σκέψεις στις ζωές μας- πιστεύουμε πως άνθρωποι θέλουν το κακό μας ή υπεραναλύουμε γεγονότα που συμβαίνουν. Όταν ακούμε για θεωρίες συνωμοσίας υπάρχουν δύο προβλήματα. Το πρώτο είναι πως φανταζόμαστε ανθρώπους με καπέλα από αλουμινόχαρτο που λένε ότι εξωγήινοι έχτισαν τις πυραμίδες, αντί να συνειδητοποιήσουμε πως είναι κάτι που το κάνουμε όλοι. Δεύτερον, σταματάμε να χαρακτηρίζουμε κάποια πράγματα ως “θεωρίες συνωμοσίας” όταν αποδειχτεί πως είναι αλήθεια. Σε κάποια φάση το Γουότεργκεϊτ και τα πειράματα με σύφιλη στο Τάσκεγκι θεωρούνταν θεωρίες συνωμοσίας- απλά τώρα ξέρουμε ότι ήταν αλήθεια. Όπως λένε, “δεν είσαι παρανοϊκός αν στα αλήθεια σε κυνηγούν”, κάτι που συχνά σημαίνει πως μπορεί να βλέπουμε περισσότερες θεωρίες συνωμοσίας σε κοινότητες που έχουν περιθωριοποιηθεί , αλλά η σύγκριση αυτή δεν είναι δίκαιη, επειδή όντως υπήρχαν άνθρωποι που ήθελαν το κακό τους και πραγματοποίησαν κτηνωδίες σε βάρος τους. Όταν μιλώ σε αυτούς που είναι “αληθινοί πιστοί” ποτέ δεν αρχίζει με τα μεγάλα πράγματα- είναι πάντα κάτι μικρό, που έχει λογική, το οποίο οδηγεί σε κάτι άλλο και μετά κάτι άλλο. Κανείς μας δεν έχει ανοσία.
Κουασίμ Κασάμ: Δεν υπάρχει συγκεκριμένο προφίλ, μα υπάρχουν “παράγοντες κινδύνου” για πίστη σε θεωρίες συνωμοσίας. Πρόσφατη μελέτη έδειξε πως άτομα τα οποία ασπάζονται θεωρίες συνωμοσίας είναι πιθανότερο να είναι άνδρες, ανύπαντροι, λιγότερο μορφωμένοι, σε νοικοκυριά χαμηλότερων εισοδημάτων, και βλέπουν τους εαυτούς τους ως χαμηλότερης κοινωνικής τάξης. Επίσης έχουν χαμηλότερα επίπεδα σωματικής και ψυχικής ευημερίας. Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει πως δεν είναι δυνατόν να πιστεύεις σε θεωρίες συνωμοσίας ακόμα και αν είσαι υψηλού μορφωτικού επιπέδου.
Κάρεν Ντάγκλας: Υπάρχουν στοιχεία πως οι θεωρίες συνωμοσίας έχουν μεγαλύτερη απήχηση σε ανθρώπους με χαμηλότερα επίπεδα μόρφωσης. Ωστόσο είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι αυτά τα αποτελέσματα δείχνουν έναν συσχετισμό, οπότε αυτό δεν σημαίνει πως η χαμηλότερη μόρφωση προκαλεί συνωμοσιολογικές αντιλήψεις. Φυσικά, κάποιοι που είναι πολύ μορφωμένοι πιστεύουν ενθέρμως σε θεωρίες συνωμοσίας. Δεν υπάρχει ξεκάθαρο “προφίλ” του συνωμοσιολόγου, μα αντ’αυτού θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε πως ανικανοποίητες ψυχολογικές ανάγκες οδηγούν σε πίστη σε θεωρίες συνωμοσίας.
Γραφικοί ή επικίνδυνοι;
Κάποτε τους θεωρούσαν απλά γραφικούς- ωστόσο την εποχή της πανδημίας, όταν η επιτυχία των μέτρων εξαρτάται από τη συμμόρφωση των πολιτών και όταν λαμβάνουν χώρα βανδαλισμοί λόγω 5G, τίθεται το ερώτημα μήπως τελικά υπάρχει κίνδυνος από την εξάπλωση των θεωριών συνωμοσίας.
Άντρεα Κίττα: Νομίζω πως οι πιο επικίνδυνες θεωρίες αυτή τη στιγμή είναι οι αντιλήψεις πως ο κορονοϊός δεν είναι αληθινός ή ότι δεν είναι όσο επικίνδυνος παρουσιάζεται, επειδή αυτό κάνει ανθρώπους να θέσουν άλλους σε κίνδυνο μέσω της συμπεριφοράς τους. Είναι ένα πράγμα να διακινδυνεύεις λόγω ανάγκης, αλλά το να παίρνεις ρίσκα που θέτουν άλλους σε κίνδυνο επειδή αρνείσαι να αποδεχτείς την επιστήμη είναι πολύ επικίνδυνο. Δεν είναι ένα ρίσκο που παίρνεις μόνος. Πρέπει να σκεφτούμε τους άλλους, και όχι μόνο τους εαυτούς μας σε αυτή την κρίση.
Κουασίμ Κασάμ: Οι θεωρίες που με προβληματίζουν περισσότερο είναι αυτές που οδηγούν σε βία. Όταν ο πρόεδρος Τραμπ αναφέρεται στον Covid-19 ως “κινεζικό ιό”, υπάρχει μια έξαρση επιθέσεων σε ασιατικής καταγωγής Αμερικανούς. Όταν οι θεωρίες συνωμοσίας αποδίδουν την εξάπλωση του κορονοϊού στην Ινδία σε μουσουλμάνους, στοχεύονται μουσουλμάνοι. Αυτό μας πάει πίσω σε αυτό που είπα σχετικά με τις θεωρίες συνωμοσίας ως προπαγάνδα. Σε πολλές περιπτώσεις, οι θεωρίες συνωμοσίας λειτουργούν ως προπαγάνδα εναντίον περιθωριακών ομάδων.
Κάρεν Ντάγκλας: Οι θεωρίες συνωμοσίας με ανησυχούν όταν είναι δυνάμει επικίνδυνες. Κάποιες από τις θεωρίες συνωμοσίας έχουν αυτή τη δυνατότητα. Για παράδειγμα, αν ο κόσμος πιστεύει πως ο ιός δημιουργήθηκε σε εργαστήριο στην Κίνα ως βιολογικό όπλο κατά των ΗΠΑ, αυτό είναι πιθανό να δημιουργήσει προκαταλήψεις σε βάρος των Κινέζων. Αν πιστεύουν ότι ο κορονοϊός είναι hoax, είναι ενδεχομένως λιγότερο πιθανό να συμμορφωθούν στις οδηγίες των κυβερνήσεων να παραμένουν στο σπίτι και να αποφεύγουν κοινωνικές επαφές με άλλους. Οι θεωρίες συνωμοσίας για το 5G έχουν ήδη προκαλέσει βία σε βάρος μηχανικών και βανδαλισμούς σε κεραίες. Οι θεωρίες συνωμοσίας τείνουν να “ανθίζουν” περισσότερο σε περιόδους κρίσης, οπότε δεν με εκπλήσσει που βλέπουμε μια έκρηξη σε θεωρίες συνωμοσίας ως αποτέλεσμα της πανδημίας.
Τζον Κουκ: Η θεωρία συνωμοσίας για το 5G προκαλεί ανησυχία επειδή οδήγησε κάποιους να βάλουν φωτιά σε εγκαταστάσεις τηλεπικοινωνιών, κάτι που είναι επικίνδυνο και καταστροφικό. Ωστόσο ανησυχώ περισσότερο για θεωρίες συνωμοσίας που είναι πιο ύπουλες και μειώνουν την εμπιστοσύνη του κοινού σε θεσμούς και ειδικούς. Όταν το κοινό σταματά να εμπιστεύεται τις οδηγίες των ειδικών και να συμπεριφέρεται με τρόπους που δεν συστήνονται (όπως πχ να μην τηρεί τα μέτρα κοινωνικής απόστασης) θέτει σε κίνδυνο τον εαυτό του και την κοινότητα.
Πώς αντιμετωπίζονται, και ποια είναι η ευθύνη των ΜΜΕ και των επίσημων φορέων;
Ένα από τα ερωτήματα που τίθενται στο θέμα αφορά στον Τύπο- και κατά πόσον θα έπρεπε οι δημοσιογράφοι, και τα αποκαλούμενα «συστημικά» ΜΜΕ, να μπούνε στο “παιχνίδι” της κατάρριψης θεωριών συνωμοσίας, να το αφήσουν στις αρχές ή να τις αγνοήσουν προκειμένου να περιοριστεί η εξάπλωσή τους.
Άντρεα Κίττα: Μπορεί να είναι πολύ δύσκολο να καταρρίψεις θεωρίες συνωμοσίας επειδή η ίδια η πράξη της κατάρριψης μπορεί να τις ενισχύσει. Υπάρχει μια πολύ λεπτή ισορροπία μεταξύ της κατάρριψης και του να «ρίχνεις λάδι στη φωτιά». Εξακολουθώ να πιστεύω πως πρέπει να συνεχίσουμε να επαναλαμβάνουμε πως κάποιες από αυτές δεν είναι αλήθεια, αλλά αυτό θα έπρεπε να αφεθεί στα ΜΜΕ αυτή τη στιγμή. Οι πολιτικοί μπορεί να κάνουν τα πράγματα χειρότερα, απλά και μόνο αναφερόμενοι σε συνωμοσίες, επειδή τότε δεν έχει να κάνει μόνο με την πληροφορία, έχει να κάνει και με τις πολιτικές θέσεις.
Κουασίμ Κασάμ: Δεν μπορείς ποτέ να πείσεις έναν σκληροπυρηνικό συνωμοσιολόγο με επιχειρήματα. Είναι καλύτερο να εστιάσεις στον υπόλοιπο πληθυσμό, που δεν έχει υιοθετήσει ακόμα θεωρίες συνωμοσίας, μα ίσως να είναι “περίεργος για τις συνωμοσίες” (conspiracy curious). Ένα ερώτημα που θα έπρεπε να ενθαρρύνεται ο κόσμος να ρωτήσει είναι: Ποιοι είναι αυτοί που εξαπλώνουν θεωρίες συνωμοσίας; Ποια είναι η δική τους ατζέντα; Τι έχουν να κερδίσουν; Αν είναι να είσαι συνωμοσιολόγος, τότε θα μπορούσες να είσαι και συνωμοσιολόγος με τις θεωρίες συνωμοσίας. Οι συνωμοσιολόγοι συνηθίζουν να λένε “μην εμπιστεύεστε κανέναν”, αλλά τότε γιατί να εμπιστευτούμε αυτούς;
Κάρεν Ντάγκλας: Όταν οι άνθρωποι πιστεύουν σε θεωρίες συνωμοσίας, είναι δύσκολο να κάνεις αυτές τις αντιλήψεις να χαθούν. Υπάρχουν κάποια στοιχεία από δικές μας έρευνες πως ο “εμβολιασμός” ανθρώπων με αληθινές πληροφορίες πριν εκτεθούν σε θεωρίες συνωμοσίας αντιεμβολιαστών βοηθά στη μείωση των αρνητικών επιπτώσεων των θεωριών συνωμοσίας, ωστόσο.
Τζον Κουκ: Νομίζω πως οι δημοσιογράφοι έχουν σημαντικό ρόλο να παίξουν, όχι μόνο στο να πληροφορούν το κοινό για τα δεδομένα, αλλά επίσης στο να βοηθούν στη διαμόρφωση της αντοχής του κοινού απέναντι στην παραπληροφόρηση και τις θεωρίες συνωμοσίας. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω ενός συνδυασμού επεξήγησης των γεγονότων και των τεχνικών που χρησιμοποιούνται για την παραποίηση των γεγονότων. Παρουσιάζουμε περισσότερες λεπτομέρειες για το πώς επιτυγχάνεται αυτό τόσο στο Conspiracy Theory Handbook όσο και στο Debunking Handbook.
Η «συνταγή» μιας καλής θεωρίας συνωμοσίας
Ποια είναι τελικά τα κύρια «συστατικά» μιας «καλής», «επιτυχημένης» θεωρίας συνωμοσίας;
Άντρεα Κίττα: Μια καλή θεωρία συνωμοσίας πρέπει να είναι πιστευτή και πρέπει να βασίζεται σε κάποιου είδους αρχή. Στη λαογραφία το αποκαλούμε συχνά αυτό FOAF (friend-of-a-friend, φίλος ενός φίλου). Αυτό είναι κάτι/ κάποιος που μπορούμε να υποδείξουμε ως αξιόπιστη πηγή. Κάποιες φορές είναι ένα πρόσωπο, αλλά άλλες φορές μπορεί να είναι οργανισμός, όπως ένα αστυνομικό τμήμα ή ένα νοσοκομείο. Εάν συνδέεται με κάτι χειροπιαστό, φαίνεται πιο αξιόπιστο.
Κουασίμ Κασάμ: Οι επιτυχείς θεωρίες συνωμοσίας είναι σαν τις καλές ιστορίες. Είναι σαγηνευτικές με τον ίδιο τρόπο που οι καλές ιστορίες είναι σαγηνευτικές. Οι θεωρίες συνωμοσίας “πιάνουν” επειδή παρέχουν απλές εξηγήσεις και δίνουν στους “πιστούς” κάποιον να κατηγορήσουν για την καταστροφή.
Τζον Κουκ: Υπάρχουν επτά χαρακτηριστικά του συνωμοσιολογικού τρόπου σκέψης, που συνοψίζονται στο ακρωνύμιο CONSPIR: Contradictory (αντιφατικό) Overriding Suspicion (υπερισχύουσα υποψία) Nefarious Intent (κακόβουλη πρόθεση), Something Must Be Wrong (κάτι δεν πάει καλά), Persecuted Victim (διωκόμενο θύμα), Immune to Evidence (ανοσία στα στοιχεία), Re-interpreting Randomness (επανερμηνεία της τυχαιότητας). Είναι σημαντικό να τα γνωρίζουμε αυτά, καθώς αποτελούν χρήσιμο πλαίσιο όσον αφορά στον εντοπισμό αβάσιμων θεωριών συνωμοσίας.
«Πανδημία» θεωριών εν μέσω πανδημίας ή «άλλη μία από τα ίδια»;
Η πανδημία του κορονοϊού μπορεί να είναι ένα από τα μεγαλύτερα ιστορικά γεγονότα των τελευταίων ετών παγκοσμίως, ωστόσο δεν είναι το μόνο γεγονός που «γράφει ιστορία». Εν τέλει, συγκριτικά, «παράγει» περισσότερες ή λιγότερες θεωρίες;
Άντρεα Κίττα: Τα έχουμε δει σίγουρα όλα αυτά ξανά- αυτά που βλέπουμε τώρα είναι κυρίως τροποποιήσεις σε παλαιότερες θεωρίες συνωμοσίας και γεγονότα που χρησιμοποιούνταν ως “στοιχεία” προηγούμενων θεωριών συνωμοσίας. Δεν νομίζω ότι υπάρχουν περισσότερες, απλά είναι πιο εμφανείς τώρα, καθώς αναζητούμε περισσότερες πληροφορίες. Όταν έχουμε κενά γνώσης, προσπαθούμε να τα συμπληρώσουμε με πληροφορίες που έχουμε ήδη, οι οποίες βγάζουν νόημα. Το είδαμε αυτό κατά την κρίση του HIV/AIDS, κατά τον Έμπολα, τον SARS και τον H1N1. Πολλές από τις ιστορίες είναι ίδιες, απλά τις τροποποιήσαμε και συμπληρώσαμε λεπτομέρειες.
Τζον Κουκ: Δεν έχω ποσοτικά δεδομένα για να απαντήσω, αλλά σίγουρα η δραματική και ευρεία φύση της κρίσης του Covid-19 αποτελεί πρόσφορο έδαφος για να ανθίσουν θεωρίες συνωμοσίας. Οπότε θεωρώ ότι θα εξαπλώνονται περισσότερες θεωρίες συνωμοσίας από ό,τι συνήθως.
Οι...«αγαπημένες» θεωρίες
Κλείνοντας, κάποιοι εκ των ειδικών μας αποκάλυψαν τις...αγαπημένες τους θεωρίες συνωμοσίας:
Άντρεα Κίττα: Μου αρέσουν περισσότερο αυτές με τις “θεραπείες που υπάρχουν στο σπίτι”. Η ιδέα πως μπορείς να αντιμετωπίσεις κάτι τέτοιο με ένα κοινό οικιακό αντικείμενο είναι πανέμορφη, με όλη την απλότητά της. Μας δίνει τόση παρηγοριά να πιστεύουμε ότι η θεραπεία είναι εδώ μπροστά μας.
Κάρεν Ντάγκλας: Η “αγαπημένη” μου είναι η θεωρία συνωμοσίας για την Επίπεδη Γη. Κάποιοι που πιστεύουν σε αυτή τη θεωρία συνωμοσίας πιστεύουν πως η Αυστραλία (από την οποία κατάγομαι) δεν υπάρχει, και το βρίσκω αυτό πολύ αστείο. Φυσικά, όσοι είναι σαν εμένα και λένε ότι είναι από την Αυστραλία είναι μέρος της συνωμοσίας!
Τζον Κουκ: Έμαθα μια νέα θεωρία συνωμοσίας που ήταν τόσο εξωφρενική που ήταν σχεδόν υπέροχη- η πρόταση πως το νέο χαρτονόμισμα των 20 λιρών στο Ηνωμένο Βασίλειο περιέχει ένα μυστικό μήνυμα για το 5G και τον κορονοϊό.