Αναγνωρισμένη σολίστ πιάνου, συγγραφέας, ερευνήτρια και καθηγήτρια. Η Έφη Αγραφιώτη, δραστήρια ερμηνεύτρια με ιδιαίτερη αγάπη για την ελληνική λόγια μουσική, συμπράττει στις 10 Μαΐου με την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών σε μια συναυλία αφιερωμένη στο ελληνικό κοντσέρτο για πιάνο. Ερμηνεύει το Κοντσέρτο της αγαπημένης της καθηγήτριας, Ρένας Κυριακού. Λίγο πριν την εμφάνισή της στο Μέγαρο Μουσικής, μιλά για τις ιδιαιτερότητες του έργου αλλά και για τη μέχρι τώρα διαδρομή της.
-Έχετε καταγράψει ότι η Ρένα Κυριακού – που θεωρείτε μέντορά σας – σας είχε πει τα παρακάτω για το Κοντσέρτο της: «Για μένα το έχω συνθέσει. Θα παίξει κάποιος σε είκοσι χρόνια κάτι άπαιχτο και άγνωστο; Θα εκτιμήσει ότι το έγραψε μια γυναίκα;». Πιστεύετε ότι οι ανησυχίες της επιβεβαιώθηκαν; Αδικήθηκε ως συνθέτρια εξαιτίας του φύλου της;
Δεν έπεσε έξω. Σπανίως ακούμε ακόμα σήμερα έργα άγνωστα, οι επιλογές ξεκινούν από την αναγνωρισιμότητα του έργου και του σολίστ. Μακάρι να αλλάξει αυτή η ιστορία, να νομίζουμε ότι είμαστε φιλόμουσοι ακούγοντας με υπερηφάνεια 23 ερμηνείες οκτώ έργων κι αυτό είναι ρεπερτόριο. Ίσως όλα να είναι αλλιώς αν είχαμε δεχτεί πολύ παλαιότερα, ότι το φύλο δεν κάνει περισσότερο δημιουργικό τον άνδρα. Η Κυριακού έκλεισε νωρίς τη συνθετική της απασχόληση.
Για μένα ήταν ο «άλλος δάσκαλος». Μου δίδαξε να αντιστέκομαι στη μιζέρια, να μαθαίνω. Να προσπαθώ, μου έλεγε, για να μη με φάει η μετριότητα. Ευχαριστώ την τύχη μου που είχα κι εδώ και εκτός Ελλάδας σοβαρούς δασκάλους, γνώστες του πιάνου, ψυχικά υγιείς, πολυτάλαντους. Η Κυριακού ήταν ο εκτός των τειχών διδάσκων. Ήταν παιδάκι όταν έκανε αισθητή τη μουσική της παρουσία, εντυπωσίασε προσωπικότητες που την δίδαξαν και την χειροκρότησαν. Είναι η εικόνα του «τι σημαίνει να ξέρεις πώς να μαθαίνεις, άρα και πώς θα διδάξεις τον άλλο». Η Κυριακού δεν είχε ένα σύστημα, σου δίδασκε αυτό που έπρεπε να μάθεις. Να προσθέσω ότι δεν επεδίωκε καν να διδάξει.
- Βρίσκετε μέσα στο Κοντσέρτο στοιχεία της προσωπικότητάς της;
Στοιχεία δικά της ασφαλώς υπάρχουν. Η ίδια έλεγε: «οι συνθέτες ξέρουν τη γλώσσα των ήχων. Όπως στη ζωή, έτσι και στη σύνθεση, άλλος δίνει σημασία κι άλλος προσπερνάει τα πιο ουσιαστικά. Οι περισσότεροι άνθρωποι ακολουθούν τη μουσική μόδα. Εγώ τα βαριέμαι αυτά. Θέλω να γεννήσω ήχους και να τους στείλω να πετάξουν. Ούτε άσπρο ούτε μαύρο».
Δεν πίστευα ότι θα παίξω το κοντσέρτο της. Η πρόταση έγινε από τον Λουκά Καρυτινό προς εμένα. Είναι η τρίτη μου συνεργασία με την ΚΟΑ. Ζω μαζί της αυτό το διάστημα. Στο κοντσέρτο βλέπω μια συνθέτρια με τεράστια δεξιοτεχνία να παίζει με τα ηχητικά διαστήματα, να τραγουδάει, να χορεύει, να παίζει παιχνίδια με τον σολίστ, όντας σίγουρη ότι θα τον…εξοντώσει! Η Κυριακού δεν μπήκε υποτακτικά στα μουσικά παραγγέλματα της εποχής της. Ξέρετε, το κοντσέρτο της μου το ανέλυσε ως σύνθεση, σε δυο συναντήσεις μας. Έχω γραπτές σημειώσεις. Πάντα έγραφα τι μου έλεγαν οι σπουδαίοι μουσικοί.
- Ως μαθήτρια της Κυριακού, έχετε την αγωνία να αποδώσετε με την ερμηνεία σας το δικό της όραμα;
Η ερμηνεία είναι το παν. Μας παίρνει τον περισσότερο χρόνο μέχρι να νιώσουμε ότι με αυτήν μπορούμε να είμαστε χρήσιμοι στη σύνθεση. Έχω πάντα μεγάλη αγωνία αλλά όταν είσαι στη σκηνή πενήντα χρόνια, όπως εγώ, συνήθως είσαι ερμηνευτικά σαφής. Έρχονται στα αυτιά μου τα λόγια της: πιο σκληρή άσκηση στη μελέτη του έργου, είναι η μελέτη του ήχου. Τις νότες όλοι τις μαθαίνουν. Να τρίβεις σίδερο ένα μήνα με τα χέρια για να βρεις τον ήχο, με τέχνη και τεχνική, μαζί τα δύο, δεν είναι απλό. Αυτό κάνω καθημερινά, στο πολύμηνο διάστημα της μελέτης του κοντσέρτου της: τρίβω σίδερο για να ακουμπήσω τον ήχο της γραφής της.
- Κατά τη γνώμη σας, υπάρχουν σελίδες της ελληνικής πιανιστικής δημιουργίας που δεν έχουν αναδειχθεί όπως θα έπρεπε;
Δεν είμαι μίζερη, αλλά ελάχιστα μουσικά έργα αναδείχτηκαν και αυτά όχι στην Ελλάδα. Εβδομήντα πέντε κομμάτια συνέθεσε η Κυριακού. Παίξαμε μερικά τα τελευταία 15 χρόνια…
-Πιστεύετε ότι κρίνουμε πιο αυστηρά ό,τι είναι ελληνικό;
Πιστεύω ότι δεν ασχολούμαστε. Μιλάμε πχ. για παράδοση αλλά η παράδοση εμπεριέχει και τον λόγιο πολιτισμό. Μιλάμε για μουσική παιδεία και δεν τολμάμε ούτε να διδάξουμε έργα ελληνικά. Είναι παιδεία αυτό;
- Γιατί πιστεύετε ότι η Κυριακού δεν συνέθεσε τίποτα άλλο μετά το Κοντσέρτο για πιάνο;
Η Κυριακού συνέθετε από μικρούλα... Ήθελε να γεμίσει με έργα τον κόσμο, έλεγε! Τόσο αγαπούσε να συνθέτει. Μεγαλώνοντας, η παγκόσμια πιανιστική της επίδοση την έφερε μέσα στους σπουδαιότερους πιανίστες της Ευρώπης. Δεν χωρούσε τίποτε άλλο, δεν καλλιεργούσε αυταπάτες. Κι άλλοι πολλοί μουσικοί σταμάτησαν να συνθέτουν όταν η σολιστική καριέρα τους γέμισε ικανοποίηση. Δεν ήταν η εποχή που θα έφερνε τη μουσική της στο φως, ένας φρικτός πόλεμος αναπτυσσόταν. Ήταν πικραμένη που τα έργα της ήταν στο ντουλάπι αλλά δεν έλεγε τίποτα. Προσπαθούσα να την πείσω ότι με ενδιέφερε να παίξω συνθέσεις της. Η μουσική περιέργεια με ωθούσε από τότε στις συνθέτριες. Αντιδρούσε κάθετα, αποτρεπτικά! «Είναι έξυπνο να ζητάς κάτι που δεν ξέρεις αν είναι καλό; Πέντε κομμάτια έγραψα». Βέβαια είχε συνθέσει 75 έργα! Όχι πέντε. Με πολλή δυσκολία έδωσε κάποια σε μένα. Ξέρετε, έχει κάνει τα πρώτα βήματα και για δεύτερο κοντσέρτο το οποίο δεν ολοκλήρωσε, προτίμησε να αποτραβηχτεί όντας κουρασμένη. Από το 1940 πονούσαν τα χέρια της και στενοχωριόταν πολύ. Ας σκεφτούμε ότι μια πιανίστα τέτοιου βεληνεκούς, έγραψε όλο το κοντσέρτο που θα παίξω με την ΚΟΑ, με τα δικά της χεράκια. Ορχήστρα, πάρτες, σόλο πιάνο. Τρία χρόνια δουλειά!
- Πώς κρίνετε την πρωτοβουλία της ΚΟΑ να παρουσιάσει ελληνικά κοντσέρτα;
Πολύ χρήσιμη. Η συναυλία αυτή της ΚΟΑ δίνει την πρώτη ιδέα για σκέψεις, για το κοινό, τους μουσικούς, αλλά και για την ΚΟΑ ως φορέα. Αξίζει νομίζω να θεσπιστεί ως ετήσια θεματική συναυλία. Είμαι ενθουσιασμένη.
- Εκτός από τις σολιστικές σας εμφανίσεις, έχετε μια δραστήρια δισκογραφική παρουσία, είστε συγγραφέας και ερευνήτρια, ενώ επίσης διδάσκετε. Επηρεάζουν αυτές οι διαφορετικές μουσικές δραστηριότητες η μία την άλλη;
Στη ζωή μου αγωνίστηκα να κάνω όσα αγαπάω. Υπήρξαν χρόνια που κοιμόμουν δυο-τρεις ώρες το εικοσιτετράωρο. Δεν με επηρέασε αρνητικά τίποτα. Η διδασκαλία μου εδώ και πολλά χρόνια επέλεξα να είναι σεμιναριακή με συγκεκριμένο θέμα.
- Μεταξύ άλλων, έχετε γράψει τη μονογραφία «Αριστοτέλης Κουντούρωφ» και «Η μουσική δεν είναι γένους θηλυκού;». Πιστεύετε ότι η μελέτη του ιστορικού και κοινωνικού πλαισίου δημιουργίας ενός έργου είναι απαραίτητη για μια ολοκληρωμένη ερμηνεία;
Δυστυχώς ελάχιστοι διαβάζουν για τη μουσική. Αυτονόητο είναι: σε ό,τι παίζουμε υπάρχει εποχή, στυλ, σχολή, αισθητικές επιρροές, άρα το ιστορικό και το κοινωνικό πλαίσιο είναι οι καλύτεροι οδηγοί.
- Σε ποια ηλικία διαπιστώσατε ότι θα ακολουθήσετε τελικά τον δρόμο της μουσικής;
Τον δρόμο της μουσικής τον επέλεξα κάπως… τυχαία στα 16 αλλά το ότι θα μάθω πιάνο, το επέλεξα στα οκτώ μου.
- Υπήρξαν στιγμές που αμφισβητήσατε αυτή την επιλογή;
Όχι. Αλλά ούτε τις πολιτικές επιστήμες άφησα στη μέση, ούτε το μεταπτυχιακό στη Γενεύη, εκεί που ζούσα πολλά χρόνια ευτυχής και δημιουργική.
- Σήμερα είστε μεταξύ των προσώπων που απολαμβάνουν τον σεβασμό κοινού και κριτικών. Είναι μία κατάκτηση η οποία ήρθε αβίαστα ή η εκτίμηση μουσικόφιλων αλλά και συναδέλφων μουσικών αποτέλεσε για εσάς επιλογή εξαρχής;
Τους ευχαριστώ όλους. Είμαι χαρακτήρας που δεν κρατώ στο συρτάρι ανοησίες ανταγωνιστικού βάθους. Δεν με αφορούν. Σέβομαι το κοινό απόλυτα, χαίρομαι με την προσπάθεια των συναδέλφων και δεν μιλάω για τον εαυτό μου σχεδόν ποτέ. Ίσως με βοήθησαν αυτές οι ιδιότητες. Οι καλές σχέσεις πάντως με τους συναδέλφους ανέκαθεν υπήρχαν.
- Σας έχουν αποκαλέσει μεταξύ άλλων και «φωνή του πιάνου». Έχοντας δώσει εκατοντάδες συναυλίες στο εξωτερικό, σκεφτήκατε ποτέ την πιθανότητα μιας καριέρας εκτός Ελλάδας;
Δεν έκανα πολλά στην Ελλάδα, αλλά δεν με πειράζει. Γνώρισα το κοινό 40 κρατών. Καριέρα εκτός Ελλάδας δεν είναι αυτό; Καριέρα είναι η διαδρομή μας. Όλοι έχουμε καριέρα. Η παγκόσμια αναγνωρισιμότητα είναι για λίγους και μοναδικούς, σπουδαίους καλλιτέχνες. Δεν την ζήλεψα ποτέ. Το «φωνή του πιάνου» το είχε γράψει ο Σαμουήλ Ελιάρ στη Λωζάννη, σε κριτική. Του άρεσε το ότι «τραγουδάω» μέχρι την τελευταία νότα, σαν να πρόκειται για αφήγηση χιλίων συναισθημάτων.
- Σε συνέντευξή σας έχετε επικαλεστεί την ρήση του Πλάτωνα που ουσιαστικά λέει ότι η μουσική είναι ένας ηθικός κανόνας. Δίνει ψυχή στο σύμπαν, φτερά στη σκέψη, απογειώνει τη φαντασία, χαρίζει χαρά στη λύπη και ζωή στα πάντα. Εξακολουθείτε να πιστεύετε ότι η μουσική προσδίδει ήθος; Αν ναι, δια ποιας οδού οι μουσικοί είναι ηθικοί;
Ήθος είναι οι ψυχικές ιδιότητές μας. Η ηθική περιγράφει την κίνησή μας στη ζωή. Άρα, ο μουσικός ασχολείται με το ηχητικό περιβάλλον που εκπαιδεύει τον άνθρωπο στο να ζει καλά.
Τέτοιες πλατωνικές διαστάσεις της ζωής για τους μουσικούς αλλά και για τους καλλιτέχνες γενικότερα, ναι, ισχύουν. Μπορεί ο ακροατής της μουσικής να διαπιστώσει το μεγαλύτερο μέρος της ρήσης, μετά από μια ακρόαση μουσικής και κυρίως μετα από μια ζωντανή συναυλία.
Ποιο είναι το απόσταγμα της διεθνούς εμπειρίας σας, το οποίο επιθυμείτε να μεταδώσετε στους μαθητές σας;
Εργασία αφιερωμένη στο καλύτερο δυνατό, σεμνότητα απέραντη, ενασχόληση με αισθητικά ανώτερες σκέψεις, παράλληλα με τη μουσική.
Ποια/ποιος μαθήτρια/μαθητής δεν γίνονται δεκτοί από εσάς; Και ποια τα χαρακτηριστικά αυτών που δέχεστε να διδάξετε;
Αγαπώ τη διδασκαλία, αλλά το ποιος είναι ο μαθητής το βλέπουμε σιγά-σιγά. Συχνά οι οικογενειακές νοοτροπίες καθίστανται πρόβλημα, πιο πολύ τις τελευταίες δυο δεκαετίες. Καταστρέφουμε τα παιδιά θεωρώντας ότι έχουμε παιδί ταλεντάρα, χωρίς να έχουμε ιδέα από τα στοιχειώδη που χρειάζονται για να κρίνουμε πολύ αργότερα.
Θα ήθελα να σας ζητήσω να χαμογελάσουμε στο τέλος της τόσο όμορφης συνομιλίας μας!
Η Κυριακού είχε ζητήσει τη γνώμη του Μάνου Χατζιδάκι για μένα, ο ίδιος μου το είπε, λέγοντας του ότι «η νεαρή έχει οργανωμένο μυαλό, γνώσεις, συνέπεια και είναι αυστηρή άρα θα παίξει!”. Εκείνος απάντησε στην Κυριακού με το αμίμητο: «Ναι, σου μοιάζει σε όλα! Είστε δύο… αξιαγάπητες στριμμένες σε λα μείζονα».
Με αυτό γελάσαμε όντως πολύ! Καθημερινά αυτές τις ημέρες το θυμάμαι εν όψει της συναυλίας της 10ης Μαΐου στο Μέγαρο.