Οταν ο κορυφαίος αρχαιολόγος Γιάννης Σακελλαράκης (Μάρτιος 1936 - Οκτώβριος 2010) έσκαβε στο Ιδαίον Αντρον της Κρήτης ο Γιαχουντής, Ανωγειανός βοσκός του είπε στην τοπική λαλιά ότι «βόσκευε» τα ζώα του στη Ζώμινθο. Στ′ αυτιά του Σακελλαράκη ήχησε μια λέξη προϊστορική όπως δηλώνει η κατάληξη -νθος. Μια λέξη μινωική. Και δεν ήταν μόνο η λέξη αλλά κι ο τόπος. Διέκρινε τοίχους που μόλις άρχισαν να φαίνονται ανάμεσα στους θάμνους. Δεν άργησε να αποκαλύψει σιγά - σιγά ένα εντυπωσιακό κτήριο στον Ψηλορείτη σε υψόμετρο περί τα 1.200 μ. Μοναδικό εύρημα για τα μινωικά χρόνια, δεδομένου του ότι γνωρίζουμε ότι οι θαλασσοκράτορες Μινωίτες έχτιζαν τα παλάτια τους σε εκτεταμένα παράλια και πεδινές περιοχές.
Ο Σακελλαράκης έσκαψε ένα μικρό τμήμα του μοναδικού αυτού ανακτόρου της Ζωμίνθου γιατί εν τω μεταξύ τον βρήκε ο θάνατος το 2010. Και ήταν η γυναίκα του, αρχαιολόγος επίσης, με ιδιαίτερα σημαντικό έργο, μεταξύ άλλων, στην Εύβοια, Εφη Σαπουνά Σακελλαράκη, που αποφάσισε να αφήσει στην άκρη τις άλλες της δραστηριότητες και να συνεχίσει την ανασκαφή. «Μετά τον θάνατό του έπρεπε να ακολουθήσω το όνειρό του το οποίο στην αρχή δεν είχα συμμεριστεί, αλλά αποδείχτηκε ότι ήταν αληθινό», λέει στην συνέντευξη που παραχώρησε στην HuffPost.
- Κυρία Σακελλαράκη, γιατί αποφασίσατε να εκδώσετε το βιβλίο «Ζώμινθος. Ένα ανάκτορο στο βουνό» ;
Αποφάσισα γιατί όλοι με ρωτούν για την Ζώμινθο. Βέβαια, έχουν γραφεί χιλιάδες γραμμές. Παρ′ όλα αυτά νιώθω πώς δεν ξέρει κανείς την Ζώμινθο και θα ήθελα να γίνει γνωστή στο κοινό. Επίσης, θα ήθελα να την βάλω στον φάκελο της Unesco γιατί η Ζώμινθος μαζί με την Κνωσσό, την Φαιστό και τα Μάλλια και την Ζάκρο είναι τα πέντε ανάκτορα που είναι υποψήφια για την Unesco.
- Ποιος χρηματοδότησε την έκδοση και γιατί; Κι επίσης γιατί αποφασίσατε να είναι δίγλωσση;
Είναι δίγλωσση γιατί απευθύνεται στην Unesco και θα πρέπει να το λάβουν υπόψη τους κι οι ξένοι που θα μάθουν για την υποψηφιότητα. Δεύτερον το χρηματοδότησε το Ιδρυμα Ψύχα στο οποίο είμαι Πρόεδρος, το οποίο χρηματοδοτεί ανασκαφές ακόμη και του υπουργείου Πολιτισμού, καθώς επίσης και εκδόσεις. Το υπουργείο δεν έχει βοηθήσει ποτέ ούτε την ανασκαφή ούτε κάποια άλλη έκδοση - η ανασκαφή είναι υπό την αιγίδα της Αρχαιολογικής Εταιρείας. Αυτό το έργο ήθελα να είναι πιο εύληπτο από το κοινό.
- Για ποιο λόγο πιστεύετε ότι το υπουργείο Πολιτισμού δεν έχει χρηματοδοτήσει μια τόσο σπουδαία ανασκαφή;
Ισως δεν υπάρχουν χρήματα στο υπουργείο Πολιτισμού. Εγώ χρηματοδοτώ από το Ιδρυμα πολλές ανασκαφές κι εκδόσεις των αρχαιολόγων του υπουργείου Πολιτισμού. Φροντίζω να χρηματοδοτώ νέους επιστήμονες, οι οποίοι δεν έχουν και πρόσβαση σε άλλες πηγές. Το Ιδρυμα έχει φτάσει να χρηματοδοτεί 60 εκδόσεις κι ανασκαφές. Τα τελευταία χρόνια, λόγω Covid, δεν είχαμε τόσες πολλές αιτήσεις από τους αρχαιολόγους και χρηματοδοτήσαμε πέντε ή έξι ανασκαφές - όσοι ήταν τολμηροί να σκάψουν όπως εγώ. Βέβαια έβαλα τους Ανωγειανούς που δεν είχαν εμβολιαστεί να μην έρθουν – κι είχα λιγότερους εργάτες – κι αυτό μου στοίχισε σε χρόνο: όσοι ήταν εμβολιασμένοι δεν ήρθαν. Οι υπόλοιποι ήρθαν.
- Τι είναι αυτό που σας δίνει αυτή την τόλμη να σκάβετε – είπατε ότι είστε τολμηρή…
Η αγάπη για το χώρο. Η αγάπη γι’ αυτό που αρχίσαμε με τον Σακελλαράκη. Το μεγάλο ενδιαφέρον που έχει αυτή η περιοχή. Η οποία ήταν κάτι άγνωστο μέχρι τώρα.
- Πώς και πότε ο σύζυγός σας, αείμνηστος αρχαιολόγος, Γιάννης Σακελλαράκης, «πρωτοσυνάντησε» την Ζώμινθο και το, μοναδικό για τα Μινωικά χρόνια, ανάκτορο κτισμένο στον Ψηλορείτη;
Την δεκαετία του ’80 όταν ήταν διευθυντής του Μουσείου Ηρακλείου και Εφορος της Κρήτης (δεν είχαν χωριστεί οι Εφορείες του νησιού) και ρώτησε τον Γιαχουντί, έναν βοσκό που έσκαβε εκεί ”που βοσκεύει” κι αυτός είπε στην” Ζώμινθο”. Του ”μίλησε” η κατάληξη -νθος, και πήγε και βρήκε τα πρώτα ερείπια. Κι άρχισε την ανασκαφή. Τώρα βέβαια η ανασκαφή είναι άλλο πράγμα – από ψηλά θα βλέπει ένα κάστρο (γιατί το κεντρικό κτήριο είναι πάρα πολύ ψηλό, είναι 2.90 μ. με 3 μ. ύψος, λαβυρινθώδες με πολλούς διαδρόμους) και πιο κάτω βρίσκουμε τα αρχαιότερα στρώματα, δηλαδή το παλιότερο ανάκτορο το οποίο θα πρέπει να ήταν πολύ μεγαλύτερο από το ανάκτορο του γύρω στα 1700 π.Χ. με 1600 π. Χ.. Δηλαδή λέω ότι είναι από το 2000 π. Χ. αλλά έχουμε βρει στοιχεία που μας πάνε ακόμα παλιότερα – και λίγο στο 2.500 π.Χ. αλλά αυτό δεν είναι επιβεβαιωμένο διότι βρήκαμε λίγα στοιχεία. Το κεντρικό κτήριο είναι από τα παλαιότερα ανάκτορα, ίσως από την εποχή των μεγάλων ανακτόρων.
- Γιατί επιλέχθηκε η συγκεκριμένη θέση για την ανέγερση του συγκεκριμένου κτηρίου;
Πρώτον, γιατί ήταν το πιο κοντινό στο Ιδαίον Αντρον, το σημαντικότερο ιερό στην Κρήτη. Υποτίθεται ότι εκεί γεννήθηκε και πέθανε ο Κρηταγενής Δίας – γιατί στην Κρήτη ο Δίας δεν είναι αθάνατος, γεννιέται και πεθαίνει κάθε χρόνο μιμούμενος τον προϊστορικό Θεό, ο οποίος γεννιόταν και πέθαινε κάθε χρόνο. Μάλιστα έχει ειπωθεί ότι έχει βρεθεί ακόμα κι ο τάφος του αλλά αυτό μπορεί να είναι στην σφαίρα του μύθου. Αλλά ότι εκεί ήταν ο θρόνος, εκεί βρέθηκαν τα τύμπανα που έκρουαν για να μην ακούει ο Κρόνος τις κραυγές του νηπίου και άλλα πράγματα δεν αμφισβητούνται. Να φανταστείτε ότι ο Ομηρος Τόμσον, ανασκαφέας της αρχαίας Αγοράς των Αθηνών είχε πει σε μια συνέντευξη στους Νew Υork Τimes όταν του ζητήθηκε να σχολιάσει την σημασία του Ιδαίου Άντρου ότι είναι για την θρησκευτική ιστορία της Κρήτης ότι το Γκραν Κάνυον για την φυσική ιστορία της Αμερικής. Κι ο σερ Τζον Μπόρντμαν έχει γράψει ότι θεωρείται η Βηθλεέμ της Αρχαιότητας.
-Ποια η παρακαταθήκη που αφήνει ο Γιάννης Σακελλαράκης με την ζωή και το έργο του στην αρχαία Ζώμινθο;
Καταρχήν η πίστη του (που δεν ήταν τυχαία) ότι θα έπρεπε να υπάρχει, δεδομένου του ότι το Ιδαίον Αντρον ήταν ένα Μεσογειακό ιερό μεγάλης εμβέλειας (αφορούσε περιοχές όπως η Μεσοποταμία, η Αίγυπτος, κι όλη Δυτική Μεσόγειος όπως αποδεικνύουν τα ευρήματα που βρέθηκαν εκεί). Επομένως πίστευε πώς – παρ’ ότι έχουν αλλάξει οι κλιματολογικές συνθήκες – το Ιδαίον Αντρον δεν θα μπορούσε να ήταν σε λειτουργία από το φθινόπωρο μέχρι την άνοιξη του επόμενου χρόνου, κι εφ’ όσον βρέθηκε αυτό το σημαντικό κτήριο, αυτό θα πρέπει να υποκαθιστούσε τους μήνες αυτούς το Ιδαίον Αντρον. Ο Σακελλαράκης έσκαψε ένα μικρό τμήμα. Συνεχίζοντας την ανασκαφή εγώ δέκα χρόνια μετά έχω σκάψει πολύ. Μετά τον θάνατό του έπρεπε να ακολουθήσω το όνειρό του το οποίο στην αρχή δεν είχα συμμεριστεί, αλλά αποδείχτηκε ότι ήταν αληθινό.
- Ακούγεται παράξενο, δεν το είχατε συμμεριστεί;
Ναι, στην αρχή όταν το πρωτοβρήκε είχα σκεφτεί τι είναι αυτό και γιατί εκεί; Αλλά έχω κάνει δυο επιστημονικές ανακοινώσεις που λέω ότι η Ζώμινθος έδωσε. Το Ιδαίον πήρε. Δηλαδή στα προϊστορικά χρόνια η Ζώμινθος είχε την πανίδα και χλωρίδα που την έκανε εξαιρετικά πλούσια. Τα πρόβατα που έδιναν το μαλλί. Τα ιαματικά και καλλωπιστικά φυτά που μεταφέρονταν στην Αίγυπτο μέσω της Κνωσσού, η οποία, ουσιαστικά ήλεγχε αυτό τον τόπο. Κι αναφέρονται ειδικά τα ιαματικά κι αρωματικά φυτά σε Αιγυπτιακά μνημεία όπως τα μάλλινα υφάσματα αναφέρονται στην Μεσοποταμία – σε επιγραφές εννοώ. Επομένως ήταν ένας σημαντικός τόπος που διατηρήθηκε κι έγινε αγαπητός σε όλη την περίοδο της προϊστορίας και της ιστορίας. Εχουμε κλασσικά και ρωμαϊκής εποχής ευρήματα (αν και οι Ρωμαίοι σύλησαν τον χώρο κι έχτισαν πάνω από το ανάκτορο ένα άλλο μεγάλο χώρο τον οποίο εμείς το ανασκάψαμε, το αποτυπώσαμε αλλά το αφαιρέσαμε για να βρεθεί το ανάκτορο το Μινωϊκό). Δηλαδή οι Ρωμαίοι εκμεταλλεύτηκαν τον πλούτο του Ψηλορείτη κι εγκαταστάθηκαν εκεί. Αρκεί να σας πω ότι στο Ιδαίον Αντρον βρέθηκαν χιλιάδες ρωμαϊκά λυχνάρια που αποδεικνύουν ότι οι Ρωμαίοι είχαν εγκατασταθεί σ’ αυτή την περιοχή, την είχαν βρει πλούσια… Και βέβαια συνεχίζει να είναι ακόμη ένας πλούσιος τόπος και στα Βυζαντινά χρόνια και στα Βενετσιάνικα (είχαμε βρει και Βενετσιάνικο νόμισμα).
- Και πότε παρακμάζει κι εγκαταλείπεται;
Μετά τα Βυζαντινά χρόνια αρχίζει και σκεπάζεται από χώμα, ο χρόνος το σκεπάζει κι από εκεί και πέρα ανήκει στους βοσκούς, γίνονται καλλιέργειες, έχουμε ένα αλώνι στην ανασκαφή που δείχνει ότι αλώνιζαν μη ξέροντας τι κρύβεται από κάτω.
- Πόσο «βαρύ» ήταν για εσάς το φορτίο της συνέχισης του έργου του συζύγου σας;
Πάρα πολύ. Πρέπει να σας πω ήταν από τις δύσκολες ανασκαφές διότι το κτήριο ήταν πολύ μεγάλο και ψηλό κι έπρεπε να ξεχωρίσουμε τις περιόδους – αλλά έπρεπε να αποκαλυψθεί. Γι’ αυτό εγκατέλειψα την Εύβοια που έχω κάνει τις μεγάλες μου ανασκαφές (κι ακόμα με ζητάνε εκεί οι Ευβοείς), αλλά ήταν τόσο σημαντικό αυτό το κτήριο, η ιστορία και το βάρος του που έπρεπε να το κάνω. Το 1997 ολοκλήρωσα την θητεία μου ως Εφορος στην Εύβοια. Συνέχισα να σκάβω όμως στην Κύμη (όλοι έλεγαν ότι θα βρεθεί κάποτε η Κύμη η Ευβοϊκή) και οι Ευβοείς με βοήθησαν πάρα πολύ και η Unesco με τίμησε γι′ αυτή την ανασκαφή μαζί όλους τους δήμους της Εύβοιας. Βρήκα το άγαλμα του Ηρακλή με το Λιοντάρι στους Ωραιούς που είναι ένα από τα μεγαλύτερα αρχαϊκά αγάλματα. Ωστόσο την άφησα την Εύβοια γιατί έπρεπε να γίνει η ανασκαφή γύρω από αυτό το μεγάλο κτήριο που βρέθηκε πάντα σε σχέση με το Ιδαίον Αντρον.
- Περιγράψτε μας εν συντομία τους Μινωίτες και την ζωή τους την εποχή της ακμής του ανακτόρου της Ζωμίνθου. Σε ποια σημεία πιστεύετε ότι μοιάζουν με τους σημερινούς Κρητικούς;
Σε πολλά. Είχαν καταρχάς την χαρά της ζωής. Φρόντιζαν τους χώρους τους βρήκαμε τοιχογραφημένα δωμάτια σε ιερατεία που γινόντουσαν διάφορες τελετές. Τα αντικείμενα που βρήκαμε (που διασώθηκαν από τις επανειλημμένες συλήσεις) αποδεικνύουν ότι είχαν μια χαρά της ζωής. Και βέβαια να πω ότι το ανάκτορο δεν ήταν μόνο ένας τόπος για να εξυπηρετήσει το Ιδαίον. Βρέθηκαν εργαστήρια μεταλλουργίας, χαλκουργίας, πύρινων ειδών. Αυτό τι σημαίνει; Οτι ήταν ένα συγκροτημένο οικονομικό, θρησκευτικό και πολιτικό κέντρο.
- Εχετε ολοκληρώσει πρόσφατα κάποιο κύκλο ανασκαφών, κι αν ναι, ποιος είναι αυτός;
Εχει ολοκληρωθεί ανασκαφή του κτηρίου της ανακτορικής εποχής δηλαδή από το 1700 π.Χ. μέχρι το 1600 π.Χ. Βρέθηκε ένα πολύ ενδιαφέρον εύρημα κάτω από το νέο ανάκτορο – θα γίνουν ανακοινώσεις. Κάθε ανάκτορο δεν σκάβεται μονομιάς. Εχουμε σκάψει το Μυκηναϊκό τμήμα που είναι πολύ κοντά στην περιοχή της Ζωμίνθου, έχουμε βρει τους τάφους που ήταν συλημένοι αλλά και Μυκηναϊκούς που ήταν ασύλητοι. Θέλω να πω ότι πρόκειται για ένα συγκρότημα μεγάλο που, όπως σε όλες τις ανασκαφές για τις οποίες δημοσιεύουμε πάντοτε, θα πρέπει να σταματήσω λίγο, να κάνω δημοσιεύσεις για τα ευρήματα (γύρω στους πέντε τόμους υπολογίζω….) πρέπει να γίνουν μελέτες και θέλει πολύ δουλειά. Να ξέρετε ότι η δημοσίευση είναι πολύ πιο δύσκολη από την ανασκαφή. Ο μεγάλος αρχαιολόγος, ανασκαφέας της Πύλου, Κάρολος Μπλέγκεν, έλεγε ότι η δημοσίευση είναι η εκδίκηση των Θεών για την χαρά που νιώθεις στην ανασκαφή. Εγώ λέω ότι την ώρα που ανακαλύπτω τι είναι αυτό το εύρημα (την ώρα της δημοσίευσης δηλαδή) και μελετάω το υλικό, αντιλαμβάνομαι πως ήταν η ζωή, πως ζούσαν οι άνθρωποι τότε, ποιοι φορούσαν εκείνα τα κοσμήματα, γιατί είχαν αυτές τις σφραγίδες – ανασταίνεις τους ανθρώπους που ζούσαν εκεί.
- Αληθεύει ότι οι εργάτες της ανασκαφής στην μετα-Covid περίοδo «πνίγηκαν» στις κοινωνικές υποχρεώσεις (γάμοι κτλ); Πόσο δύσκολη είναι, αλήθεια, η διαχείριση του ανθρώπινου δυναμικού σε σχέση με την διαχείριση του επιστημονικού έργου κατά την διάρκεια μιας ανασκαφής;
Καταρχάς έχω εξαιρετικές σχέσεις και με τους μεν και με τους δε κατά την διάρκεια της ανασκαφής και γι′ αυτό θα πρέπει να θεωρώ τον εαυτό μου ευτυχή. Δεν ξέρω αν το κατάφερα εγώ ή εκείνοι διότι οι Ανωγειανοί είναι δύσκολη πάστα ανθρώπων αλλά είναι και οι πιο χαριτωμένοι κι ευχάριστοι άνθρωποι να δουλεύεις αν καταφέρεις να έχεις καλή σχέση μαζί τους.
- Τι θυμάστε από τις σεληνόφωτες βραδιές, τα χαρούμενα γλέντια και τους κρητικούς χορούς την περίοδο των πρώτων ανασκαφών σας; Μιλήστε μας λίγο για τον Ψαραντώνη, την Μελίνα και τον Μάνο…
Πέρασαν πάρα πολύ σημαντικοί άνθρωποι – θα είναι μεγάλη η λίστα να γραφτούν– και περνούν ακόμα. Και αυτό είναι πάρα πολύ σημαντικό.
- Το βιβλίο αφιερώνεται στον Γιάννη Σακελλαράκη. Ποιο είναι το πιο πολύτιμο μάθημα που πήρατε πλάι του;
Να μην δίνω σημασία στον φθόνο, να είμαι ο εαυτός μου κι αυτά που αγαπώ, να μην αφήνω τον εαυτό μου να παρασύρεται από οποιαδήποτε κακόβουλη σκέψη και να έχω υπομονή μεγάλη.
Ομιλία της Εφης Σαπουνά - Σακελλαράκη στο Μυκηναϊκό Σεμινάριο του Λονδίνου (Ινστιτούτο Κλασικών Σπουδών)
Η Εφη Σαπουνά - Σακελλαράκη θα μιλήσει για την Ζώμινθο στα πλαίσια του Michael Ventris Memorial Lecture 2023 του Μυκηναϊκού Σεμιναρίου του Λονδίνου (Ινστιτούτο Κλασικών Σπουδών) την Τετάρτη 17 Μαΐου ύστερα από πρόσκληση του αναπληρωτή καθηγητή Κλασσικών Σπουδών, Διευθυντή Αρχείων, Faculty of Classics στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, Γιάννη Γαλανάκη.
Το Michael Ventris Memorial Lecture είναι η πιο σημαντική διάλεξη Αιγαιακής Αρχαιολογίας στο Ηνωμένο Βασίλειο (γίνεται κάθε δύο χρόνια) σε ένα ακροατήριο τουλάχιστον 100 ατόμων, διαρκεί περίπου 1 ώρα και συνηθίζεται να μην ακολουθούν ερωτήσεις αλλά ένας ευχαριστήριος λόγος για το έργο του ομιλητή.
Λίγα λόγια για την Εφη Σαπουνά Σακελλαράκη
Η Έφη Σαπουνά-Σακελλαράκη γεννήθηκε στον Πειραιά και μεγάλωσε στην Αθήνα. Απόφοιτος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και του Τμήματος Τουριστικών Επαγγελμάτων της Βιομηχανικής Σχολής, παρακολούθησε μεταπτυχιακά μαθήματα στο Λονδίνο και στη Χαϊδελβέργη και ανακηρύχθηκε διδάκτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής στην Αθήνα. Εργάστηκε στα Μουσεία Ακρόπολης, Ολυμπίας, Ναυπλίου, Ηρακλείου και Κέρκυρας, καθώς και σε ανασκαφές στις αντίστοιχες περιοχές.
Υπηρέτησε στις ανασκαφές της Αμερικανικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Αρχαία Αγορά Αθηνών ως γραμματέας, στο Τμήμα Αρχείων του Υπουργείου Πολιτισμού και στην Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων.
Σημαντική υπήρξε η συμμετοχή της στις ανασκαφές της Ζάκρου, των Αρχανών και της Ζωμίνθου, τις οποίες συνδιηύθυνε με τον αρχαιολόγο σύζυγό της, Γιάννη Σακελλαράκη. Για την ανασκαφή των Αρχανών βραβεύτηκαν από την Ακαδημία Αθηνών. Ως έφορος Αρχαιοτήτων Ευβοίας, διενήργησε σημαντικές ανασκαφές σε όλο το νησί, στη Σκύρο και στις βοιωτικές ακτές. Η δημιουργία μουσείων, η επανέκθεση παλαιών και η ενημέρωση με Οδηγούς και εκπαιδευτικά προγράμματα υπήρξαν από τις κύριες φροντίδες της. Έχει συμμετάσχει σε πλήθος συνεδρίων και έχει ταξιδέψει με τον σύζυγό της σε πολλές χώρες για επιστημονικές διαλέξεις.
Το συγγραφικό της έργο ξεπερνά τους 150 τίτλους βιβλίων και επιστημονικών άρθρων. Είναι μέλος της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, της Ελληνικής Νομισματικής Εταιρείας, του Ινστιτούτου Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών και των Αρχαιολογικών Ινστιτούτων του Βερολίνου και της Αμερικής. Από το 2010 είναι πρόεδρος του Ιδρύματος Ψύχα, το οποίο χρηματοδοτεί ελληνικές ανασκαφές (Πηγή βιογραφικού: biblionet.gr).