Στις 4 Δεκεμβρίου 2022 κλείνουμε 24 χρόνια από τη Διακήρυξη του Saint Malo (Εικόνα 1), μία διακήρυξη για την Ευρωπαϊκή Άμυνα που υπογράφηκε από το Ηνωμένο Βασίλειο και τη Γαλλία το 1998 στην ομώνυμη γαλλική πόλη και η οποία έμελλε να θέσει τα θεμέλια για τη δημιουργία της Κοινής Πολιτικής Ασφάλειας και Άμυναςi (ΚΠΑΑ) [Common Security and Defence Policy (CSDP)] της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ). Σε αυτήν, οι ηγέτες των δύο κρατών τόνισαν την ανάγκη ανάληψης ενεργού δράσης εκ μέρους της ΕΕ σε διεθνές επίπεδο και τη διαμόρφωση κοινής αμυντικής πολιτικής στο πλαίσιο της Κοινής Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφάλειαςii (ΚΕΠΠΑ) [Common Foreign and Security Policy (CFSP)], σύμφωνα με τη Συνθήκη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Treaty on European Union).iii Υποστήριζαν επίσης ότι η ΕΕ θα έπρεπε να είναι σε θέση να δρα ανεξάρτητα σε περίοδο κρίσεων κάνοντας χρήση δικών της στρατιωτικών δυνάμεων, σεβόμενη ωστόσο τον Οργανισμό Βοερειοατλαντικού Συμφώνουiv [North Atlantic Treaty Organization (NATO)] και τις ιδιαίτερες δεσμεύσεις που είχαν αναλάβει τα κράτη-μέλη (κ-μ) της απέναντι στο ΝΑΤΟ.
Πριν αναφερθούμε όμως στην εξέλιξη της ΚΠΑΑ, κρίνεται σκόπιμο να πραγματοποιήσουμε μία σύντομη ιστορική αναδρομή όσον αφορά τη δημιουργία της ΕΕ και του θεσμικού πλαισίου που είχε δημιουργηθεί μέχρι τη στιγμή εκείνη, με στόχο την «ευθυγράμμιση» της αμυντικής πολιτικής των κρατών της Ευρώπης και την εδραίωση της ασφάλειας. Η ιστορία της ΕΕ ξεκίνησε στις 18 Απριλίου 1951 με την υπογραφή της Συνθήκης των Παρισίωνv για τη δημιουργία της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άνθρακα και Χάλυβαvi (ΕΚΑΧ) [European Coal and Steel Community (ECSC] μεταξύ της Γαλλίας, της Γερμανίας, της Ιταλίας, του Βελγίου, της Ολλανδίας και του Λουξεμβούργου, με σκοπό την αποτροπή ενός ακόμα πολέμου μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών. Στις 25 Μαρτίου 1957 υπογράφηκανvii στη Ρώμη δύο ακόμα Συνθήκες, μία για τη δημιουργία της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότηταςviii (ΕΟΚ) [European Economic Community (EEC)] και μία για τη δημιουργία της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Ατομικής Ενέργειαςix [European Atomic Energy Community (EURATOM)], με τις οποίες τα έξι προαναφερθέντα κράτη επέκτειναν τη συνεργασία τους σε όλο το φάσμα των οικονομικών τους δραστηριοτήτων.x
Στις 8 Απριλίου 1965 υπογράφηκεxi η Συνθήκη των Βρυξελλώνxii με την οποία δημιουργήθηκε η Ευρωπαϊκή Επιτροπήxiii (European Commission) και το Ευρωπαϊκό Συμβούλιοxiv (European Council) και στις 7 Φεβρουαρίου 1992 υπογράφηκεxv η Συνθήκη του Μάαστριχτxvi σύμφωνα με την οποία δημιουργήθηκε η Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία είχε ως δεύτερο πυλώνα την ΚΕΠΠΑ.xvii
Όσον αφορά τις προσπάθειες συνεργασίας των ευρωπαϊκών κρατών στον τομέα της άμυνας και της ασφάλειας, αξίζει να σημειωθεί ότι στις 4 Απριλίου 1949 υπογράφηκε η Συνθήκη του Βόρειου Ατλαντικούxviii με την οποία το Βέλγιο, ο Καναδάς, η Δανία, η Γαλλία, η Ισλανδία, η Ιταλία, το Λουξεμβούργο, η Ολλανδία, η Νορβηγία, η Πορτογαλία, το Ηνωμένο Βασίλειο και οι ΗΠΑ ίδρυσαν το NATO με το οποίο τέθηκαν τα θεμέλια της συλλογικής άμυνας (collective defense), ενώ τον Οκτώβριο του 1950 η Γαλλία πρότεινε τη δημιουργία μίας Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άμυνας [European Defence Community (EDC)], προσπάθεια που τελικά δεν ευοδώθηκε.xix
Στις 3 Οκτωβρίου 1954, η Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Ολλανδία, το Βέλγιο και το Λουξεμβούργο ίδρυσαν τη Δυτικο-Ευρωπαϊκή Ένωση (ΔΕΕ) [Western European Union (WEU)], ένα φόρουμ διαλόγου και διαβούλευσης για την άμυνα και την ασφάλεια, στο οποίο 20 ημέρες αργότερα προστέθηκαν η Ιταλία και η (τότε) Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας.xx
Ακολούθως, στις 19 Ιουνίου 1992 τα κ-μ της ΔΕΕ υιοθέτησαν τη Διακήρυξη Petersbergxxi με την οποία εξέφρασαν την επιθυμία διάθεσης στρατιωτικών δυνάμεων για τη ανάληψη συγκεκριμένων αποστολώνxxii (Petersberg tasks) υπό την αιγίδα της ΔΕΕ, του ΝΑΤΟ ή της ΕΕ.xxiii
Στις 2 Οκτωβρίου 1997 υπογράφηκεxxiv η Συνθήκη του Άμστερνταμxxv η οποία «απορρόφησε» την ΕΟΚ, δημιούργησε μία μονάδα σχεδίασης ΚΕΠΠΑ και έγκαιρης προειδοποίησης με συγκεκριμένες αποστολές και ρύθμισε τις σχέσεις της ΔΕΕ με το ΝΑΤΟ και την ΕΕ, ενώ στις 17 Μαρτίου 2003 η ΕΕ και το ΝΑΤΟ προχώρησαν στη Συμφωνία Berlin Plus με την οποία δίνεται η δυνατότητα στην ΕΕ να χρησιμοποιεί τα μέσα και τις δομές του ΝΑΤΟ, προκειμένου να διεξάγει αποστολές διαχείρισης κρίσης.xxvi
Στις 13 Δεκεμβρίου 2007 υπογράφηκεxxvii η Συνθήκη της Λισσαβόναςxxviii με την οποία καθιερώθηκε η ΚΠΑΑ, ιδρύθηκε η Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσηςxxix [European External Action Service (EEAS)] της ΕΕ (Εικόνα 2) και θεσπίστηκε η θέση του Ύπατου Εκπρόσωπου για Εξωτερικές Υποθέσεις/Αντιπροέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπήςxxx [High Representative for Foreign Affairs/Vice President of the European Commission (HR/VP)].
Όσον αφορά τη Στρατηγική της ΕΕ πάνω στα θέματα ασφάλειας και άμυνας (Εικόνες 3, 4 & 5) αξίζει να τονιστεί ότι το 2003 δημοσιεύτηκε η πρώτη Ευρωπαϊκή Στρατηγική Ασφάλειας (ΕΣΑ) με τίτλο Μια Ασφαλής Ευρώπη σε έναν Καλύτερο Κόσμο xxxi (European Security Strategy: A Secure Europe in a Better World) η οποία περιέγραφε τις προκλήσεις και τις κύριες απειλές του περιβάλλοντος ασφάλειας, καθόριζε τους στρατηγικούς στόχους της ΕΕ και περιέγραφε τον επιδιωκόμενο τρόπο δράσης.
Το 2016 δημοσιεύτηκε η δεύτερη ΕΣΑ με τίτλο Κοινό Όραμα, Κοινή Δράση: Μία πιο Ισχυρή Ευρώπη xxxii και υπότιτλο Παγκόσμια Στρατηγική για την Εξωτερική Πολιτική και Πολιτικής Ασφάλειας της ΕΕ [Shared Vision, Common Action: A Stronger Europe (Global Strategy for the European Union’s Foreign and Security Policy)], με την οποία καθοριζόταν τα συμφέροντα και οι κατευθυντήριες αρχές της ΕΕ, θέτονταν προτεραιότητες και προσδιορίζονταν τρόποι δράσης.
Τέλος, το 2022 δημοσιεύτηκε η τρίτη ΕΣΑ με τίτλο Μια Στρατηγική Πυξίδα για την Ασφάλεια και την Άμυνα xxxiii [A Strategic Compass for Security and Defence], η οποία περιέγραφε το περιβάλλον ασφάλειας, καθόριζε τέσσερις πυλώνες δράσης (δρω, ασφαλίζω, επενδύω και συνεργάζομαι) και παρείχε ένα σαφές χρονοδιάγραμμα με κυριότερο στόχο τη δημιουργία μίας Ευρωπαϊκής Δύναμης Ταχείας Ανάπτυξης (EU Rapid Deployment Capacity) 5.000 στρατιωτών μέχρι το 2025.
Όσον αφορά τον συντονισμό της συνεργασίας των κ-μ της ΕΕ πάνω σε θέματα άμυνας, αυτός επιτυγχάνεται μέσα από τη Μόνιμα Διαρθρωμένη Συνεργασία [Permanent Structured Cooperation (PESCO)] που ιδρύθηκε το 2017 και η οποία παρέχει το νομικό πλαίσιο μέσω του οποίου παρέχεται – σε εθελοντική βάση – η δυνατότητα σχεδίασης, ανάπτυξης και επένδυσης σε κοινά αμυντικά έργα (projects) σε 25 κ-μ της ΕΕ. xxxiv
Τα έργα αυτά χρηματοδοτούνται από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Άμυνας xxxv [European Defence Fund (EDF)] που ιδρύθηκε στις 7 Ιουνίου 2017 (Εικόνα 6), ενώ μέσω της Συντονισμένης Ετήσιας Επισκόπησης για την Άμυνα xxxvi [Coordinated Annual Review on Defence (CARD)] διευκολύνεται η ανάπτυξη πρωτοβουλίας μέσα από τον εντοπισμό νέων ευκαιριών συνεργασίας (Εικόνα 7). Επιπρόσθετα, το 2021 ιδρύθηκε η Ευρωπαϊκή Διευκόλυνση Ειρήνης xxxvii [European Peace Facility (EPF)], η οποία αποτελεί έναν μηχανισμό (εκτός τακτικού προϋπολογισμού) της ΕΕ μέσω του οποίου χρηματοδοτούνται τόσο οι στρατιωτικές αποστολές της ΚΠΑΑ της ΕΕ (1ος Πυλώνας) όσο και τα διάφορα μέτρα υποβοήθησης (2ος Πυλώνας) που λαμβάνει η ΕΕ υπέρ τρίτων χωρών ή επ’ ωφελεία περιφερειακών και διεθνών οργανισμών.xxxviii
Όσον αφορά τέλος τις αποστολές ΚΠΑΑ που διεξάγει η ΕΕ, αξίζει να τονιστεί ότι σε αυτές συμμετέχουν περίπου 4.000 άτομα (στρατιωτικοί και μη) ανεπτυγμένα σε τρεις ηπείρους.xxxix Οι αποστολές αυτές (Εικόνα 8) περιλαμβάνουν έντεκα (11) πολιτικές αποστολές στο Ιράκ (EUAM IRAQ), τη Δημοκρατία της Κεντρικής Αφρικής (EUAM RCA), την Ουκρανία (EUAM UKRAINE), τη Λιβύη (EUBAM LIBYA), το Σημείο Διέλευσης Ραφάχ (EUBAM RAFAH), το Μάλι (EUCAP MALI), το Νίγηρα (EUCAP SAHEL NIGER), τη Σομαλία (EUCAP SOMALIA), το Κόσσοβο (EULEX KOSOVO), τη Γεωργία (EUMM GEORGIA) και την Παλαιστίνη (EUPOL COPPS/PALESTINIAN TERRITORIES) και εννέα (9) στρατιωτικές αποστολές στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη (EUFOR ALTHEA), την Ουκρανία (EUMAM UKRAINE),xl τη Μεσόγειο (EUNAVFOR MED IRINI), τη Σομαλία (EUNAVFOR SOMALIA), το Σαχέλ (EU RACC SAHEL), το Μάλι (EUTM MALI), τη Μοζαμβίκη (EUTM MOZAMBIQUE), τη Δημοκρατία της Κεντρικής Αφρικής (EUTM RCA) και τη Σομαλία (EUTM SOMALIA).xli
Όπως διαπιστώνει κανείς, η Ευρωπαϊκή Ένωση μετασχηματίζεται συνεχώς, σε μια προσπάθεια να ανταποκριθεί στις αναδυόμενες απειλές του ευμετάβλητου περιφερειακού αλλά και διεθνούς περιβάλλοντος ασφάλειας, αλλά και να διαδραματίσει ένα πιο ουσιώδη ρόλο όσον αφορά τη συλλογική άμυνα των κρατών-μελών της και την εδραίωση της ασφάλειας. Η δε εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία κατέδειξε ότι οι συγκρούσεις μεγάλης κλίμακας μεταξύ συμβατικών δυνάμεων – σε συνδυασμό με σύγχρονα μέσα και νέες τακτικές και μεθόδουςxlii – επανήλθαν στο προσκήνιο, γεγονός που ανέδειξε την αναλλοίωτη αξία της «σκληρής ισχύος» (hard power) των στρατιωτικών δυνάμεων. Επιπλέον, κατέδειξε την ανάγκη αυτόνομης δράσης της ΕΕ όσον αφορά τη διεξαγωγή στρατιωτικών επιχειρήσεων, όχι μόνο εκτός αλλά και εντός ευρωπαϊκού εδάφους, η οποία μετουσιώθηκε σε σαφώς καθορισμένους (ποσοτικά και χρονικά) αμυντικούς στόχους (Εικόνα 9).
Σύμφωνα δε με τον Josep Borrell xliii «Η αποστολή μας τώρα είναι να πάμε τη στρατηγική εταιρική σχέση μας με το ΝΑΤΟ στο επόμενο επίπεδο και να δείξουμε πώς μπορούμε ως ΕΕ να αναλάβουμε μεγαλύτερη ευθύνη για τη δική μας ασφάλεια»,xliv ενέργεια που συμβαδίζει με το νέο Δόγμα του ΝΑΤΟ (Strategic Concept) που υιοθετήθηκε στην πρόσφατη Σύνοδο Κορυφής στη Μαδρίτη.xlv Ο ίδιος μάλιστα επεσήμανε τρία καθοριστικά σημεία όσον αφορά τις μελλοντικές μεταρρυθμίσεις στον τομέα της άμυνας και ασφάλειας, τα οποία περιλαμβάνουν την ανάγκη διαλειτουργικών και εύκολα αναπτυσσόμενων δυνάμεων για την αντιμετώπιση κάθε απειλής, την επίδειξη της προθυμίας να τις χρησιμοποιήσουμε λειτουργώντας ως ένας πάροχος ασφάλειας (security provider) και την ικανότητα προσαρμογής και άντλησης διδαγμάτων.
Η δημιουργία επομένως ενός αυτόνομου Ευρωστρατού φαίνεται να επανέρχεται σταδιακά στο προσκήνιο, έχοντας αυτή τη φορά όλες τις προϋποθέσεις – εσωτερικές και εξωτερικές – για την μελλοντική υλοποίησή του.
Δήλωση γνωστοποίησης:
Η γνώμη που διατυπώνεται σε αυτό το κείμενο εκφράζει τις προσωπικές απόψεις του συγγραφέα και σε καμία περίπτωση δεν αντικατοπτρίζει την επίσημη θέση της Ελληνικής Κυβέρνησης ή του Ελληνικού Στρατού.
European Union External Action. (2021, August 12). The Common Security and Defence Policy. https://www.eeas.europa.eu/eeas/common-security-and-defence-policy_en (27/11/2022).
ii EUR-Lex, Common foreign and security policy (CFSP). https://eur-lex.europa.eu/EN/legal-content/glossary/common-foreign-and-security-policy-cfsp.html (27/11/2022).
iii Official Journal of the European Union. (2012, October 26). Treaty on European Union (C 326/13). https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:2bf140bf-a3f8-4ab2-b506-fd71826e6da6.0023.02/DOC_1&format=PDF (27/11/2022).
iv North Atlantic Treaty Organization, What is NATO?. https://www.nato.int/nato-welcome/index.html (27/11/2022).
v EUR-Lex, Treaty establishing the European Coal and Steel Community, ECSC Treaty. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=LEGISSUM%3Axy0022 (27/11/2022).
vi Η Συνθήκη τέθηκε σε ισχύ στις 23 Ιουλίου 1952.
vii Η Συνθήκες τέθηκαν σε ισχύ στις 01 Ιανουαρίου 1958.
viii EUR-Lex, Treaty establishing the European Economic Community and Related Instruments (EEC Treaty) Contents. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX:11957E (27/11/2022).
ix Official Journal of the European Union. (2016, June 07). Consolidated version of the Treaty establishing the European Atomic Energy Community (C 203/1). https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=OJ:C:2016:203:FULL&from=EN (27/11/2022).
x Ελεύθερη διακίνηση αγαθών, γεωργία, ελεύθερη διακίνηση ατόμων, υπηρεσιών και κεφαλαίων καιμκοινούς
xi Η Συνθήκη τέθηκε σε ισχύ στις 01 Ιουλίου 1967.
xii EUR-Lex, Merger Treaty. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=CELEX:11965F/TXT (27/11/2022).
xiii European Union, European Commission. https://european-union.europa.eu/institutions-law-budget/institutions-and-bodies/institutions-and-bodies-profiles/european-commission_en (27/11/2022).
xiv European Council. https://www.consilium.europa.eu/en/european-council/ (27/11/2022).
xv Η Συνθήκη τέθηκε σε ισχύ στις 01 Νοεμβρίου 1993.
xvi EUR-Lex, Merger Treaty. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=CELEX:11965F/TXT (27/11/2022).
xvii European Parliament. Treaty on European Union (TEU) / Maastricht Treaty. https://www.europarl.europa.eu/about-parliament/en/in-the-past/the-parliament-and-the-treaties/maastricht-treaty (28/11/2022).
xviii North Atlantic Treaty Organization, Founding Treaty. https://www.nato.int/cps/en/natohq/declassified_137799.htm (28/11/2022).
xix European University Institute. (2012). Historical Archives of the European Union, 1994-2012, 4. https://www.google.gr/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&cad=rja&uact=8&ved=2ahUKEwi-wf2r39H7AhWrgf0HHVjgCpcQFnoECEcQAQ&url=https%3A%2F%2Farchives.eui.eu%2Ffiles%2Finventories%2F15293.pdf&usg=AOvVaw1gQnrrynQ3J4D1cIUe7tRp (28/11/2022).
xx The establishment of Western European Union (WEU). https://www.cvce.eu/en/education/unit-content/-/unit/803b2430-7d1c-4e7b-9101-47415702fc8e/6d9db05c-1e8c-487a-a6bc-ff25cf1681e0 (28/11/2022).
xxi Petersberg Declaration made by the WEU Council of Ministers (Bonn, 19 June 1992). https://www.cvce.eu/en/obj/petersberg_declaration_made_by_the_weu_council_of_ministers_bonn_19_june_1992-en-16938094-bb79-41ff-951c-f6c7aae8a97a.html (28/11/2022).
xxii Οι αποστολές Petersberg περιελάμβαναν αποστολές ανθρωπιστικής βοήθειας και διάσωσης, πρόληψης σύγκρουσης και διατήρησης της ειρήνης, διαχείρισης κρίσεων και επιβολή της ειρήνης, επιχειρήσεις αφοπλισμού, στρατιωτικής υποβοήθησης και συμβουλευτικής, καθώς αποστολές σταθεροποίησης μετά από σθγκρούσεις.
xxiii EUR-Lex, Petersberg tasks. https://eur-lex.europa.eu/EN/legal-content/glossary/petersberg-tasks.html (28/11/2022).
xxiv Η Συνθήκη τέθηκε σε ισχύ στις 01 Μαΐου 1999.
xxv EUR-Lex, Treaty of Nice amending the Treaty on European Union, the Treaties establishing the European Communities and certain related acts. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX:12001C/TXT (27/11/2022).
xxvi North Atlantic treaty Organization. The NATO-EU Strategic Partnership. https://www.nato.int/docu/comm/2004/06-istanbul/press-kit/006.pdf (28/11/2022). https://data.consilium.europa.eu/doc/document/ST-15895-2003-INIT/en/pdf (28/11/2022).
xxvii Η Συνθήκη τέθηκε σε ισχύ στις 01 Δεκεμβρίου 2009.
xxviii EUR-Lex, Official Journal of the European Union, C 306, 17 December 2007 . https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=OJ:C:2007:306:TOC (27/11/2022).
xxix European Union External Action. (2021, August 18). About the European External Action Service. https://www.eeas.europa.eu/eeas/about-european-external-action-service_en (28/11/2022).
xxx European Union External Action. (2021, August 24). High Representative / Vice President. https://www.eeas.europa.eu/eeas/high-representative-vice-president_en (28/11/2022).
xxxi Council of the European Council. (2003, December 08). European Security Strategy (15895/03). https://data.consilium.europa.eu/doc/document/ST-15895-2003-INIT/en/pdf (29/11/2022).
xxxii European Union External Action. (2017, June 01). Shared Vision, Common Action: A Stronger Europe. https://www.eeas.europa.eu/eeas/shared-vision-common-action-stronger-europe_en (29/11/2022).
xxxiii European Union External Action. (2022, March 24). A Strategic Compass for Security and Defence. https://www.eeas.europa.eu/eeas/strategic-compass-security-and-defence-0_en (29/11/2022).
xxxiv Permanent Structured Cooperation (PESCO). https://www.pesco.europa.eu/about/ (29/11/2022).
xxxv European Defence Fund (EDF). https://eda.europa.eu/what-we-do/EU-defence-initiatives/european-defence-fund-(edf) (29/11/2022).
xxxvi Coordinated Annual Review on Defence. https://eda.europa.eu/what-we-do/EU-defence-initiatives/coordinated-annual-review-on-defence-(card) (29/11/2022).
xxxvii European Commission. European Peace Facility. https://fpi.ec.europa.eu/what-we-do/european-peace-facility_en (29/11/2022).
xxxviii European Council. European Peace Facility. https://www.consilium.europa.eu/en/policies/european-peace-facility/#:~:text=The%20EPF%20is%20an%20off,have%20military%20or%20defence%20implications. (29/11/2022).
xxxix European Union External Action. (2022, September 06). EU Missions and Operations. https://www.eeas.europa.eu/eeas/eu-missions-and-operations_en (29/11/2022).
xl Αποτελεί την πιο πρόσφατη επιχείρηση. Για περισσότερες λεπτομέρειες βλ. Koukakis Georgios. (2022, November 29). How the war in Ukraine is changing the European security environment: European Union’s new CSDP mission in Ukraine. Center for International Security Analyses. https://kedisa.gr/en/how-the-war-in-ukraine-is-changing-the-european-security-environment/ (30/11/2022).
xli European Union External Action. (2022, August 06). Missions and Operations. https://www.eeas.europa.eu/eeas/missions-and-operations_en#11930 (29/11/2022).
xlii Κουκάκης Γεώργιος. (2022, Μάρτιος 22). Ουκρανία: Ο πόλεμος (και) της πληροφορίας. https://elisme.gr/oykrania-o-polemos-kai-tis-plirofori/ (30/11/2022).
xliii Ύπατος Εκπρόσωπος της ΕΕ για Εξωτερικές Υποθέσεις/Αντιπρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.
xliv European Union External Action. (2022, July 13). What next for EU security and defence?. https://www.eeas.europa.eu/eeas/what-next-eu-security-and-defence-0_en (30/11/2022).
xlv Koukakis Georgios. (2022).The 2022 NATO Madrid Summit: Background, key decisions and future considerations. “HERMES” Institute of International Affairs, Security & Geoeconomy, Briefing Note No “2/2022”. https://nebula.wsimg.com/214630f378f315f99c8a8a245d889bc1?AccessKeyId=401F75AAF8C61A96E174&disposition=0&alloworigin=1 (30/11/2022).