Αρχές Δεκεμβρίου το φθινόπωρο φθάνει οσονούπω στο τέλος του «δρόμου της πικρίας και της περισυλλογής» (κατά τον Καρυωτάκη). Κοιτάζοντας τις φωτογραφίες του καλοκαιριού, επιστρέφω σε μια συζήτηση που είχα με γερμανούς σπουδαστές το Δεκαπενταύγουστο στην Κρήτη.
Οι νέοι αυτοί επισκέφθηκαν τότε το Γερμανικό Στρατιωτικό Νεκροταφείο στο Μάλεμε (στον νομό Χανίων), κοντά στο Στρατόπεδο «Νικολάου Αποστολάκη». Επισκέφθηκα το νεκροταφείο και εγώ δύο μέρες αργότερα. Ήταν μεσημέρι. Αντηχούσαν οι ρυθμικές ιαχές των Ελλήνων φαντάρων κατά τη διάρκεια ασκήσεων. Το Παλιό Στρατιωτικό Αεροδρόμιο εκτεινόταν απέναντι στην παραλία. Μια πινακίδα έξω από το νεκροταφείο διαφήμιζε ένα «υστερομινωικό» τάφο.
Το συλημένο αυτό μνημείο έχει «δρόμο» (δηλ. μακρά χωμάτινη πρόσβαση), τοίχους ύψους τεσσάρων μέτρων και μια ακανόνιστη πυραμοειδή οροφή. Η όψη του θυμίζει μυκηναϊκό θολωτό τάφο.
Οι άνδρες ένοικοι του τάφου θα ήσαν πολεμιστές, μέλη της ντόπιας αριστοκρατίας της Εποχής του Χαλκού. Ο πόλεμος έχει προϊστορικό παρελθόν. Δεν είναι παράξενο ότι κοντά στον μεγαλοπρεπή κρητομυκηναϊκό τάφο είναι θαμμένα δύο αδέλφια, γόνοι μιας άλλης πολεμικής αριστοκρατίας, αυτής της πρωσικής Γερμανίας.
Διαβάστε σχετικά:
Ο Vincent Engelhardt , o Johan Gloyer, ο Jason (ελληνικό όνομα!) Domzalski και η Isabelle Wappelhorst, μαζί με άλλους αποφοίτους λυκείου και φοιτητές, επισκέφθηκαν το Στρατιωτικό Νεκροταφείο στο περιθώριο του επιμορφωτικού προγράμματος «Εξιλέωση» (Aktion Sühnezeichen), το οποίο περιλαμβάνει ευρεία σειρά δραστηριοτήτων σε χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τη Ρωσία και το Ισραήλ. Το πρόγραμμα, το οποίο ιδρύθηκε πριν ακριβώς από εξήντα χρόνια από εκκλησίες Προτεσταντών της Γερμανίας, αποσκοπεί αφενός στην εμπέδωση της γνώσης της νέας γενιάς των Γερμανών για τις θηριωδίες του Εθνοσοσιαλισμού στο εξωτερικό και αφετέρου στην προαγωγή της ειρήνης και της συμφιλίωσης. Σήμερα ο θρησκευτικός χαρακτήρας της πρωτοβουλίας ίσως είναι λιγότερο αισθητός˙ ορισμένοι συμμετέχοντες δεν ανήκουν σε καμία ομολογία. Όλοι όμως θέλουν να εξοικειωθούν επί δύο ή τρεις εβδομάδες έως ένα χρόνο με τη νεότερη και σύγχρονη ιστορία της χώρας που επισκέπτονται και να προσφέρουν εθελοντική εργασία στην τοπική κοινωνία.
Οι σπουδαστές που γνώρισα φιλοξενήθηκαν στην Ορθόδοξο Ακαδημία Κρήτης στο Κολυμπάρι, όπου παρακολούθησαν σεμινάρια (π.χ., για την κρητικές γυναίκες κατά την Αντίσταση). Επισκέφθηκαν την εβραϊκή συναγωγή στα Χανιά και παρευρέθηκαν στην ακολουθία του Σαββάτου/ Σαμπάτ. Παρακολούθησαν τη Θεία Λειτουργία και τον εσπερινό σε εκκλησίες της Μητρόπολης Κισάμου και Σελίνου. Επισκέφθηκαν, μεταξύ άλλων, τη μαρτυρική Κάνδανο, το χωριό που οι Γερμανοί κατέσκαψαν στις 3 Ιουνίου 1941. Μετά την πυρπόληση της Κάνδανου σκότωσαν τους περίπου 180 εναπομείναντες αμάχους. Χάρη στην πρωτοβουλία Aktion Sühnezeichen κατασκευάστηκε το νέο σύστημα ύδρευσης του χωριού το 1961-2.
Λίγες μέρες μετά την επίσκεψη των νεαρών εθελοντών στο Νεκροταφείο μιλήσαμε για αυτή την εμπειρία.
«Πώς σας φάνηκε το Νεκροταφείο, ποιες είναι οι εντυπώσεις σας;» ρώτησα αμήχανα. Ο Βίνσεντ, δευτεροετής φοιτητής Ισλαμικών Σπουδών στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο στο Βερολίνο, απήντησε χωρίς αμηχανία.
«Είναι θλιβερό βέβαια, τόσοι νέοι να είναι θαμμένοι εκεί—έχασαν τη ζωή τους στο όνομα ενός χυδαίου οράματος».
Οι προπάπποι του Βίνσεντ ήσαν ακόμη παιδιά επί Χίτλερ. Ένας μακρινός συγγενής του πραγματοποίησε θεολογικές σπουδές τη δεκαετία του ’40 στη Γερμανία. Ο ίδιος σκοπεύει να σπουδάσει θρησκειολογία σε μεταπτυχιακό επίπεδο.
Στα προπύλαια του Νεκροταφείου υπάρχει μια μικρή μόνιμη έκθεση με φωτογραφίες γερμανών οι οποίοι χάθηκαν κατά την «Επιχείρηση Ερμής» (Operation Merkur) και σε άλλες εχθροπραξίες στην Κρήτη το 1941. Τα επιτοίχια κείμενα της έκθεσης (στα ελληνικά, τα γερμανικά και αγγλικά) είναι κατατοπιστικά ως προς την Κατοχή της Κρήτης και δίνουν σύντομες αντιπροσωπευτικές βιογραφίες γερμανών στρατιωτών και αξιωματικών. Στην έκθεση φιγουράρει και ένα κείμενο με την ιστορία των τριών αδελφών Μπλύχερ.
«Γνωρίζετε ότι ήσαν απόγονοι του θρυλικού Πρίγκιπα Μπλύχερ, ήρωα μαζί με τον Ουέλιγκτον της Μάχης του Βατερλώ;» ρωτάω τον Βίνσεντ.
«Μπλύχερ; Βέβαια γνωρίζω το όνομα και τον θρύλο. Σχεδόν κάθε γερμανική πόλη έχει δρόμο με το όνομα αυτό, Blücherstraße! Οι περισσότεροι νέοι όμως δεν ξέρουν την ιστορία της ναπολεόντειας εποχής. Μαθαίνουμε για τη Γαλλική και την Αμερικανική Επανάσταση και μετά πηδάμε στο Συνέδριο της Βιέννης».
«Πώς σας φάνηκε η έκθεση στο νεκροταφείο;».
«Η έκθεση με τις φωτογραφίες δεν μας άρεσε. Πρώτα, γιατί οι αφηγήσεις—οι λεζάντες― για τους πεσόντες γερμανούς είναι μελοδραματικές. Έπειτα, γιατί είναι αφιερωμένη η έκθεση στους εισβολείς, ενώ θα έπρεπε να περιλάβει και φωτογραφίες των θυμάτων τους, των Ελλήνων... Όλοι μας διερωτηθήκαμε ‘Γιατί ένα νεκροταφείο αποκλειστικά για γερμανούς στρατιώτες;’ Έπρεπε να είχε γίνει ενιαίο κοιμητήρι για όλους τους πεσόντες ασχέτως της εθνικότητός τους, όπως ήταν το αρχικό σχέδιο. Ο δρ. Aλέξανδρος Παπαδερός [ο πρώην Γενικός Διευθυντής της Ορθοδόξου Ακαδημίας Κρήτης] μάς διηγήθηκε πολλά για τη Γερμανική Κατοχή την οποία βίωσε ως παιδί στην Κρήτη. Υποστήριξε αυτή την άποψη. Συμφωνούμε».
«Πώς νοιώθετε για τη Γερμανική Κατοχή;» Αρχίζουν οι δύσκολες ερωτήσεις μου. Ο Βίνσεντ απαντά χωρίς δυσκολία:
«Έχουμε ευθύνη και υπευθυνότητα. Υπάρχει διαφορά ανάμεσα στην ευθύνη και την ενοχή. Είμαι ένοχος αν ευθύνομαι για κάτι προσωπικά. Ευθύνη σημαίνει ότι έχω συνείδηση και επίγνωση της ιστορίας και κάνω το παν ώστε να μην επαναληφθούν τα φρικτά συμβάντα, να μην έχω φασιστικές τάσεις. Η συνειδητοποίηση τού τι συνέβη γίνεται βαθύτερη όσο περισσότερο μαθαίνουμε για τη Γερμανική Κατοχή στην Κρήτη και την Ελλάδα γενικότερα. Στο λύκειό μου δεν υπήρχε μάθημα για την Κατοχή στην Ελλάδα. Είχα όμως ακούσει για το Δίστομο και τα Καλάβρυτα. Ως Γερμανοί νιώθουμε ότι οφείλουμε να γνωρίζουμε την ιστορία αυτή. Αλλά δεν νιώθουμε ότι μας βαραίνει η ενοχή για την περίοδο εκείνη».
Συνεχίζει: «Είμαστε μια κουλτούρα της μνήμης. Αυτό ξεκινάει στο σχολείο. Το φοιτητικό κίνημα στον απόηχο του Μάη του ’68 έφερε τους νέους αντιμέτωπους με τους γονείς τους σχετικά με την εποχή των Ναζί. Καθιέρωθηκε έκτοτε στην εκπαίδευσή μας η προσπάθεια να αντιμετωπίζεται κατάματα η περίοδος εκείνη. Είμαστε υπερήφανοι γιατί δεν είμαστε υπερήφανοι».
Τι σας διδάσκει λοιπόν η ιστορία του Β′ Παγκοσμίου Πολέμου; Η ερώτησή μου απευθύνεται και πάλι σε όλους. Ο Γιόχαν απαντά:
«Μας διδάσκει ότι οι άνθρωποι είναι πολύπλοκοι και αμφίσημοι. Οι Γερμανοί δεν έκαναν αυτά που έκαναν επειδή ήσαν Γερμανοί—αλλά επειδή ήσαν άνθρωποι. Οι Ευρωπαίοι άλλωστε ήσαν ανέκαθεν αντισημίτες. Ο αντισημιτισμός δεν ήταν αποκλειστικό γνώρισμα των Γερμανών».
«Τι εννοείς όταν λες ότι ο άνθρωπος είναι αμφίσημος;» Εις απάντησιν ο Γιόχαν απαγγέλλει τέσσερις στίχους από ένα φημισμένο ποίημα του Schiller (Das Lied von der Glocke, 1799):
“Gefährlich ist’s den Leu zu wecken,
Verderblich ist des Tigers Zahn;
Jedoch der schrecklichste der Schrecken,
Das ist der Mensch in seinem Wahn.Είναι επικίνδυνο να αφυπνίσεις το λιοντάρι,
Ολέθριο είναι το δόντι της τίγρης˙
Όμως η πιο φρικτή φρίκη
Είναι ο άνθρωπος στην παραφροσύνη του».
«Ποια είναι η θέση σας για τις λεγόμενες γερμανικές αποζημιώσεις;» Ο Βίνσεντ απαντάει λίγο-πολύ πάλιν ως φερέφωνο της ομάδας:
«Αχ, θα μπορούσε κανείς να γράψει διδακτορική διατριβή για το ζήτημα αυτό. Σήμερα ένα γερμανικό κόμμα, το AfD (Alternative für Deutschland), μεγαλώνει και γίνεται όλο και περισσότερο αποδεκτό στην κοινωνία. Έτσι τα όρια του [πολιτικού] λόγου, της ομιλίας αλλάζουν. Ο ηγέτης του κόμματος, Αλεξάντερ Γκάουλαντ, έχει πει ότι η ναζιστική περίοδος είναι μια κοτσιλιά μπροστά στη μεγάλη διάρκεια της γερμανικής ιστορίας και δεν υπάρχει επομένως λόγος να επικεντρωνόμαστε στην περίοδο εκείνη. Όσο για τις επανορθώσεις, πολλοί γερμανοί διανοούμενοι επικρίνουν τους Έλληνες για τα σημερινή οικονομική κρίση, αλλά δυστυχώς σχεδόν κανένας τους δεν γνωρίζει για την τεράστια καταστροφή της ελληνικής οικονομίας κατά τη διάρκεια της Κατοχής.Υποστηρίζω με όλη μου την καρδιά την αποπληρωμή του αναγκαστικού κατοχικού δανείου, που είναι βέβαια χωριστό θέμα, δεν πρόκειται για αποζημίωση. Στο Βερολίνο υπάρχει το σωματείο «Σεβασμός για την Ελλάδα» (Respekt für Griechenland). Αξίζει να διαβάσετε το έγγραφο των θέσεών τους.
Προωθούν το αίτημα της επιστροφής του δανείου και άλλα θέματα”.
Καταλήγει ο Βίνσεντ: “Οι ανταλλαγές και επισκέψεις μας στην Κρήτη μάς βόηθησαν να καταλάβουμε καλύτερα την ιστορία. Η Ορθόδοξος Ακαδημία ενθαρρύνει τον διάλογο και ήταν το κατάλληλο μέρος να ξεκινήσουμε τη γνωριμία μας με την Ελλάδα. Το πρόγραμμά μας είναι ανοικτό και για Έλληνες χωρίς όριο ηλικίας. Φέτος δεν έλαβαν μέρος έλληνες φοιτητές—αλλά ελπίζουμε ότι θα μάθει περισσότερος κόσμος για αυτό. Το πρόγραμμα ‘Εξιλέωση’ δίνει πολλές ελπίδες για το μέλλον”.
